Morreu Balbino.
A Habana, Bos Aires e as galizas das latitudes todas, gardan loito por un neno que legou as súas memorias a un pobo que ás veces semella non ter superado a infancia.
Coido que foi a comezos da década do 2000 cando vin a Xosé Neira Vilas por primeira vez. Viña inaugurar unha fonte co seu nome na Finca Galea. O escritor era un dos intelectuais asiduos do verxel alfocés (Manuel María, Suso Vaamonde, Paco Rivas, Leal Bóveda?); puiden ver como algún fervente lector lle achegaba os títulos presentes na súa biblioteca particular para seren asinados, ritual ao que se prestou con gusto o emigrante de Gres. Naquela altura, aínda o acompañaba a súa inseparábel Anisia.
Algúns anos despois, no verán de 2010, Neira Vilas pronunciou unha conferencia na Casa da Cultura de Ferreira; a disertación levaba o título ?ben revelador e acaído- Que lle debe Galiza á Emigración?
Falounos don Xosé da Emigración Galega e as súas resonancias, de literatura e proxectos literarios alén mar, de Xan de Masma, mindoniense autor d?A Besta!, a ?primeira novela social galega? e de centos de referencias e anécdotas que ilustraron un auditorio herdeiro e debedor da sociedade habaneira ?El Valle de Oro?, feito que tivo presente don Xosé, pondo colofón á conferencia coa doazón duns documentos do devandito colectivo ás autoridades locais.
Foi interrogado o escritor sobre as polémicas e porfías orixinadas pola convivencia en desigualdade do galego co castelán; e afirmou don Xosé que esas loitas dábanse nos ámbitos políticos mais non chegaban nin se reproducían entre a xente do común. Discrepo.
Foise Xosé Neira Vilas, o home de Gres. Unha testemuña daquilo que escribiu Manuel Rivas nun artigo tan lúcido coma reivindicativo: ?Galiza naceu en América?.
Unha homenaxe posíbel? Ler Memoria da Emigración, tres volumes de Ediciós do Castro que atesouran unha porcentaxe nada cativa dos episodios e fitos da Emigración Galega. Na Biblioteca Pública de Alfoz -concello que visitou ben veces o autor e no que deixa amigos-, tal obra figura ao dispor dos lectores; pois que un servidor demandou este acto de xustiza hai anos.

Imaxe: Anisia Miranda, Otero Pedrayo e Neira Vilas en Bos Aires no ano 1959.

Rematei de ler El sueño del celta; unha crónica de horrores perpetrados por colonizadores do século XX que non debe deixarnos indiferentes, e no que ademais, se somos quen de ler entre liñas, acharemos os responsábeis de que no Terceiro Mundo actual se fragüen preocupantes ameazas contra o Primeiro.
O feito de tratarse dunha novela con ánima de crónica réstalle capacidade ficcional, e don Mario reduciu ao máximo a manobra neste texto de importantes dimensións, grazas ao que coñeceremos a andaina vital, ideolóxica, laboral ou persoal do irlandés Roger Casement.
Asistiremos a unha metamorfose capital no pensamento do protagonista, home que chegou a ostentar altos cargos no Imperio Británico e rematou máis tarde sendo un afervoado partidario da independencia irlandesa. Unha mudanza que o autor presenta na obra coma unha consecuencia natural após do visto e vivido.
Hoxe, Vargas Llosa é español e peruano; curiosamente, o protagonista do texto que nos ocupa navega atormentado entre dúas nacionalidades, a que ama e a que lle dá de comer; curiosamente, contraditorias.
Prefiro o Vargas Llosa de Pantaleón y las visitadoras ca o de El sueño del celta, mais isto non quere dicir que non esteamos diante dunha obra de interese.
Non é unha novela para gozar senón para aprender, para obter coñecementos. Non é un texto co que vaiamos experimentar a ansia de chegar ao seguinte capítulo, coma en Travesuras de la niña mala, senón unha obra que leremos co estómago encollido e a vergoña de pertenza á unha especie que se autodenomina sapiens sapiens. Pura ironía.
El sueño del celta foi publicada en novembro de 2010 (o remate do texto aparece datado en abril dese ano na cidade de Madrid), tan só un mes despois de que a Academia Sueca lle concedese ao autor o Premio Nobel de Literatura por: ?A súa cartografía das estruturas de poder e as súas imaxes mordaces da resistencia do individuo, a rebelión e a derrota?.
Nin don Mario podería ter definido mellor o ar que exhala a novela que nos ocupa.

