11. Mencionaches nalgunha ocasión a escola de “acopladores” do Castrodouro. Fálanos disto.
Certo, había unha cantidade de compositores de coplas no Castrodouro que superaba calquera outra zona da bisbarra do Valadouro. Agora lembro os Gallegos do Castrodouro... Indalecio do Gallego acoplaba moi ben (en 1999 aínda vivía, no Castro). Persoas que me / nos transmitiron coplas nos anos 80-90 considero que recitaban coplas vinculadas a esa “escola”, por estaren esas mesmas persoas relacionadas co Castrodouro; así Xosefa Rega Fernández (que me recitou coplas e me relatou contos e lendas en 1983-1984) era moradora da Granda (O Castrodouro) e Anxelina Uz Rega (en 1999), filla da anterior e casada con Antonio Pardiñas Souto, que tamén me recitou uns poucos versos populares por esas mesmas datas. Fóra do núcleo relacionado co Castrodouro, mais acaso non á marxe, quixera mencionar a Xosefa Palmeiro (Xosefiña do Encerado), de Vilaúde, que lle pasou a Manuel Lourenzo unha morea de coplas, tamén polos anos 90; na parte do Concello do Valadouro salientaría a transmisión de moitas coplas e contos por parte de Concepción Orol Mosquera (Concha de Mosqueira) a Xesús Pisón, na que foi unha relación moi enriquecedora con respecto á cultura de tradición oral, polos mesmos anos 90 e comezos dos 2000 (Concha faleceu en 2006, se é que estou ben informado). Dou por sentado que esquecerei algunhas persoas, coas que me considero inxusto de antemán, mais son xogadas que a memoria nos fai de cando en vez... Agora lembro a Jorge Rubal, xa ben maior, nunha xuntanza concertada precisamente nunha casa do Castro con dous ou tres veciños máis, á que asistimos Miguel Vila Pernas e mais eu (non lembro se alguén máis) e que, a efectos de coplas resultou infecunda.
12. No Valadouro dábanse interesantes formas parateatrais no transcurso de diversas celebracións. Que recordos tes?
Choqueiros no Antroido, as máscaras feitas de cabaza, os carros e outros útiles de labor que cambiaban de sitio (o mesmo costume que tiñan os santos do Valadouro, tanto nas lendas como na realidade), as procesións relixiosas, as Misións (tamén relixiosas) e pouco máis lembro por estes lares nosos por aquela década aínda escura dos anos 50. A partir do ano 1959, por razóns de estudos, xa non me tocou vivir ningún Antroido polo noso Val.
13. Ter sido o director de Casahamlet. Revista de Teatro supuxo un gozo ou un tormento?
Ufff, aí si que si!!! Esta 13 tamén dá para outro libro. Tratarei de resumir. Por descontado que supuxo un gozo, mais tamén un grande esforzo, nunca un tormento, agás precisamente o último número (núm. 14, 2012), pois a imprenta emitiu unha edición totalmente escordada, que se botou ao lixo e houbo que facer outra tiraxe. Casahamlet publicou 14 números da súa Revista de Teatro (de 1999 a 2012) e tivo dúas etapas: a primeira etapa dirixiuna Francisco Pillado Maior (Pancho Pillado) e formaban o Consello de Redacción Santiago Fernández, Manuel Lourenzo e Xesús Pisón (a partir do número 5, maio de 2003, incorporeime eu tamén ao Consello de Redacción e fixen dúas traducións para este número); foron os números 1 (1999) (no que eu xa colaborei con dúas traducións) ao 9 (maio de 2007). A segunda etapa dirixina eu e formaban o Consello de Redacción Santiago Fernández, Manuel Lourenzo e Xesús Pisón (na xuntanza de setembro de 2007, Pancho Pillado propúxome a min como director, aprobado por unanimidade, e renunciou a calquera cargo ou actividade na revista. Eu aceptei a dirección coa premisa de que Xesús Pisón se encargase de conseguir as ilustracións para cada traballo, responsabilidade que Pisón tamén aceptou e cumpriu con total esmero e acerto); foron os números 10 (2008) ao 14 (2012). Co número 10 (2008) publicouse unha separata: DEZ ANOS DE CASAHAMLET (1998-2008), de 78 páxinas, que escribín eu, e que recompilaba as actividade dos tres departamentos formaban Casahamlet (Casahamlet, Estudio de Teatro; Casahamlet, Compañía de Teatro e Casahamlet, Revista de Teatro). O deseñador da revista era Miguelanxo Varela, profesor da Universidade da Coruña (UDC), Campus de Ferrol, e publicábase na Imprenta Provincial da Coruña. Nin que dicir ten que a alma-pater da revista, como doutras moitas iniciativas, era Manuel Lourenzo. A revista estaba estruturada en catro apartados: Teoría, Creación, Documentación e Ilustracións. A dinámica era a seguinte: cada ano, en setembro-outubro, reuníase o Concello de Redacción co Director, decidíase o tema e título da revista e mais os posíbeis colaboradores; repartíanse os nomes cos que tiña que contactar cada un de nós; aos colaboradores explicábaselles a temática e pedíaselles a entrega dos textos para xaneiro-febreiro do ano seguinte. Unha vez recibidos os textos, (eu comecei a colaborar cunha tradución para o número 2, 2000), corrixíaos eu desde o número 4 (2002). En marzo-abril eu quedaba co deseñador, Miguelanxo Varela, en Pontedeume e entregáballe os textos dixitalizados en Word e as ilustracións en JPG. En abril-maio, de novo en Pontedeume, o deseñador entregábame un CD con todos os elementos da revista, maqueta incluída; levábase á Imprenta Provincial, que nos pasaba unhas ‘sábanas’ de corrección de probas (corrección que facía eu en dous ou tres días maratonianos); levábase o número corrixido en vermello á Imprenta e entre maio-xuño estaban publicados os 1.200-1.500 exemplares. Posteriormente introducíase cada exemplar nun sobre e púñaselle unha etiqueta previamente impresa co enderezo de cada destinatario: autores, revistas, xornais, institucións, bibliotecas, etc. Toda esta dinámica manual realizábaa eu, agás as etiquetas (que as imprimía Montserrat Modia); e por último levábamos os sobres en caixas, Santiago Fernández e mais eu, á Central de Correos da Coruña. O gozo foron os textos e as ilustracións, e mais o contacto cos colaboradores e colaboradoras, case sempre; (e despois ter nas mans a obra publicada). En total foron 187 as persoas que colaboraron nos 14 números, entre Teoría, Creación, Documentación, Ilustracións e Capas. O deseñador da revista tamén colaboraba como ilustrador, cuns debuxos preciosos que, en moitos casos, facían de fío condutor do tema ao longo do número correspondente. Daría para moito máis (os autores, os ilustradores), pero non me vou pasar. Por aí andan espallados os números da Revista para entrar en pormenores.
