Estas tres imaxes remóntannos a tempos ben distintos. As tres manteñen unha relación a través do instrumento: a zanfona que tocan. Só coñecemos o nome do último. Faustino Santalices, o home que impediu que este instrumento e as cantigas que se tocaban con ela se perdesen para sempre.
Un pobo sen pasado non ten futuro
Castelao
Seguindo a idea de procurar a adolescencia da nosa lingua imos reparar nun romance, o máis antigo que se conserva en galego para comezar unha viaxe pola historia do idioma.
Imos escoitar un romance, o máis vello dos que se coñecen cantado en galego. Trátase dunha historia relacionada co Camiño de Santiago de un peregrino chamado D. Gaiferos de Mormaltán. É unha peza que se chegou aos nosos días grazas a un traballo moi singular de Faustino Santalices, un avó que nos deixou a súa voz. El preocupouse polas cantigas de cego que acompañaban a estes dende tempos remotos á hora de pedir esmola, recuperando tamén un instrumento con que adoitaban acompañarse: a zanfona.
Está é a letra que a tradición oral conservou e que Faustino Santalices gravou en 1945:
Onde vai aquil romeiro,
meu romeiro a onde irá?
camiño de Compostela,
non sei se alí chegará.
Os pés leva cheos de sangue,
xa non pode máis andar.
Malpocado, pobre vello,
non sei se alí chegará.
Ten longas e brancas barbas,
ollos de doce mirar.
Ollos gazos, leonados,
verdes coma a auga do mar.
E a onde ides, meu romeiro?
Onde queredes chegar?
Camiño de Compostela,
onde teño o meu fogar
Compostela é miña terra,
deixeina sete anos hai.
Reluciente en sete soles,
brillante como un altar.
Cóllase a min, meu velliño,
vamos xuntos camiñar.
Eu son trobeiro das trobas
da Virxen de Bonaval.
I eu chámome Don Gaiferos,
Gaiferos de Mormaltán.
Se agora non teño forzas
meu Santiago mas dará.
Chegaron a Compostela
e foron á Catedral.
Ai, desta maneira falou
Gaiferos de Mormaltán.
Gracias, meu señor Santiago,
aos vosos pés me tes xa.
Si queres tirarme a vida
pódesma señor tirar,
porque morrerei contento
nesta santa catedral.
E o vello das brancas barbas
caiu tendido no chan,
pechou os seus ollos verdes,
verdes como a auga do mar.
O obispo que esto viu
alí o mandou enterrar.
E así morreu, meus señores,
Gaiferos de Mormaltán.
Iste é un dos moitos milagres
que Santiago Apostol fai.
Aquí deixamos outra versión máis moderna do tema:
Investigación:
1-O teu avó ou a túa avoa seguro que coñecen algunha vella cantiga que aínda ti non escoitaches, fai unha pequena recolleita entre as persoas maiores que coñezas ata lograr recuperar para a túa memoria unha cantiga galega tradicional.
2- Investiga se foi verdade o caso de Don Gaiferos de Mormaltán.
3-Procura unha definición para este tipo de composición chamada romance.
Unha comunidade que vive nun territorio concreto ao longo dun tempo en condicións favorables é quen de crear unha lingua como consecuencia dun conxunto complexo de accións e reaccións seculares do home coa natureza.
Cando nace unha lingua nace como un ser que vai desenvolver con capacidade propia a súa singular maneira de ver o mundo. Todas as linguas pasan por etapas infantís e xuvenís nas que non son aínda unha lingua plenamente autónoma, pero cando chega á maioría de idade, convértese na peculiar forma de percibir o universo que os seus falantes van incorporando como un gran legado a gardar con agarimo. Porque ese conxunto de palabras conforman a identidade, o carácter a forma de pensar, un patrimonio que nos fai humanos. Do contrario serían seres incapaces de entender o seu entorno, sen as voces que esa lingua lles foi dando como ferramenta de expresión e comunicación cos demais, de comprensión e interpretación do mundo, sen a súa fala, non serían ninguén.
