Eu era pícaro cando a televisión deu en falar da morte dun can que acadara gran sona grazas ao protagonismo gañado nunha columna de prensa. Tratábase de Troylo, un salchicha que deixara orfo de compaña canina ao escritor Antonio Gala.
Troylo convertérase nunha estrela grazas aos artigos xornalísticos nos que o seu amo o invocaba e nomeaba casemente, coma se dun íntimo amigo se tratase. Mais eu daquela non lía a prensa, limitábame aos textos compilados no manual Lecturas escolares da Editorial Miñón, grazas ao que me familiaricei coa narrativa de Wenceslao Fernández Flórez ou coa poesía de Gabriel y Galán, por exemplo.
Lembrei sempre o nome daquel canciño literario e real, e durante moitos anos, cando don Antonio aparecía nos medios engaiolándonos co seu verbo delicado, metódico e meditado, eu lembraba a emoción que percorrera a opinión pública o día que Troylo morreu. Aquel loito mediático delongouse durante semanas, e quero crer que achegou argumentos á sensibilización dunha sociedade pobremente concienciada no respecto cara aos animais.
Non hai moitos días que todo isto se me aviveceu na memoria grazas a un encontro casual. Entre os libros vellos dun posto ecléctico e ambulante resucitou Troylo.
Ben, realmente o que achei foi Charlas con Troylo, título tomado da sección de El País Semanal para a que o home dos bastóns escribiu entre o devalo dos setenta e o abrente dos oitenta.
Tras relear coa tendeira e obter un descontiño xeitoso, adquirín o compendio de reflexións galianas compartidas co famoso canciño.
Troylo representa nos devanditos textos a desculpa necesaria que obriga o mundo a escoitar aquilo que de seguro non desexa ouvir.
Descubrimos nestes artigos un Antonio Gala anoxado coa sociedade, ou polo menos con esa parte que aínda non descubriu que vive, precisamente, en sociedade.
Encontraremos referencias cultas, riquísimo e antigo castelán, retratos sociais daquelas xeracións que non acababan de se convencer da extinción da Ditadura, certa resignación ante unha morte que o escritor supoñía próxima e que case corenta anos despois, afortunadamente, continúa a eludir, e outros lóstregos que o lector descubrirá ao se achegar a un libro de época.
Charlas con Troylo editouse en 1981, poucos meses despois da desaparición do animal e compilando os artigos que fixeron del un inmortal monumento á amizade entre individuos de distintas especies. Na presentación do libro, animouse a que o público fose acompañado dos seus cans.
O volume que veño de adquirir é un exemplar do Círculo de Lectores publicado en 1992, prologado por Andrés Amorós e ilustrado por Julián Grau.
O lector galego, inevitabelmente, asociará os devanditos textos con aqueles artigos de La Voz de Galicia asinados por Carlos Casares e inspirados polo gato Samuel.