NOTA 1: O feito de ser eu o director da revista permitiume formar parte activa dun acontecemento de rango internacional que tiña lugar por primeira vez na historia das revistas teatrais que se publicaban na Península Ibérica: o 6 de xullo de 2008 correspondeume dar lectura da comunicación, escrita por min, “Teoría, creadores e documentación teatral. Casahamlet, Revista de Teatro (maio de 1999-maio de 2008)”. Ámbito: I Encontro Ibérico de Revistas de Teatro (no contexto da XXV Mostra Internacional de Teatro Cómico e Festivo de Cangas). Cangas (Pontevedra), Casa da Xuventude, 6 e 7 de xullo de 2008. Participaron directores de revistas de teatro de Cataluña, País Vasco, Madrid, Asturias, Galiza e Portugal. Esta comunicación de Casahamlet publicouse ao ano seguinte, en febreiro de 2009, na Revista Galega de Teatro, núm, 57, Cangas (Pontevedra), páxs. 25-33.
NOTA 2: O período das publicacións era anual e sempre se presentaba cada número no primeiro trimestre de cada curso, é dicir a partir de setembro, unhas veces no local do Estudio de Teatro Casahamlet, outras na Sala de Plenos ou na de Actos da Deputación da Coruña (que patrocinaba a revista. Mais o número 10, que leva por título TEATRO FANTÁSTICO, presentámolo no Salón de Actos da RAG cunha mesa formada por Xosé Ramón Barreiro Fernández (Presidente da RAG), Luz Pozo Garza (poeta e membro da RAG), que colaborou nese número da revista coa ilustración da capa e mais cun texto teatral, Manuel Lourenzo e Santiago Fernández (fundadores de Casahamlet), Chus Álvarez (profesora de Casahamlet, Estudio de Teatro) e mais eu (como director da revista). Foi na Coruña o 29 de xaneiro de 2009.
14. Es socio fundador do Seminario de Estudos do Valadouro e formaches parte dalgunha directiva. Ao teu xuízo está a cumprir o SEVA a función catalizadora para a que naceu?
Para min, está aí, que xa non é pouco. Fixéronse cousas, con maior ou menor acerto. Do que estou certo é de que se non existise o SEVA habería que “inventalo” de novo. E continúan a facerse e publicarse traballos (aí están os Cadernos). Non me considero moralmente con autoridade para dicir se está a cumprir ou non cos fins que nos propúñamos cando o fundamos. O SEVA é.
15. Cal foi o mellor momento histórico da literatura galega? Goza de boa calidade a literatura galega actual?
Meu rei, que pregunta!!! O mellor momento histórico puido ser a Poesía Trobadoresca medieval galego-portuguesa. Vouche nomear as miñas devocións: despois de Rosalía, Curros e Pondal (os chamados poetas do Rexurdimento, outro momento histórico), interésanme Cuevillas, Castelao e Otero Pedrayo (da Xeración Nós). Despois, Noriega Varela e Ramón Cabanillas (da xeración de Entre dous Séculos). A seguir, Manuel Antonio, Amado Carballo e Luís Pimentel (da Xeración do 25, paralela á española do 27, con García Lorca como ponte) e desta mesma xeración do 25 a narrativa de Blanco-Amor, Rafael Dieste e Ánxel Fole. Logo, Aquilino Iglesia Alvariño, Álvaro Cunqueiro (verso e prosa) e Celso Emilio Ferreiro (da xeración de 1936), este último publicará moito máis tarde o seu poemario LONGA NOITE DE PEDRA (1963), que marcará un cambio histórico na poesía galega. Acaso os anos 50-70 foron moi enriquecedores, con Uxío Novoneyra (do que moito gostei e gosto), Manuel María (máis populista) e Salvador García Bodaño (da Xeración das Festas Minervais, anos 50); Bernardino Graña e Méndez Ferrín (poesía e narrativa) (do grupo Brais Pinto, anos 60), é de salientar a incidencia do poemario CON PÓLVORA E MAGNOLIAS (1976), que marcou un verdadeiro cambio de ciclo. En poesía quédanme por aí Antón Avilés de Taramancos (próximo a Brais Pinto), Chus Pato (Ourense, 1955), grande e actual, que forma un río grande con Ferrín, e mais Pilar Pallarés (Culleredo, 1957). Para min, os anos 70 son os do teatro independente galego [onde temos a Manuel Lourenzo (con Teatro Circo, 1967-1978), Euloxio R. Ruibal e Roberto Vidal Bolaño como alicerces], coas Mostras (espectáculos) de Teatro e os Concursos de Textos Teatrais, en galego, de Ribadavia (1973-1980), organizados pola Asociación Cultural Abrente, que se disolve en 1980 (co precedente dos Concursos de Teatro Infantil promovidos pola Agrupación Cultural O Facho, da Coruña, desde 1965); e posteriormente do teatro profesional. Debo salientar, como autor e mesmo como artista, a Xesús Pisón, pola súa forza, riqueza e concisión. De Pisón é a frase “Hai relevo” cando leu os textos dos novos dramaturgos publicados en Casahamlet Revista de Teatro, Marcos Abalde, Eva F. Ferreira, Teresa González Costa, Jacobo Paz, Olivia Pena, Rubén Ruibal e Roi Vidal; e mais no Caderno Teatro Laiovento núm. 16 (xaneiro de 2010), Eva F. Ferreira, Olivia Pena, Vanesa Sotelo e Roi Vidal; Caderno con ilustración da capa obra de Xesús Pisón e do que eu fun antólogo, coordinador e prologuista. De narrativa prefiro repasar os meus amores da narrativa latinoamericana, comezando por Juan Rulfo (México, 1917-1986) e mesmo actuais como Juan Gabriel Vásquez (Bogotá, 1973); tamén leo e releo algún(has) en portugués como a brasileira Nélida Piñon (Rio de Janeiro, 