Non hai moitas semanas, grazas a un documental sobre a antiga Indochina, os espectadores puidemos ver o aloxamento onde Graham Greene escribiu O americano impasíbel; aos poucos días chegaría ás miñas mans un exemplar da devandita novela.
Trátase dunha edición do xornal El Mundo dentro da colección “Las mejores novelas de la literatura universal contemporánea”, do ano 2002. A tradución ao castelán, elaborada por Juan Rodolfo Wilcock (1919, Arxentina-1978, Italia), presenta os naturais xiros e xeitos da variante porteña, feito que me dificultou, moito máis do agardado, a comprensión do texto. E logrou entorpecerma até o punto de me negar a necesaria inmersión no argumento dunha obra que, confeso, non me gustou; no entanto, até poder acceder a outra tradución, non saberei se a culpa é da miña falta de familiaridade lingüística ou atribuíbel a outros factores.
O feito de ter atopado construcións sintácticas que desta banda do Atlántico suporían erros censurábeis, gramaticalmente falando, logrou arrefriar un exercicio de lectura que, en virtude do argumento, xa resultaba xélido, con todo, debo concederlle o beneficio da dúbida.
Até aquí, a experiencia non merecería un artigo nesta bitácora, sobre todo pola ausencia de contido para confeccionar tal, porén, o acontecido suscitoume unha reflexión vinculada ás comprensións, lectora e oral, das distintas variantes de calquera diasistema lingüístico.
En moitas ocasións, voces discrepantes coa opinión favorábel ao irmandamento entre usuarios de galego e portugués, apúranse a afirmar que o entendemento entre falantes non resulta tan doado como mantemos os partidarios de estreitar lazos e aproximar recursos. Tal postura, aínda sendo discutíbel, non deixa de nos emparentar co resto de linguas dotadas de múltiplas desembocaduras.
É frecuente que achemos máis facilidade á hora de falar cos lusofalantes de determinadas áreas do Brasil, ca cos lisboetas, mais isto é unha cuestión de fonética e pronuncia, xa que logo, nada que contradiga a consistencia dun tronco lingüístico común e absolutamente recoñecíbel na actualidade.
Escoitei ou lin, hai moito tempo e non sei dicir onde, que en certas áreas lusófonas de Asia, se conserva un portugués moito máis semellante ao galego actual ca a variante falada en Portugal; enténdese que a lingua levada polos colonizadores no século XVI, presentaba uns trazos máis propios da mantida ao norte do Miño.
Existen diasistemas lingüísticos por todo o mundo, e no continente europeo a súa presenza non é pequena (sueco, noruegués e dinamarqués; croata, serbio, bosnio e montenegrino; ruso, belaruso e ucraíno…), polo que o caso do galaicoportugués é un máis, ben seguro con semellantes vantaxes e polémicas ca o resto de idiomas estendidos por territorios heteroxéneos.
Teño intercambiado correspondencia en castelán con falantes do cono sur americano, do mesmo xeito que escrutei a fala en numerosas reportaxes filmadas nas distintas latitudes latinoamericanas, e case sempre batín con insalvábeis obstáculos para un usuario que aprendeu o castelán no Distrito Centro de Madrid. Así que, como dirían en Castela: en todas partes cuecen habas.
Expostos os problemas de comprensión e as dificultades á hora de expremer a cerna da narración, regreso á novela de Greene, unha obra que, alén da interesante recreación dun momento histórico, incide niso que hoxe denominamos as cloacas dos Estados e das estratexias políticas (ocupación territorial, espolio, racismo, terrorismo fomentado desde as institucións…); tal vez sexa isto, o documento, o que salva unha trama baseada na denuncia da feble condición humana nun caótico escenario bélico.
A mensaxe contra a guerra faise diáfana desde o principio, así como a exposición das ruindades que adoitan agromaren á sombra de toda situación dramática. O escepticismo, presente ao longo de toda a obra nos diversos ámbitos da vida, achega esa atmosfera de frialdade que sen dúbida é buscada polo autor, mais, debo dicir, que se hoxe existise unha tradución ao galego, non figuraría esta lectura entre as miñas materias pendentes. Velaí o dano que pode facer unha tradución mal agradecida!

O pasado 28 de febreiro, ao tempo que o dramaturgo Manuel Lourenzo era instituído “Cunqueiriano de honra” en Mondoñedo, achei que moitos se adherían espontaneamente á fe lourenciana, ese amor polo drama onde non son absolutamente precisos escenarios nin elencos, tan só a palabra expresada co eco que nos chega desde a Hélade máis remota. Non foi para menos.
Dúas institucións, a Casa Museo Álvaro Cunqueiro e mais o Concello de Mondoñedo, escollían o dramaturgo do Valadouro como obxecto da insigne distinción no presente ano. De tal xeito, o día do cuadraxésimo segundo cabodano do autor d’A noite vai coma un río, o autor d’O circo da medianoite era consagrado na imaxinaria orde da fabulación prodixiosa.