O galego é pois un exercicio de liberdade porque nos permite saber quen somos. Sempre somos no presente porque fomos un antes, porque houbo un pasado que nos deu sentido e tamén deunos paso á vida na terra que pisamos e recoñecemos como nosa. Un exercicio de liberdade, un dereito que se renova cada xeración, pero tamén un compromiso de lealdade e responsabilidade, un deber con aqueles que nos ofreceron este xeito de seren orixinais, auténticos e diversos no universo enriquecendo coa nosa lingua a variedade de idiomas que define ao ser humano.
Cuestións:
Como nace unha lingua?
Por que o galego é como un ser vivo? Cal sería a etapa da súa adolescencia?
É certo que cada lingua é quen de amosar e/ou entender o mundo dun xeito diferente?. Razóa a resposta lembrándote do que dicía Castelao: Todos os cans do mundo ouvean do mesmo xeito.
Sabemos que é de xustiza garantir a pervivencia da variedade de linguas no mundo, sustentadoras das culturas da humanidade. Falar galego é logo, un exercicio de liberdade e de responsabilidade á vez? Razoa a resposta.
Por que motivos pensas ti que non falas máis galego, se es galego/a?
O lema deste ano co que imos traballar e que ademais nos vai servir de motor ao longo do curso é: ASUME A TÚA RESPONSABILIDADE!
Trátase realmente de CONSTRUÍR A NOSA RESPONSABILIDADE. A responsabilidade de todos como un labor individual á vez de colectivo. Implica ter clara a igualdade de dereitos, a importancia dos deberes nun mundo complexo rico en diversidade. Somos diferentes en cultura, pero abordamos unha tarefa esencial en común a de compartir un planeta e manter viva a nosa identidade.
Apelar á sensatez nestes tempos de pandemia non pode facer invisible outras cousas das que tamén somos responsables. Bótalle unha ollada ao vídeo:
Cantas linguas hai no mundo?
Por que son tan fráxiles as linguas?
Por que é imprescindible "espertar"?
E xa postos dado que estamos pendentes da COVIB-19 falemos de CONTAXIO:
Hai contaxios saudables?
Logo, quererás probar e contaxiarte?
COMEZAMOS.
Escribir, ler e falar ben a nosa lingua, a responsabilidade esencial que temos que asumir.
1- GRAMÁTICA: Exercicios prácticos sobre:
- Tipos de palabras (no blog ou no anexo do libro 3º trimestre: Prontuario gramatical).
- Colocación de pronomes átonos (no blog ou na libreta).
- Verbos regulares (anexo do libro ou no blog).
- Verbos irregulares (ver no anexo final do tomo do terceiro trimestre e no blog).
- Adverbios, preposicións e conxuncións (anexo do 3º trimestre).
2- LITERATURA: Xéneros literarios:
- Lírica (páx.26,27 e 28 e 46-47)
- Narrativa (páx. 118,119 e 120 e 158-159).
- O teatro (páx.202-203-204 e 210-211)
- Día das Letras. O himno galego (no blog).
- Comentario textos literarios e recursos estilísticos (páx. 86.86 e 88 e no blog).
3- LECTURA, COMPRENSIÓN LECTORA e EXPRESIÓN: O bosque pálido de Jaureguízar (Entega dos resumos da lectura, de cada capítulo e unha pregunta na proba de comprensión lectora no caso de tela pendente).
4- SOCIOLINGÜÍSTICA,COMPRENSIÓN LECTORA e EXPRESIÓN: En galego, por que non? de M. Núñez Singala. Lectura e actividades de comprensión e expresión a entregar no día da proba que incluirá unha pregunta sobre esta lectura) que se especifica sobre a lectura no blog da materia.
Imos saber que tres recomendacións faremos a falta de folión ou fogueiras comunitarias de San Xoán.
En primeiro lugar, cinco minutiños para cumprir coa tradición nada mellor que ir buscar o cacho de San Xoán, as 7 herbas e as augas de 7 fontes:
En segundo lugar recomendamos escoitar música galega relacionadas coa data de San Xoán: Noite de San Xoán, cantiga feita a partir dos versos do autor do himno galego, Eduardo Pondal, que escribiu para esta noite máxica. A segunda sobre os Feitizos:
E como xa estamos entrando no verán, imos recomendar finalmente unha serie de lecturas para este tempo de lecer:
A saga de aventuras do Dragón galego: DRAGAL escrita por unha xornalista e escritora marinense, Elena Gallego Abad.