1937) ou os portugueses António Lobo Antunes (Lisboa, 1942) e José Viale Moutinho (Funchal, 1945); mencionarei tamén narradoras e narradores de América do Norte, que lin traducidos, como Alice Munro (Canadá, 1931) e Margaret Atwood (Canadá, 1939) así como David Foster Wallace (EE.UU., 1962-2008), entre outros. De narrativa galega actual non ando nada ao día, de sacado Xosé Luís Méndez Ferrín (Ourense, 1938), Suso de Toro (Santiago de Compostela, 1956), Manolo Rivas (A Coruña, 1957) e Xosé Cid Cabido (Vigo, 1959). Non debo esquecer o libriño de narrativa de Manuel Lourenzo O HÓSPEDE ESCANDINAVO (2009) e os contos infantís de Xesús Pisón (A PORTA PROHIBIDA, 1985; O PINTOR DO VENTO, 1985; O DEMO PRESUMIDO, 1987;...) verdadeiras xoias literarias. Mencionarei algúns nomes dos que lin artigos e recensións, como Bieito Iglesias (Ourense, 1957), Miguel Sande (Arteixo, 1961), Riveiro Coello (Xinzo de Limia, 1964), e Diego Ameixeiras (Lausanne, 1976). Ultimamente só lin Ollos de auga, de Domingo Villar (Vigo, 1971) e A Raíña das Velutinas, dun autor que me resulta moi meu: un tal Lionel Rexes (París, 1971). En galego agora hai de todo, mesmo literatura de cordel, como reclamaba o noso Basilio Losada desde a súa Barcelona de adopción; e como calidade, tamén de todo: bon, malo e regular (salientaría como novidades en ascenso a banda deseñada e mais o audiovisual). Acaso non respondín á túa pregunta, mais repasei un algo das miñas plumas e outras herbas favoritas.
16. Ofrécenos unha receita para que as letras galegas non entren en números vermellos.
Se eu o souber... O primeiro: esixir máis galego nas escolas e, a un tempo, máis compromiso coa nosa lingua de pais a fillos crianzas no ámbito doméstico. E crear grupos de persoas lectoras que convivan e contrasten opinións a través dos libros que len, nas Bibliotecas, nas Asociacións Culturais, nos Institutos, nas Universidades, etc. Despois virá esa minoría de persoas que escriben, pero se hai galego falado desde nenos hai galegos lectores cando adultos.
17. Dise que a pandemia transformará os argumentos literarios. Cres que chegará un momento en que todos os personaxes leven máscara?
Os personaxes xa levan máscara de por si (física ou non) e continuarán a levala. Por iso son personaxes.
18. Asociación de Escritoras/es en Lingua Galega (AELG), Centro PEN Galicia, Dramaturga-Asociación Galega de Dramaturxia, Academia Galega de Teatro, Colectivo de Narración Oral Galega (NOGA)… e mais diferentes sociedades literarias compoñen o activismo organizado nas letras galegas; consideras que o seu traballo repercute adecuadamente na realidade literaria do país?
É moi difícil loitar contra unha parte da clase dominante que sempre sentiu o galego como moito só para ser unha lingua secundaria ou ritual. Xa nin que falar dos que a rexeitan (rexeitar = rechazar con violencia) sen recato nin respecto ningún. Tamén nos poderes públicos, si, por moito que os seus inquilinos falen o galego no Parlamento ou nos medios de comunicación (ou de control de masas, que tamén), que son responsábeis, xunto con sectores do Ensino, de que a Normalización do galego vaia arrecúas.
19. A Erregueté-Revista Galega de Teatro resiste practicamente en solitario nun panorama onde as publicacións do ámbito literario parecen ter desaparecido.
Non quedan lectores para medios especializados? Consideras que xa cobren ese oco os suplementos culturais da prensa (Fugas, Táboa redonda, Faro da cultura…)?
Tamén está a revista Luzes, etc., e os suplementos culturais axudan un algo, mais non abonda. Estás as Redes dixitais, onde estamos obrigados a facer visíbel o galego o máis que se poida, cadaquén na súa leira.
20. A nivel estatal dise que o teatro vive un momento dourado por cantidade de funcións, resposta do público e número de compañías a traballaren. Esta bonanza extrapólase á Galiza?
Xa non estou moi ao día, mais teño a impresión de que a calidade escenográfica galega anda en horas baixas, acaso non así a cantidade. No teatro danlle cada vez menos importancia ao texto e máis ao visual circense; un pouco, salvando as distancias, o que acontece hoxe coas orquestras, que se converteron en imitadoras da pantalla de televisión (a cambiaren de vestimenta de cada tres cancións) producindo nos asistentes unha especie de miróns que xa non só non bailan senón que nin se moven, alí de pé como pampallóns.
21. Como valoras a actividade do Centro Dramático Galego?
Na actualidade, coma sempre, síntome totalmente desconectado de tal institución.
22. Como mudou o teatro na Galiza nas últimas décadas?
Para a miña percepción, para mal.
23. Como ves o futuro do teatro galego?
Imperfecto, como todos os futuros que estean orgullosos de selo.
24. Na Galiza existen varias mostras e festivais de teatro (Ribadavia, Carballo, Cangas do Morrazo, O Carballiño…); podemos falar de vizosidade da escena galega?
Acaso en cantidade poida. En calidade teño as miñas dúbidas.
25. Algúns expoñentes das novas xeracións de dramaturgos falan do “posdrama”. Cal é a túa posición ao respecto?
Eu no único post- que creo é no posparto animal.