Cruceime coa obra de don Edgar varias veces na vida e por razóns e vieiros ben distintos; tales encontros comezaron cedo, alá polos tempos do Bacharelato, cando nas clases de Literatura (nas que gozaba, madia leva!) nos encargaron confeccionar unha relación de obras presentes nas bibliotecas domésticas, da que o docente escolmaría un título sobre o que deberiamos facer un traballo. Na miña listaxe resultou afortunado Doble Crimen en la calle Morgue, talmente rezaba un opúsculo que andaba pola casa. Tratábase dun daqueles libriños que se estilaban nos ?80 como agasallo en eventos e convocatorias comerciais.
Hoxe, moitos anos despois, ando a ler Los crímenes de la calle Morgue
nunha edición xigante da Editorial Gredos titulada Cuentos completos e pertencente á colección Grandes Autores de la Literatura. Este nada manexábel volume (845 páxinas) atesoura toda a produción contista de Edgar Allan Poe, como ben indica a súa denominación xeral.
Trátase dunha edición deste mesmo ano, baseada na tradución ao castelán realizada por Julio Córtazar, e enfeitada para esta ocasión cun estudo introdutorio da experta edgariana Margarita Rigal.
O segundo encontro con don Edgar produciuse na mesma década grazas a un grupo musical que xa ten entrado na historia da época; falo xaora, de Radio Futura, quen confeccionou unha magnífica versión musical do poema Annabel Lee; esta composición (en lingua castelá) forma parte na actualidade dunha listaxe das mellores cancións do pop-rock de ámbito estatal.
Tardei anos en coñecer a orixe poética do devandito tema musical, e tal antecendete só contribuíu a mitificar ?aínda máis- unha canción que teño por unha das miñas favoritas.
Outro encontro significativo co escuro romántico produciuse hai uns anos no teatro; gozando dunha obra do amigo Xesús Pisón.
Nocturno Poe recrea fielmente as atmosferas legadas por don Edgar; o tenebrismo ao que se mantén leal Pisón na devandita creación concorda totalmente co exhalado polo relato que inspirou o texto: A caída da casa Usher.
A todo isto debo engadir que a función á que asistín tivo lugar no Pazo de San Cidre de Mondoñedo? Quen o coñeza coincidirá comigo en que os escenógrafos non tiveron que se esforzar moito para lograr un ambiente terrorífico.
E foi La caída de la casa Usher o primeiro relato que devorei cando adquirín o gran volume de contos que hoxe mora na miña biblioteca. Pois que non hai crítica literaria máis certeira cás inspiracións e experiencias lectoras dos outros autores, nomeadamente se se trata de escritores de confianza ?en todos os sensos-, como é o caso.
Que podo dicir da narrativa de Poe? Que é un retórico empedernido, os seus circunloquios e os preludios nos que se recrea e entretén resultan pouco entendíbeis para o lector actual; a súa meticulosidade á hora das descricións vai alén do auxilio preciso para se imbuír no escenario do argumento, chega mesmo a semellar unha tendencia maníaca, mais non se pode negar o carácter atraente duns relatos que na actualidade, eu encontro superados por case dous séculos de epígonos, imitadores, banda deseñada, cinema e televisión; e nomeadamente pola entronización do medo como xénero, e o seu cultivo nas artes todas.
Cando digo superado non estou a menosprezar a literatura de Poe senón a afirmar que o lector actual non se impresionará coas creacións tétricas desta icona da literatura fantástica, xa que o lector actual medrou aterrorizado polo cinema fantástico (pródigo en títulos) e por unha literatura de consumo explotada, por exemplo, polo tamén estadounidense Stephen King.
O lector de hoxe achará en Poe o valor da literatura calculada, estruturada e cultivada con meco, algo que a literatura meramente comercial descoñece e ignora, seguramente porque coñece -ou mesmo alecciona- o público que lle dá de comer.
Non rematei de ler este volume da Editorial Gredos e aínda vou tardar en facelo, polo que non podo avaliar totalmente a narrativa dun autor que no seu día, debeu facer tolear de pracer e dificultades a Cortázar.
Por agora, o conto que máis me prestou foi Los crímenes de la calle Morgue; pura coincidencia, ou se cadra, nostalxia dos paraísos perdidos.
Curiosamente, este libro foi o primeiro que baixei do andel tras ler Drácula, coido que seguín o camiño inverso de Bram Stoker. Non digo máis.

Unha cadea de supermercados galega vén de lanzar unha campaña publicitaria consistente nunha publirreportaxe na que o protagonista é un can pastor galego. Conforme avanza o argumento, a voz narradora vai destacando vantaxes, eivas e privilexios do acervo e a idiosincrasia galegos. Chega un momento no que son evocados premios Nobel e xenios patrios, acompañando tales referencias as imaxes dos escritores Camilo José Cela e Valle-Inclán.
Resulta curioso que un anuncio no que se exalta a condición galega de certos trazos e costumes considerados exclusivos do noso Pobo, escolla ?soamente- dous literatos que non empregaron (non tentemos converter en categórico o anecdótico) a lingua galega nas súas obras.
Resultaría menos curioso que a carón de Cela e Valle aparecesen as imaxes, por exemplo, de Rosalía e Castelao. Supoño que a inclusión deste último tería sido obviada en calquera caso pola bagaxe ideolóxica do persoeiro, e mesmo Rosalía de Castro podería chegar a espertar receos nos temesiños ?e subxectivos- publicistas e publicitados por terse convertido en tótem de colectivos contestatarios; mais as opcións non son escasas: Cunqueiro, Curros, Pondal, Blanco Amor, Otero Pedrayo, Celso Emilio, Novoneyra? Ou porque non? Imaxes de fragmentos das composicións de Meendinho, Pero Meogo ou Martim Codax.
Suliñaremos para evitar suspicacias, que algúns destes literatos teñen cultivado máis linguas cá galega na súa produción literaria; e é de xustiza lembrar que, malia ter o señor Cela reservado un posto de honra por ser o único galego galardoado co premio Nobel, na actualidade tanto Méndez Ferrín coma Fernández Paz son candidatos a tan insigne recoñecemento.
Cando seremos quen de esconxurar a suposición de que os cultivadores do idioma galego (en calquera arte) levan o estigma da maldición ideolóxica e quen sendo galegos cultivan outra lingua pertencen ao reino da normalidade?
Neste anuncio televisivo onde se exhibe un afervoado encomio de todo o galego (agás da escrita na nosa lingua) aparecen máis cans ca literatos, se cadra é un síntoma de que os deseñadores da campaña ?ou os responsábeis da cadea de distribución alimentar- non consideran que o mellor amigo do galego sexa un libro (e menos en galego).

Imaxe: Capa dunha publicación brasileira (1977).