E finalmente unha lectura distinta, por momentos dura, porque ten unha compoñente histórica, outra de rabiosa actualidade e, por suposto, aventura e intriga,ademais dun contraste imprescindible amor e odio. A cova da Moura de Natalia Carou.
En Mogor disque hai unha serea que non se deixa ver facilmente, e na costa galega unha historia semellante repítese en moitas vilas mariñeiras.
Agora que imos estar máis tempo mirando ao mar é bo momento para falar destes seres máxicos mariños... as sereas(ollo sirenas son as bucinas)Imos poñer un exemplo e logo se queres podes seguir indagando outras historias...
Debémoslle este texto que reproducimos a seguir a Teo Cardalda e Dolores Mariño Padín.
OS OLLOS AZUIS DO FILLO DA SEREA
Unha lenda relaciona aos Mariño e os seus descendentes cos seres mitolóxicos do mar.
Os romanos tiñan ao rei Neptuno e os gregos a Poseidón, os escandinavos a Kraken e os hindús a Makara...e Vilaxoán ten aos Mariño, unha familia de nobres vinculada aos seres mitolóxicos do mar, estreitamente relacionados cos mitos e as lendas galegas. O apelido dos que foron donos do pazo de Sobrán afunde as súas raíces, de feito, na nómina de seres fabulosos que se pasean por Galicia.
Como lembra Víctor Vaqueiro na súa Guía da Galiza máxica, xa o cardeal Jerónimo do Hoyo facíase eco no século XVII da presenza nos arredores da Coruña de «certos peixes semellantes a homes, agás non feito de teren mans e pés lixeiramente tortos por culpa da natación que practican arreo. Estes exemplares, a quen chaman homes mariños, posúen nas súas costas finas e pretas espiñas que semellan pelos, e deles din bos mareantes que a súa presenza nas augas é sinal de boa pesca, alén de seren amigos dous humanos, que acostuman darlle pan». Entre o mito e a ficción sitúanse testemuños de mariñeiros que aseguran velos no mar, tratando de subir aos seus barcos ou fuxindo ante a presenza dos humanos.
Para entroncar esta serie de lendas coa comarca arousá é necesario retroceder ao século XV, cando aparecen as primeiras referencias históricas da existencia do pazo de Sobrán, en Vilaxoán, unha fortaleza que foi propiedade, entre outros, de Paio Gómez de Soutomaior (Señor de Rianxo), Soro Gómez de Soutomaior e Xoán Mariño de Soutomaior, onde aparece o apelido que dá orixe á lenda.
Da historia do pazo, da saga dos Mariño e da relación de Vilaxoán coas sereas e os seres fabulosos do mar sabe moito Teo Cardalda, que constata como tanto nos escudos nobiliarios do pazo de Sobrán como na heráldica do Pazo de O Rial, relacionado tamén cos Mariño, aparecen as sereas e o mar, algo que aínda se pode descubrir nas súas paredes, aínda que moito mellor conservado no de O Rial que o de Sobrán.
Teo Cardalda faise eco dunha fermosa historia recollida xa por Torquemada no século XVI que relaciona á vila arousá non só cos seres mitolóxicos do mar, senón tamén cun personaxe de lenda da categoría de Roldán, o mozo emparentado co rei Carlomagno que deu orixe ao máis famoso dos romances épicos medievais, A chanson de Roland.
Como non hai pobo orgulloso de si mesmo que non aspire a relacionarse cos grandes mitos, e o de Vilaxoán, éo. Ao longo dos séculos foise tecendo unha preciosa historia que coloca a Roldán, ferido de guerra, recuperándose da batalla na illa de Sálvora.
«Unha mañanciña paseaba a cabalo pola praia -relata Cardalda- cando ao lonxe avistou como un corpo dunha muller deitado na praia. Ao chegar preto dela viu que se trataba dunha serea cun corpo de muller de rostro fermoso, peitos emerxentes e unha esvelta cintura, rematando cunha relucente cola de peixe».