Durante o desenvolvemento do acto, entre discursos oficiais e merecidas gabanzas, o nutrido público puido asistir a unha inesperada lectura dramatizada d’O incerto señor don Hamlet. Príncipe de Dinamarca. Tal foi o agasallo ofrecido por Manuel Lourenzo, un cunqueiriano purosangue que coñeceu e tratou a Álvaro Cunqueiro.
Non podemos deixar de salientar as intervencións de Antonio Reigosa, cronista oficial de Mondoñedo, e mais de Armando Requeixo, crítico literario e coordinador de actividades da Casa Museo, pois ambos os dous revisitaron feitos e efemérides vinculadas á cidade, que, como todo o que alí brota, ve mesturada a vivencia da lenda co mito vívido; así é aquela latitude inscrita no censo das máis críbeis ficcións.
Non só panexíricos e datos biográficos sobre o homenaxeado nos ofreceron estes dous intelectuais mindonienses, senón tamén unha pormenorizada relación de interesantes datos sobre as temáticas que circundan a inxente obra de Cunqueiro, a extensa traxectoria creativa de Lourenzo, e, como non, arredor dese Mondoñedo que reverdece cada primavera por obra e graza da fábula máxico-literaria.
Mais, como adiantaba, ao tomar Manuel Lourenzo a palabra, puidemos asistir, asombrados, a unha magna demostración de oficio e retentiva que merece ficar preservada na arca do tesouro do Arquivo Sonoro de Galicia; se a houber.
Quen alí estabamos, somos, desde ese día, uns privilexiados que poderemos contar ás xeracións vindeiras como gozamos do teatro de Cunqueiro na voz de Lourenzo, e como ficamos, en virtude deste bautismo dramático, imbuídos da atmosfera literaria xerada un 28 de febreiro no pazo consistorial de Mondoñedo.
Xurdiría a primeira intervención de Manuel Lourenzo, co gallo de matizar que Elsinor é un topónimo ortograficamente agudo, e a partir de aí, o dramaturgo foise facendo cun público que non esperaba, dun home nado en 1943, a demostración de tento e paixón coa que nos deleitou. Corrixo: algún esperabámolo porque coñecemos a Manolo na distacia curta, o Manolo que canta, que conta, que recita, que declama… e que ama o oficio coa mesma vehemencia que outros se entregan a unha adicción irrefreábel.
Así o Manolo constrúe, desde a mesa reservada na Cafetaría Lumar da Coruña, onde escribe polas mañás, desde a casa pequena de Vilaúde, onde crea no verao,
ou desde calquera lugar onde o vento de Elsinor lle traia o son dun personaxe orfo de autor, eses textos que nunca nos deixarán indiferentes, pois é este home, como ben se sinalou no evento, traumaturgo. Outro día contaremos de onde procede o substantivo que nalgún momento haberá de entrar nos dicionarios míticos da literatura galega.
Aprendemos este día, amais de que a tríade dramática admirada polo do Valadouro se compón de Shakespeare, de Cunqueiro e de Otero, que don Álvaro ten superado a don William, e seica o fixo en virtude da súa ousadía á hora de teatralizar a saga dinamarquesa; e pregúntome eu (coñecendo a resposta): a quen superou Manuel Lourenzo?
Durante a cerimonia permaneceu, á dereita do xa cunqueiriano de honra, César Cunqueiro González-Seco, en representación de quen situou Mondoñedo no mundo, e ás letras galegas no universo dos sistemas literarios. Emocionante foi o instante en que a amizade entre ambos os dous persoeiros ficou selada cun caloroso apreixo de mans.
Falouse moito en Mondoñedo este día, da recente publicación das obras completas de Manuel Lourenzo, e non nego que sexa esta a gran nova dos últimos tempos no sistema literario galego, mais, para os meus adentros, confeso que a mellor noticia é que tales volumes só representan un achegamento á obra de Manolo, pois que este dramaturgo continúa traballando, disciplinada e continuadamente; polo tanto, falta moito tempo para que o público lector poida atesourar as súas obras completas. Falamos, asegúrovolo, dun escritor en plena efervescencia. Xa que logo, non existirá, de momento e afortunadamente, compendio definitivo.
Boa proba disto é que non quixo concluír Manuel Lourenzo a súa disertación sen ilustrar, a autoridades e xestores presentes, sobre o modo de levar o teatro ao escenario urbano da cidade, esa gran sala empedrada e sucada por cen mil canles, onde drama e personaxes, son avivados cada pouco por un reiterado tanxer de campás, míticas ou reais, tanto ten.
Mentres o vento zoe en Elsinor, a creatividade de Manuel Lourenzo continuará vixente.