Xa temos falado aquí da inxente contribución da literatura oral en todos os tempos e latitudes ás culturas do mundo; mais houbo épocas en que, nuns fogares con poucos ou ningún libros, coa educación instaurada coma un luxo ou limitada aos primeiros anos de vida do individuo, e cuns medios de comunicación inexistentes ou polarizados nos circuítos urbanos, a tradición oral achegaba a formación que doutro xeito non chegaría a certos estamentos sociais e a amplas áreas xeográficas alleas ao interese ou influxo institucional.
Na Galiza dos anos ?40 do pasado século, circulaban centos de coplas e romances recreando, tanto lendas medievais (Xenoveva de Brabante), como sucedidos macabros (o defunto ?asaltado? polo bandido Mamede Casanova), e por suposto, episodios da etapa bélica ou prebélica (?La receta salvadora la tiene el doctor Azaña / de Azaña 32 gramos y otros tanto Caballero??), tinguidos convenientemente polo bando que puña en tránsito a composición en cuestión.
A presenza de numerosas composicións en castelán na Galiza rural, indica un factor que merece estudo alén da dimensión literaria.
Foi onte mesmo cando, escoitando unha opinión autorizada sobre os argumentos máis presentes na obra de Shakespeare (nun programa de televisión! Aínda hai esperanza!), unha persoa que adoito empregar como fonte literaria na súa vertente oral, espetou: Semella a historia de Xenoveva de Brabante.
E un servidor non se resistiu a tomar nota e atesourar, o seguinte:
?Marchó con Desdichado hacia la cueva / y se encontró allí desfallecida a su querida esposa Genoveva / Y le dice: Mujercita querida santa y buena / y tú, hijito mío de mi alma / si malo fui por culpa de un infame / dispuesto estoy en reparar mi falta / y llevados al castillo de atenciones los colmó / y aquel criado traidor castigado fue y murió en la prisión.?
Tal romance xa non se perderá, e del poderemos tirar non só o contido da lenda, senón a valiosa información sociocultural dun tempo e dun lugar (datos sobre usos lingüísticos, por exemplo), por iso é fundamental, a carón do texto compilado, rexistrar o nome da persoa transmisora, a idade que tiña cando recibiu e cantou a composición, as localidades vinculadas ás súas vivencias e calquera dato preciso para a elaboración dunha ficha de narradores e transmisores.
No momento en que me estaban a recitar a versión poética da lenda da malpocada Xenoveva, experimentei a evocación dunha narración galega, a lenda de Roxín Roxal. Certos elementos coincidentes entrambos relatos semellan aparecer virados nun espello, malia que o desenlace esboroa calquera paralelismo.
O criado traidor é un fiel namorado na lenda galega, o bo marido da narración xermánica é un home covarde na galega, mais por último, o triunfo da morte e a fatalidade dos Andrade non acha correspondencia na familia brabantina.
Institucións e colectivos culturais deben traballar incansabelmente no arquivamento e estudo desta apaixonante sección da literatura oral.

Imaxe: Reclamo publicitario do museo das lendas de Anzoátegui, Venezuela.

Que o caciquismo ?tamén- pode combaterse coa arte, é tan certo coma que hai trece anos tivo lugar no Bar San Pedro, en Alfoz do Castrodouro, unha representación teatral intitulada Bombeiro? Nunca Máis!, a cargo dun grupiño de activistas da Plataforma Nunca Máis, autodenominados para a ocasión Compañía A Motobomba.
Acontecía naquela época de negror nas costas e escurantismo nos despachos, que varios empregados do Concello de Alfoz, por mandato da alcaldía, adicábanse a patrullar as estradas do municipio arrincando e destruíndo toda información ou simboloxía vinculada ao célebre movemento Nunca Máis.
A Motobomba quixo converter en esperpento aquela acción que vulneraba a esencia democrática e a liberdade de expresión, mais por riba de todo, que enmerdaba a quen a executaba e mais a quen a inspiraba.
A función levouse a cabo con dous actores aficionados e o decorado non ía alén dunha mesa cunhas poucas botellas.
A obriña foi cualificada como entremés por un dos actores, alumno de arte dramática naquela altura.
Realmente, estamos a falar dunha comedia, unha sátira que espertou explosións de gargalladas no público e correntes de xenreira nunhas instancias, xa daquela caducas. Seica houbera quen se vira reflectido -ou quen sabe se se tiña recoñecido- naquel sainete alfocés.
A Motobomba tomara o seu nome do vehículo municipal de extinción de incendios, un camión todoterreo que acostumaba a chegar tarde ao lume ou mesmo a non chegar. Naqueles días, unha casa ficara calcinada ante a má xestión deste servizo e a inhibición dos seus responsábeis.
Tales sucesos tratábanse tamén nesto texto que anoxou e alimentou a zuna de certos politicastros -ou esbirros destes-, contra quen ousaba criticar e denunciar as súas putarías. A reacción supuña unha consecuencia agardada para quen puxeron en escena Bombeiro? Nunca Máis!
Aquela noite, ao ver que o pobo era quen de rirse dos que ocupaban o poder local ?sen máis propósito que o beneficio propio- desde había décadas, o caciquismo perdeu un dente no Alfoz; e aos poucos foi apodrecéndolle aquela dentame que tanto asustaba a moitos administrados. Xa que logo, obxectivo conseguido.
Deste xeito, o 8 de marzo de 2003, o histórico local que hoxe ocupa ?como daquela- o Bar San Pedro, voltou converterse en escenario teatral, coma noutrora.
A Motobomba non volveu actuar nin Bombeiro? Nunca Máis! a ser representada, mais nunca é tarde para rememorar tempos pasados, e se cadra superados; ou?

Imaxe: Bar San Pedro. Mor, Alfoz do Castrodouro