O heroe de Roncesvalles quedou prendado da súa fermosura e non puído evitar tomala en brazos e facer o amor con ela. Cando lle preguntou o seu nome, a serea non puido responder. A súa amante era muda, polo que Roldán decidiu bautizala e púxolle o nome de Mariña, por chegar do mar.
O amor da parella fixo da serea muller, que foi desposuíndose das súas escamas á vez que se colmaba coa felicidade do heroe cando ela quedou embarazada e deu a luz un fermoso fillo «de ollos azuis como a súa nai e forte como ou seu pai».
A familia durou o que durou a vida de Roldán, que morreu na batalla de Roncesvalles. Entón a serea volveu ao mar, pero antes lanzou unha advertencia: Cada xeración que a descendencia do seu fillo parise, debía renunciar a un dos seus fillos e entregarllo a ela ao mar. Por suposto, o neno debía ter os ollos azuis.
Do implantada que está a lenda nas Rías Baixas dá fe a escultura da serea que recibe aos navegantes na illa de Sálvora, que leva a seguinte inscrición: «A serea de Sálvora tivo amores cun cabaleiro romano naufragado na illa. Naceu un neno que se chamou Mariño...».
A escultura, que tanto lembra á de Copenhague, data de 1968 e é obra do artista burgalés Ismael Ortega Martín, que a realizou por encargo de Joaquín Otero-Goyanes, marqués de Revilla e descendente dos primeiros propietarios da illa.
Hai outras versións da lenda, como a que dá o nome de Froilaz ao cabaleiro que se namorou de Mariña e que conseguiu que a serea muda puidese falar cando lle arrebatou dos seus brazos ao fermoso fillo de ollos azuis e simulou que o botaba ao lume. A serea, entón, berrou.
Os que aínda levan ese apelido séntense orgullosos descendentes do cabaleiro francés e da serea, tal e como se pode ler no blogue Navegante do mar de papel, onde unha escritora de Arcade, de apelido Mariño, reproduce a lenda e recoñécese identificada coa figura de Ariel, a sirenita da película de Walt Disney.
Desde que a viu de pequena, di, séntese serea. E é que se xa é difícil poñerlle portas ao campo, quen llas pón ao mar? E quen á imaxinación que se deixa levar por cantos de serea?
Se queres saber de máis sereas mesmo da que se deixa ver en Mogor non tes máis que consultar na páxina Galicia Encantada na que aparecen unhas 23.
E como non van estar representadas ademais dos capiteis, escudos de diversos edificios en toda Galicia, nas cantigas da nosa terra, mesmo nas máis modernas:
A causa do confinamento, como xa se vos comunicou, os alumnos/as puideron ir recuperando a materia pendente de Lingua e Literatura Galega a través da realización de actividades de diversa índole remitidas polo profesor semanalmente e devoltas a través do correo electrónico da materia. Para aqueles que amosaron problemas telemáticos (que son casos puntuais) o centro habilitou neste período un sistema de entrega de traballos semanal para poder recibir e remitir o material pertinente.
Os alumnos/as que non optaron por esta fórmula saben que deberán realizar unha proba telemática oral co profesor :
2º ESO A: 3 de xuño á partir das 9,30 horas.
2º ESO B: 4 de xuño á partir das 12 horas.
Deberán acordar co profesor unha cita previa.
Dita proba será sobre contidos dados presencialmente, claro está , ben na 1ª e/ou a 2º avaliación:
1ª avaliación.
2ª avaliación.
A seguir indicamos os contidos básicos destas dúas avaliacións:
1- GRAMÁTICA: Exercicios prácticos sobre: Tipos de palabras (no blog ou no anexo do libro 3º trimestre: Prontuario gramatical), a colocación de pronomes átonos (no blog ou na libreta) e verbos regulares (anexo do libro ou no blog).
2- LITERATURA: Xéneros literarios: Lírica (páx.26,27 e 28 e 46-47) e narrativa (páx. 118,119 e 120 e 158-159).