26. Dentro da Galiza, Rosalía, unha poeta sensibilizada coa causa feminina, e Castelao, un polígrafo erixido como prócer do galeguismo, exercen como símbolos case indiscutíbeis das nosas letras, no entanto desde fóra son Cela, Torrente, Valle-Inclán, Pardo Bazán, Fernández Flórez, ou mesmo Camba e Valente quen encarnan as plumas con carta de natureza galega. Temos un sistema literario bipolar, bífido…?
É o resultado de ter que “convivir” coa lingua do Imperio. En Galiza temos dous sistemas literarios claros: o da literatura en lingua galega e o da literatura en lingua española; Cela, Torrente, Valle-Inclán, Pardo Bazán, etc. son escritores de literatura española nacidos en Galiza. Máis nada. Outra cousa é a cultura (que é un concepto máis amplo): os galegos temos unha cultura, como mínimo, bilingüe, onde entran os autores en español antes mencionados.
27. Teremos algún día un premio Nobel de literatura en lingua galega? Atréveste a aventurar algún nome?
Poderíamos telo, por que non? Acaso Xosé Luís Méndez Ferrín ou Manuel Lourenzo, por que non? Ou algunha muller que veña pisando forte por detrás deles (dígoo polas idades dos meus candidatos, non polas calidades menores de ningunha muller, poño por caso Chus Pato; velaí tes outra posíbel candidata).
28. Ti, xunto a outros intelectuais locais, tes participado na elaboración do programa cultural para as candidaturas galeguistas dos municipios do Valadouro. Como valoras as iniciativas institucionais locais no eido cultural?
Non fixeron nin caso de todo canto lles propuxemos (eu penso que nin leron as nosas propostas de Programa Cultural). Hoxe vanse facendo cousas illadas, acaso un pouco máis no Concello de Alfoz, polo respaldo histórico-patrimonial que o avala.
29. A túa vinculación co ámbito dramático é ampla e evidente, mais… fuches actor nalgunha ocasión?
Fun actor por unha vez en toda a miña vida, cando tiña menos de dez anos. Representamos unhas escenas, mesmo cantadas, de El Rey que rabió, zarzuela de Ruperto Chapí, compositor español, no Salón Cinema de Ferreira. Neste espectáculo tamén participaron Manuel Lourenzo (acaso igualmente debutante) e mais o seu curmán Xosé Ramón Mel Lorenzo (fillo do doutor Pepe Mel e doutor el tamén no seu tempo, que era do meu, hoxe xubilado), entre outros. Ensaiábanos, na súa casa (onde hoxe está a Carnizaría Sergio), unha ilustre señora da familia dos Alonsos da Praza de Ferreira, María Justa Alonso y Díaz de Herrera (filla de dous famosos personaxes: Justo Alonso Rodríguez, alto cargo da Armada Española, falecido con 38 anos, e de dona Pepita Díaz de Herrera y Fonseca).
30. En Madrid creouse a Oficina del Español. Que che parece?
O idioma non precisa dunha Oficina, merece todo un Instituto, que no caso do Español xa o ten: O Instituto Cervantes. Como nós deberíamos ter (paréceme que xa queda dito máis arriba) un Instituto Rosalía de Castro para andarmos polo mundo coa nosa querida, fermosa e (aínda) necesaria lingua galega de comunicación e cultura.

Lionel Rexes, 30 de marzo de 2022.
Isaac Ferreira, 2 de maio de 2022.

Imaxe: Isaac Ferreira (en primeiro termo) nunha Ponte Literaria de 2015.
(Foto: Cilha L.)

Por motivos ben coñecidos, o recital MONDOÑEDO É POESÍA houbo de valerse dunha edición virtual en 2020 e gardou silencio en 2021.
Congregarse a través das pantallas non é algo que lograse satisfacer os fieis ao evento en cuestión, pois que esta cita anual iniciada en 2014 é, amais de versos, acordes e pel de galiña: camaradaría, reencontro, irmandade literaria, amizade anovada… e tantos outros factores dificilmente comprimíbeis nun terminal electrónico.
Ao longo desta oitava edición temos observado certas novidades e todas avogosas, pois o presaxio dun rico futuro para o MONDOÑEDO É POESÍA resulta evidente.
A suma de novos colectivos e a maior implicación dos que xa viñan cooperando engadiu, aos esforzos do pioneiro Colectivo Mondoñedo é o pulo preciso para vincular o evento a novos sectores sociais.
A chiscadela ás xeracións máis novas xa viña sendo frecuente, mais agora, centros educativos e asociacións de proxenitores adquiriron o protagonismo preciso para que MONDOÑEDO É POESÍA se continúe a nutrir de zume novo.
De calquera maneira, o carácter popular do evento ficara claro desde aquel 1 de maio de hai oito anos, cando os namorados da poesía percorremos as prazas da cidade escoitando as diversas declamacións; por certo, costume suprimido nas últimas edicións e que faría moito ben ao encontro regresando.
O número de poetas convidados reduciuse considerabelmente na presente ocasión, e isto contribuíu a que a duración do festival poético non se prolongase tanto como en pasadas edicións, feito que o público asistente sen dúbida agradeceu.
A intención da organización para o pasado domingo quedou ben clara: intervención de novísimos poetas (alumnos dos centros locais), participación dos mozos e mozas gañadores do certame “Díaz Jácome”, e por último autores consagrados.
Xa no interior do auditorio Pascual Veiga e logo de abrir boca co magnífico grupo musical Gelria, puidemos gozar das recitacións de Miguel Anxo Fernán-Vello, Olga Novo e Xuan Bello.
Non recordo a presenza dunha lingua diferente da galega en anteriores actos, mais desta volta o asturianu deixouse ouvir por todos nós en boca do escritor Xuan Bello. Satisfaceume a normalidade coa que a lingua veciña (un idioma que non goza de status de seu na propia Asturies) entrou en nós, mais emocionoume especialmente a deferencia de Xuan Bello, quen se dirixiu ao público en galego. Velaquí o camiño do entendemento e a mutua colaboración entre pobos que comparten moito, tamén depredadores e perigos.
Agardo que no futuro, tanto o asturianu como calquera outra lingua en situación comprometida, goce de acollida no MONDOÑEDO É POESÍA.
Olga Novo suscitándonos as bágoas cos poemas adicados ao pai e á filla, Fernán-Vello evocando poeticamente o desaparecido Darío Xohán Cabana (quen participara na edición de 2016), Xuan Bello describíndonos o seu Paniceiros natal, e Gelria enfeitándoo todo coas súas pezas, solventaron elegante e eficazmente unha edición en que os devotos do encontro literario puidemos respirar tranquilos: tal e como rezaba a convocatoria nos medios, Mondoñedo continúa a ser a “capital galega da poesía”.

Isaac Pérez Blanco naceu ao mundo en Ferreira do Valadouro no ano 1946. Algo máis tarde renacería para o ámbito das letras como Isaac Ferreira. Actualmente reside no Porto de Santa Cruz (Oleiros), aínda que mantén absolutamente vixente a ligazón co seu val natal a todos os efectos.
Ten gañado o Isaac un espazo de seu na nómina de autores galegos, porén, as súas funcións como maquinista do buque literario (na faceta dramática as máis das veces) fai que as redaccións dos grandes medios aínda non o teñan interrogado suficientemente sobre as temáticas de alto interese.
Desde a bitácora literaria VASOIRAS DE XIBARDA imos tentar obter de Isaac Ferreira, autor amigábel, discreto, ameno e dotado dunha memoria prodixiosa, as súas posicións, valoracións e reflexións sobre diversas cuestións vinculadas ás letras e ao idioma.

1. Normalizaches lingüisticamente os servizos da Telefónica para o usuario galego. Como foi ese traballo?
Naquel tempo, anos 90, Telefónica tiña unha “Dirección Regional de Galicia”. A min destináronme á Secretaría, que dependía do “Director Regional”. A Secretaría constaba de: 4 Administrativas, 1 Administrativo, 1 Experto en idiomas español e galego (que era eu), 1 avogado e 1 Secretario. (Eu era Diplomado de Lingua Galega pola Escola Oficial de Idiomas da Coruña, catro cursos e reválida, alá polos anos 80).
Cando me incorporaron á Secretaría eu procedía de Centrais Automáticas, quero dicir que non tiña nin a menor idea de informática; grazas á total axuda das compañeiras e compañeiro fun aprendendo aquel sistema de códigos, penso que se chamaba WordPerfec.
Había unha empresa publicitaria, paréceme que de orixe sueca, que facía a publicidade de Telefónica para os medios de comunicación. Eu recibía os textos en español, por Fax, traducíaos e enviáballos a unha responsábel da empresa de publicidade, por Fax, (sempre me quedaba cunha copia de todo o que traducía, porque era eu só o único responsábel das traducións, ninguén supervisaba nada diso na nosa empresa en Galiza, mais en Madrid na de publicidade había un ‘sabidillo’ ou ‘sabidilla’). En certa ocasión fixeron publicidade cunha frase e puxeron un pronome CHE (obxecto indirecto) no canto de TE (obxecto directo), e grazas a que eu gardaba a copia do Fax orixinal enviado, con TE, houbo de facerse responsábel do grave erro a empresa publicitaria.
Cando foron aparecendo no DOG os topónimos oficiais de Galiza, eu ía corrixindo as guías telefónicas de cada unha das catro provincias, que se renovaban cada ano.
De cando en vez viaxaba a Madrid para supervisar unha(s) locución(s) publicitarias nunha empresa de dobraxe para enviar vía teléfono aos clientes. Menos mal que nesa empresa de dobraxe traballaba unha rapaza de orixe ourensá que controlaba ben a fonética do galego.
Neses anos impartín cursos de galego voluntarios aos meus compañeiros da Coruña e Santiago, e mesmo din algunha conferencia acerca da orixe e evolución dos idiomas romances peninsulares.
Cando me chegou o tempo de me prexubilar a empresa pediume que procurase eu o meu sucesor ou sucesora no cargo. Falei con xente de todos os sindicatos e tamén con representantes dos catro Comités de Empresa Provinciais de Galiza. Levou todos os boletos Begoña Rodríguez Caldas, unha compañeira que era filóloga e que traballaba en Vigo. Mandárona uns días para A Coruña, onda min, e fixemos un traspaso de “poderes” ordenado de todo canto eu tiña e levaba feito: arquivos, fotocopias, disquetes, dicionarios, manuais,... Tamén deixei realizado un “Informe: As linguas minoritarias no Estado español. O seu uso en Telefónica (Datos)” (11.11.1998). E aí acabou o meu labor, que daría para máis, pero xa me estendín dabondo.
2. Que debemos facer para lograr o respecto polo galego das compañías que nos dan servizo?
Contratar coa empresa que oferece a atención e a documentación contractual como mínimo en galego e/ou español, a elixir polo cliente; así como a publicidade e mais a correspondencia en galego. E denunciar publicamente calquera tipo de abuso, imposición, desprezo ou menosprezo.
3. É verdade que retrocedemos no proceso de normalizazón da lingua galega?
A miña percepción é que retrocedemos en certos sectores sociais e territorios; mais noutros melloramos (por exemplo, en sanidade, farmacia e hostalería, e mesmo un algo en comercio e alimentación, grandes áreas). Observo que grupos de xente nova, moitas delas mulleres, acaso persoas universitarias, utilizan o galego na rúa e nas terrazas dos cafés. Habería moito que falar acerca disto, mais eu non son un experto na materia. Aínda que percibo que a Administración Pública galega non fai moito, máis ben, apenas fai nada por normalizar o uso do galego. Hai unha frase definitoria que circula polas redes sociais: “Só os galegofalantes somos bilingües”.
4. Cal é a túa posición no debate ortográfico do galego?
Hoxe por hoxe: liberdade de culto. Aínda resta moito por actualizar na Normativa da RAG-ILG para achegármonos ao noso sistema lingüístico moderno que representa a lingua portuguesa. Xa sei que ten que haber unha Norma mais tamén existe aquilo que se chama decantación.
5. Cal debería ser a posición da Galiza con respecto á denominada “lusofonía”?
Respecto absoluto e máxima aprendizaxe. A lingua portuguesa debe ser un referente para nós, e debería ser unha materia obrigada oficialmente, como mínimo no ensino medio e superior. Eu, cando teño dúbidas, confronto co léxico portugués e despois decido.
6. O binomio ILG-RAG cumpre as funcións para as que naceu?
Supoño que si, desde a óptica de quen “inventou” o dueto.
7. Falouse en varias ocasións da conveniencia de crear un Instituto Castelao, o ente para a internacionalización da nosa lingua ao xeito do Institut Ramon Llull, o Instituto Cervantes ou o Goethe-Institut. Precisámolo?
Precisámolo, e moito. Eu preferiría que fose un Instituto Rosalía de Castro. Paréceme que foi Xosé Luís Méndez Ferrín quen afirmou que Galiza era o único país (ou un dos poucos países) que ten como símbolo colectivo indiscutíbel unha muller. Que non me parece nada mal para os tempos que corren, senón que o vexo como un referente que di moito de nós, os galegos. “A muller é a memoria do mundo”, dixo a nosa parenta lingüística, a escritora brasileira Nélida Piñon. E engado eu: A muller é iso e moito máis.
8. Estudaches as características e peculiaridades do galego empregado no Valadouro; poderiamos falar dunha variante lingüística local?
Algo hai: unha micro-subárea do Xistral. Paréceme que estamos ben identificados no Bloque Central, Área Mindoniense (cantemos, collamos, partamos; (es)teña, seña; bieiteiro, felgo, folgueira, cimo, golpe), Subárea Oriental (sen gheada), Microsubárea A Mariña-Xistral (colleu, parteu); tamén coincidimos coa Microsubárea Viveiro-Xermade no uso do pronome persoal en función de suxeito tu. Esta distribución: Bloque > Área > Subárea > Microsubárea tomeina daquel manual de referencia de Francisco Fernández Rei (Cambados, 1952): DIALECTOLOXÍA DA LINGUA GALEGA (Vigo: Edicións Xerais de Galicia, 1990, 112-113, 128-130 e 155). No léxico non quixera esquecer algunhas formas peculiares, como brosa (machado), pito (polo), golpa (feminino do mencionado golpe ou raposo), escornabois (vacaloura), reirrei (xoaniña), sacabeira (píntega), etc. Mais, que che vou dicir a ti, que tes realizado un traballo baixo o título DITOS E REFRÁNS DO VALADOURO, publicado co número 2 dos Cadernos do Seminario de Estudos do Valadouro (SEVA) en 2013 onde figura léxico valeco a dar cun pé (e eu mesmo ando a traballar nun VOCABULARIO DO VALADOURO do que levo informatizadas máis de 300 páxinas e vou na letra... E. Vaia, esta oitava pregunta dá para un libro... ou tres.
9. Es un dos coautores de Contos do Valadouro, de Arqueoloxía do Valadouro e mais do inxente Inventario do patrimonio cultural e histórico-artístico do Valadouro. Formas parte dun auténtico colectivo de divulgación do teu val natal. Fálanos desa militancia cultural.
Iso, militancia. Primeiro pola defensa do uso do idioma. E mais un respecto sagrado pola nosa riqueza cultural e patrimonial, que para min van collidas da man. E dúas premisas: traballo, moito traballo; e mais constancia, moita constancia. Máis, ningunha outra cousa. A dinámica dos CONTOS... foi: 1º. Recollida (traballo de campo), aí fixo un labor fundamental Xesús Pisón, alén do que xa traíamos recollido de atrás Manolo Lourenzo e máis eu, que era o menos. 2º. Acordar a estrutura e orde interna do libro: A) por unha proposta de Manolo, decidimos ordenalos con números romanos (sen título, non queríamos ser folcloristas con notas a rodapé, aclaracións, nome dos informantes, etc., senón sermos meros contadores do escoitado. B) Distribuílos en grupos específicos cun fío condutor invisíbel (que podería ser este: 1. Orixes e Historia. 2. Amoríos e Humor. 3. Animais. 4. Oficios e Burlas. 5. Tesouros e Encantos. 6. Trasnos e Meigas. E 7. Avisos de morte e Morte). Cada un destes grupos iría precedido dunha ilustración feita por Xesús Pisón, que, por certo, debuxa como os anxos. 3º. Xuntanzas, polo xeral unha por semana (no noso piso da rúa Daniel Castelao, do Porto de Santa Cruz, en Oleiros). Aí líamos as primeiras versións de cada conto ou lenda e repartíamos a ‘mercancía’ para corrixir cadaquén o seu lote. 3º. Inserir cada conto no grupo específico que lle correspondese dos previamente acordados (Orixes, Burlas, Animais, Tesouros, Encantos, Avisos de morte...) cada un dos contos, indo do máis livián ao máis forte, para que o libro levase un ritmo e unha tensión apenas visíbeis mais si perceptíbeis para o lector avisado. Neste terceiro apartado de ordenar (e estou a referirme á edición de 2005, por ser a máis completa: 306 contos) foi decisiva unha xuntanza que tivemos Xesús Pisón e mais eu no seu piso da rúa Rosalía de Castro, na Coruña: reordenación a fondo da orde dos contos dentro de cada temática. 4º. Publicación. 5º. Presentación e divulgación. Agora resumirei os dous últimos puntos. Punto 4º. Publicación. Fixéronse dúas versións: a primeira en Edicións A Nosa Terra (con 186 contos), Colección Nós, os galegos, Vigo, agosto de 1998 (cunha 2ª tiraxe en xaneiro de 1999); e a segunda versión, corrixida e aumentada, en Ediciós do Castro (con 306 contos, é dicir: 120 contos máis), Colección Narrativa, Sada, outubro [saíu en novembro] de 2005. É de xustiza indicar que ambas as dúas versións conteñen as mesmas ilustracións, incluída a da capa, feitas pola man de Xesús Pisón; tamén manteñen a mesma estrutura organizativa non visíbel. E Punto 5º. Presentación e divulgación. 5º-1. A primeira versión (de 1998) presentámola os tres autores, con lectura de contos, o 6 de setembro (con asistencia masiva) no pub Atalaia, da Avda. Rosalía de Castro de Ferreira do Valadouro, no contexto das Festas do Oito dese mesmo ano 1998. 5º-2. Presentación do libro polos tres autores, con lectura de contos, na Asociación Cultural Alexandre Bóveda, A Coruña, 16 de marzo de 1999. 5º-3 Presentación do libro polos tres autores, con lectura de contos, na Exposición de Gravuras dos Contos do Valadouro, de Xosé Blanco, celebrada na Casa da Administración de Sargadelos (con asistencia masiva), Cervo, o 4 de decembro de 1999. NOTA: O 17 de Maio de 2000 (Día das Letras Galegas) escribo o texto “Os contos do Valadouro nas mans dun gravador, co visto e prace de Manuel Lourenzo e Xesús Pisón (e asinado polos tres autores), que servirá como prólogo ao libro GRAVURAS DE CONTOS DO VALADOURO, unha selección de 50 gravuras, referidas a 50 dos contos, cuxo autor non podía ser outro que o noso amigo, veciño e artista Xosé Blanco, publicado en Ediciós do Castro, Sada, en decembro de 2000. 5º-4. Presentación e lectura de contos pola parte de Manuel Lourenzo e mais eu, na presentación do libro GRAVURAS DE CONTOS DO VALADOURO, de Xosé Blanco. O acto incluía unha exposición dos gravados de Xosé, que realizou unha demostración real de como se pasa o gravado da madeira ao papel. Lugar: Finca Galea (O Castrodouro), Alfoz, o 22 de decembro de 2001. 5º-5. Intervención: “A recollida de contos de tradición oral; con lectura de contos do Valadouro e de San Cibrao no acto de clausura das «I Xornadas do Conto Galego, oral e escrito», organizadas pola Asociación Anduriña, na Casa do Mar de San Cibrao. Cervo, o 13 de outubro de 2002. 5º-6. Conferencia-coloquio dos tres autores, con lectura de contos, na Exposición de Gravuras de Contos do Valadouro, de Xosé Blanco na Sala de Exposicións do Castelo do Castrodouro. Alfoz, o 26 de marzo de 2005. 5º-7. A partir desta data, Xosé Blanco realiza diversas exposicións das súas Gravuras por Galiza adiante. Canto terminou o ciclo de exposicións, Xosé Blanco agasállanos coas 50 Gravuras sobria e finamente enmarcadas. Pouco despois, e co permiso do artista, os tres autores dos Contos facemos doazón das Gravuras de XB ao Concello de Alfoz, para que formasen parte do patrimonio público.
Posteriormente houbo outras lecturas de Contos, por exemplo por parte de Xesús Pisón e mais eu en Finca Galea (Alfoz), nun acto organizado pola Asociación Lugo Patrimonio, o 14 de decembro de 2013; e outra lectura, realizada por min, de Contos do Valadouro relacionados con Frexulfe e coas pontes, no ámbito da I Ponte Literaria, organizada por ti, na Ponte Vella (Frexulfe), O Valadouro, o 20 de agosto de 2015.
10. Obtivestes suficiente apoio das institucións? Consideras que a veciñanza é consciente do labor desenvolto por Pisón, Lourenzo e mais ti?
Apoio institucional cero. Só cando os traballos estaban elaborados, o feito da súa publicación, no caso de ARQUEOLOXÍA DO VALADOURO e do INVENTARIO.... Apoio individual si, e moito; só un exemplo: nos primeiros anos 2000, Jorge Val Díaz para o territorio do Concello de Alfoz (cando daquela non pensaba nin de lonxe ser alcalde) para localización de Patrimonio, civil e relixioso para o INVENTARIO; e tamén agatuñamos pola parroquia do Cadramón adiante e arriba do Albardo, con Indalecio García Paz como guía, cando (re)descubrimos as arcas e mámoas dos Chaos (A Casa dos Mouros, etc.). Para ARQUEOLOXÍA DO VALADOURO, a causa primeira e remota puido ser unha visita ao dolmen de San Tomé, a finais dos anos 50, en que íamos, entre outros, Manolo e mais eu e levábanos por guía a Xosé Canoura Cerdeiras (Pepe de Lobeira); xa adultos, primeiro eu lin canto había que fixese referencia a (posíbeis) xacementos arqueolóxicos (sobre todo Villa-Amil y Castro, que me facilitou fotocopiado en grande parte Abel Vigo), despois fixemos un exhaustivo traballo de campo, Lourenzo, Pisón e mais eu. Co meu GPS, que mercara nunha tenda de efectos navais de Burela, marcaba as coordenadas de cada xacemento. Agradecer aquí a disposición, entre outros, dos arqueólogos Abel Vigo García e Juan Francisco López Calzada, que veu revisar e actualizar o Catálogo de Patrimonio Arqueolóxico do Concello do Valadouro (2005), e que mesmo achou xacementos novos. Cando tíñamos dúbidas (como no caso do dolmen de Ramasquide, levábamos posteriormente un arqueólogo, case sempre lle tocaba a Abel Vigo García, de quen eu aproveitei a súa Tese de Doutoramento para a parte dos castros do Valadouro (2007). Son de agradecer as publicacións dos historiadores e veciños Carlos Andrés González Paz (1999, 2004 e 2006) e Andrés Canoura Quintana (2000). Tamén é obrigado agradecer a axuda e colaboración en todo momento dos membros de Mariña Patrimonio Miguel Vizoso e Manolo Miranda Ruíz.
O libro ARQUEOLOXÍA DO VALADOURO. PREHISTORIA saíu á rúa o 29 de xuño de 2010 e presentouse o 27 de novembro do mesmo 2010 no Salón de Actos do Castelo do Castrodouro (Alfoz), cunha Mesa formada por Antonio Veiga Outeiro (delegado de Cultura da Deputación de Lugo), que presentou o acto, Manuel Lourenzo e mais eu; houbo coloquio e moi boa asistencia e acollida por parte do público.
NOTA 1: Para a elaboración deste libro é fundamental a investigación realizada por Xesús Pisón acerca dos tres xacementos do Paleolítico Superior e Epipaleolítico na parroquia do Cadramón (O Valadouro) ao contactar (en 2004) coa arqueóloga Mar López Cordeiro, que realizou os traballos de prospección (en 2002 e 2003) previos aos asentamentos dos parques eólicos Álabe-Cadramón e Álabe-Nordés.
NOTA 2: A localización, tamén por parte de Xesús Pisón, da Arca do Chao da Arca (Vilacampa) o 10 de setembro de 1999 e da Cámara ou Dolmen de Ramasquide (Frexulfe) en 2005.
NOTA 3: Para o xacemento dos Círculos das Pedragosas (Frexulfe), re-descubertos por Xesús Pisón e mais por min, guiados por Indalecio García Paz, o 6 de agosto de 2004, Nese mesmo 2004 Pisón contacta cun arqueólogo do País Vasco, José Ignacio Vargas Aramburu, director do Museo Arqueolóxico de Vitoria-Gasteiz, co que intercambiou correspondencia con información e fotos, que lle confirmou a semellanza dos Círculos das Pedragosas co Círculo de Mendiluce e outros do País Vasco, onde hai máis de 400 círculos líticos nos Pirineos, e que lle insinúa poder pertencer ao Bronce Final e o Ferro (incineración, período dos Campos de Urnas en Europa,...).
Posteriormente Xesús Pisón acompaña ao arqueólogo Manuel Lestón ás Pedragosas (21.08.2006) quen opina que, a falta de escavar, lle parecen un elemento prehistórico de carácter funerario. Tamén contacta co arqueólogo Xosé María Bello, que mesmo se lle oferece para realizar unha escavación en pouco tempo (cousa que non se chega a facer).
O núcleo inicial do INVENTARIO DO PATRIMONIO... penso que estivo por alá polos comezos dos 70, nunha visita que fixemos unha boa troupe aos pazos e casas grandes de ambos os dous concellos (lembro que nunha das visitas á Casa Grande do Rizal ía connosco... Pepe de Lobeira!!!). Para este INVENTARIO eu fixen máis de 1.000 fotos (con cámara analóxica: revelado, escaneado,...), entre finais dos 90 e primeira metade da década dos 2000; e Pisón fotografou, en 1998, todos os retábulos e santos de todas cantas igrexas e ermidas hai nas 21 parroquias que figuran no INVENTARIO. A documentación que lin subiu ben das 25.000 páxinas desde Vázquez Seijas até Meilán García, pasando polos Estudios Mindonienses, Canoura Quintana e González Paz. Son de agradecer o inédito de Cruceiros do Valadouro, de Roberto Reigosa Méndez e o moi recente de Mario Saavedra, tamén de cruceiros. Da redacción e elaboración dos dous tomos encargueime eu: dixitalicei desde a primeira até a última letra.
Os dous tomos do INVENTARIO DO PATRIMONIO CULTURAL E HISTÓRICO ARTÍSTICO DO VALADOURO publicáronse a comezos de outubro de 2019, na Imprenta Prelo, de Lugo, a través dun convenio cerrado entre o Concello de Alfoz e a Deputación de Lugo.
O Tomo I (Adelán-Frexulfe) ten 486 páxinas e o Tomo II (Lagoa-Vilacampa) consta de 506 páxinas. En total 1.002 páxinas con 210 fotografías e croquis. An final do Tomo II figura unha moi ampla Bibliografía, recollida por min de aquí de alí e mais de acolá.
A presentación do INVENTARIO fíxose o 20 de decembro do mesmo 2019 no Salón de Actos do Castelo do Castro (Alfoz), nunha Mesa formada por Pilar García Porto (Delegada de Turismo e Cultura da Deputación de Lugo), Jorge Val Díaz (alcalde de Alfoz), que presentou o acto, e os autores: Manuel Lourenzo, Xesús Pisón e mais eu; houbo unha nutrida asistencia de público, que participou nun animado coloquio cos membros da Mesa. A tiraxe en papel foron só arredor de 160 exemplares (duplos), mais houbo a vantaxe de poder facilitalos ao público a través das páxinas web institucionais de ambos os dous Concellos.
O 9 de xaneiro de 2020 o Concello de Alfoz publicaba a versión dixital dos dous tomos e tamén, por separado, un PDF de cada unha das parroquias correspondentes ao Concello, na súa páxina web (www.concellodealfoz.org).
Con bastante demora (non moi xustificada, na miña opinión), o 19 de outubro de 2021 o Concello do Valadouro publicaba a versión dixital dos dous tomos do INVENTARIO DO VALADOURO... na súa páxina web (www.concellodovaladouro.gal).
O caso dos CONTOS DO VALADOURO, que foi anterior, non resultou o mesmo: a publicación das dúas edicións fíxose en editoriais privadas: a primeira (agosto de 1998) en Edicións A Nosa Terra (Vigo) e a segunda, moi ampliada e mellorada (novembro de 2005) en Ediciós do Castro (Sada). Estes contos, transmitidos pola tradición oral até os nosos días, serían irreproducíbeis sen a memoria e a xenerosidade colaboradora de bastantes ducias de persoas de ambos os dous sexos e ambos os dous concellos. Neste traballo de campo (que se intensificou a partir dos anos 80) xogou, como queda manifestado noutra resposta, un papel fundamental Xesús Pisón, que mesmo chegou a recoller contos de entre a neve con premio, entre outros, dunha boa zampullada.
No tocante ao recoñecemento do noso labor por parte da veciñanza, sempre será unha minoría cualificada, mais considero que suficiente. Quen nos dedicamos a isto, e ti, como escritor que es, percíbelo nas túas propias carnes, non o facemos para recibirmos aloumiños. No meu caso polo menos, é unha mestura estraña de amor e filia debida.

Imaxe: Isaac Ferreira (primeiro pola dereita) nunha Ponte Literaria de 2016.
(Foto: LR)