3- LECTURA e COMPRENSIÓN LECTORA: O bosque pálido de Jaureguízar (Proba de comprensión lectora no caso de tela pendente).
Ademais os contidos abordados nesta 3ª avaliación son:
1- GRAMÁTICA: Exercicios prácticos sobre: A colocación pronomes átonos (repaso 2ª avaliación no blog). Verbos irregulares (ver páx. do anexo ao tomo do terceiro trimestre). Adverbios, preposicións e conxuncións (anexo do 3º trimestre).
2- LECTURA e COMPRENSIÓN LECTORA, no que se realiza un traballo sobre SOCIOLINGÜÍSTICA: En galego, por que non? de M. Núñez Singala
3- LITERATURA: O teatro (páx.202-203-204 e 210-211) Día das Letras. O himno galego (no blog). Comentario textos literarios e recursos estilísticos (páx. 86.86 e 88 e no blog).
4- ORTOGRAFÍA: Prácticas de acentuación diacrítica e prontuario ortográfico (páx. do libro anexo do 3º trimestre).
Eduardo Pondal compuxo un longo poema de 10 estrofas no seu libro Queixumes do Pinos. Os galegos da Habana en 1907 procurando unha letra para o que sería o Himno de Galicia escolleron as catro primeiras estrofas deste poema ao que logo poría música Pascual Veiga.
Neira Vilas remarca o papel fundamental na creación da conversión desta peza no himno galego dun emigrante ferrolán, Xosé Fontenla Leal -«home lúcido e apaixonado que amaba a súa patria de orixe, á que lle dedicou de por vida todas as súas enerxías». Aquel home primeiro pensou no poeta Curros Enríquez e o mestre Chané para a letra e a música do himno, respectivamente. Pero un enfado entre ambos os dous impediu o proxecto e finalmente serían o poeta Eduardo Pondal e o músico Pascual Veiga os autores.
Segundo parece a súa colaboración arranca en 1890, cando o poeta lle envía ao compositor Os Pinos para presentarse ao premio para unha «Marcha Regional Gallega» nun concurso musical celebrado no Recreo de Artesanos da Coruña. Non obstante, a estrea non chegaría ata o 20 de decembro de 1907, na Habana, aínda que nos últimos anos hai investigadores que apuntan que o himno debeu de interpretarse en público con anterioridade.
Reproduzamos o texto do himno:
OS PINOS
Que din os rumorosos
na costa verdecente
ao raio transparente
do prácido luar?
Que din as altas copas 5
de escuro arume arpado
co seu ben compasado
monótono fungar?
Do teu verdor cinguido
e de benignos astros 10
confín dos verdes castros
e valeroso chan,
non des a esquecemento
da inxuria o rudo encono;
desperta do teu sono 15
fogar de Breogán.
Os bos e xenerosos
a nosa voz entenden
e con arroubo atenden
o noso ronco son, 20
mais só os iñorantes
e féridos e duros,
imbéciles e escuros
non nos entenden, non.
Os tempos son chegados 25
dos bardos das edades
que as vosas vaguedades
cumprido fin terán;
pois, donde quer, xigante
a nosa voz pregoa 30
a redenzón da boa
nazón de Breogán.
BOTEMOS LOGO UNHA OLLADA INICIAL AO LÉXICO DO HIMNO:
- os rumorosos: ruidoso, adxectivo referido aos pinos.
- verdecente: de cor verde.
- luar: nunha noite de lúa.
- arume arpado: a folla do pino en forma de arpa do pino.
- compasado : que segue o compás ou un ritmo.
- monótono fungar: un ruído ou son uniforme.
- cinguido: que rodea.
- confín: terra do lindeiro.
- castros:construción da cultura prerromana.
- inxuria: insulto
- rudo: bruto
- encono: rancor
- Breogán: primeiro rei celta de Galicia
- arroubo: admiración
- féridos: cruel.
- bardos: cantor da memoria da tribo
- vaguedades: imprecisión.
- pregoa: anuncia
- redenzón: liberación
- nazón: pobo, xentes
UN HIMNO CON PREGUNTAS:
Pondal escribiu o único himno do mundo, que nós coñezamos, que comeza con preguntas e interrogantes.
Esta será a nosa primeira investigación:
1- Quen pregunta? E quen fala, quen responde no noso himno?
2- Cal destas tres opcións cres que é o tema ou idea central desta composición?
- Loanza da paisaxe galega
- Preocupación polo uso da lingua galega
- Chamamento ao espertar de Galicia.
RECURSOS DO NOSO HIMNO COMO ARGUMENTOS PARA DEMOSTRAR QUE ESCOLLEMOS BEN DO SEU TEMA:
RECURSOS SEMÁNTICOS (atendendo ao contido e significado das palabras)
Xa falamos das interrogantes iniciais que marcan dúas partes claras na composición:
3- Cales serían esas partes? Indica os versos e o contido de cada unha desas partes.
4- Nesta composición un dos recursos literarios usados é a personificación. Explica en que versos podemos localizala e en que consiste?
5- Seguro que xa reparaches na palabra do primeiro verso "rumorosos" un adxectivo epíteto que vén sendo como unha metoninia (é dicir, recurso que pon en relación dous termos por contigüidade, continente - contido, causa efecto...) A que se refire? Aparecen evocados dalgunha outra forma nos versos seguintes? Indica como.
6- Chegamos así a descubrir un dos recursos máis importantes deste himno, o símbolo ou alegoría que parte deses "rumorosos" unha árbore que co seu son anuncia unha revelación na que hai un pasado (coas raíces na terra), un presente (que podemos asociar a seu tronco, á altura das persoas) e un futuro (que debemos relacionar coa parte máis alta, tocando o ceo). Son _____________.
7- A revelación ou o anuncio será escoitado por todos? A ver se acertas que recurso dos seguintes é o que nos permite saber que o presaxio non será desentrañado por todos.
a) antítese ou contraposición (branco/negro).
b) hipérbole ou esaxeración (morro de medo).
c) simil ou comparación (tan grande como un elefante).
Localiza no texto o recurso ao que facemos referencia:
8- Por outra parte, Galicia aparece evocada como termo real dunha fermosa metáfora relacionada coa mitoloxía céltica, sabes cal?
Para o próximo curso seguiremos afondando no autor no tempo e nos por qués que rodean a este himno. Pondal pode esperar.
Imos rematar a lectura do libro de Núñez Singala e as actividades de sociolingüística deste curso para combater os prexuízos sobre a nosa lingua cun triptico (tres lecturas acompañadas ou complementadas):
Capítulo 7: Porque é unha lingua minoritaria (un vídeo).
Capítulo 8: Porque non o fala ninguén (un xogo).
Capítulo 9: Porque non (unha tremenda historia por resolver).
Actividades a realizar, responder e enviar ao correo da materia tras da lectura:
1- En que lugar da estrada das linguas colocarías ao galego?
2- O coñecemento doutras linguas debe levarnos a abandonar a nosa lingua? Por que ? Argumenta ben a resposta.
3- Falar español e chinés permitiríanos falar con cincocentos millóns de persoas, por que esta posibilidade é realmente imposible? Por que ten tan pouco valor a cantidade á hora de falar dunha lingua?
CAP 8. 4-O xogo dos cen falantes (para poder ver este xogo debes ter a aplicación Adobe Flasch Player, trátase do segundo dos xogos que aparece na páxina onde se abre o enlace, o primeiro dos xogos que aparece tan que ver co cuarto capítulo do libro tamén). En que consiste este xogo? Atreveríaste a comezar a xogalo? Que cres que pasaría ao facer uso deste xogo?
CAP 9- 5- Unha tremenda historia por resolver... sabemos por que e como temos que defender a nosa lingua de centos de anos de discriminación e prexuízos? Razoa a resposta a modo de conclusión tras da lectura.
Epílogo
Rematamos co libro, se non fose polo confinamento teríamos a oportunidade de coñecer e e compartir co autor a lectura do mesmo. Como non podemos estar co autor e como complemento virtual ímolo coñecer escoitando un último consello nesta batalla contra os prexuízos lingüísticos:
