Quen lembra a primeira representación teatral á que asistiu?
Non falamos da primeira obra clásica ou da primeira comedia, tampouco da primeira vez que se gozou do teatro de rúa; preguntamos por esa ocasión en que descubrimos a vida en falsete, a máxica convención entre intérpretes e público.
Tivo que ser na escola, xaora, e non supón unha má maneira de se abrir á arte dramática: rodeado de compañeiros, de docentes e dos muros onde se recibiron as primeiras letras.
Así aconteceu no meu caso. Foi no colexio Nuestra Señora de la Paloma, un centro de ensino encaixado no Madrid castizo, entre a Carrera de San Francisco e a calle Tabernillas.
Alí, nun salón de actos dotado de piano, celebramos a derradeira fin de curso da EXB, iniciándonos á arte de Dionisos. Previamente, un dos actores arrincara o sorriso do público facendo unha imitación dun famoso humorista da época, un desaparecido barcelonés que adoitaba introducir termos cataláns no seu espectáculo.
A seguir, cando o interese do respectábel fora captado, chegou o teatro.
Creo lembrar que o título da obra era El remo del marinero, e recordo perfectamente o argumento e algún aspecto do exiguo vestiario do elenco.
Non hai moito, descubrín que tal obra estaba baseada en El mariner de Sant Pau, unha narración do catalán Jacint Verdaguer.
Despois viñeron moitas máis obras, mais aquel remo asido por un compañeiro caracterizado de mariñeiro mediterráneo, significou o primeiro contacto coa escena teatral.
Uns meses antes xa visitara dous teatros senlleiros, mais non para asistir a ningunha representación dramática. Estivera (coa familia) no Teatro de La Latina, onde asistira a un espectáculo musical encadrado nese xénero coñecido como revista, e mais no Teatro Real (co colexio), onde descubrira a música clásica.
Hoxe, o teatro ?invadiu? as casas da cultura, os bares e outros espazos públicos, de tal xeito que moitas persoas, gozan desta arte escénica sen necesidade de pisar un teatro tradicional. Non é mao que o teatro se aproxime á vida cotiá, é negativo que a mudanza se teña producido pola crise que baleirou as arcas das administración públicas.
Van aló moitos anos desde aquel descubrimento a través de El remo del marinero, no entanto, cando leo a Shakespeare, a Cunqueiro ou a Lourenzo, creo que a miña mente sitúa o texto, instintivamente, sobre aquelas táboas humildes e precursoras de La Paloma.
Dubido moito que na actualidade, nun colexio de Madrid, se representase un texto escrito orixinariamente en catalán por un simbólico persoeiro das letras catalás. Mágoa, que o pensamento único e uniformador teña prosperado tanto nos últimos anos.
Jacint Verdaguer (1845-1902), convertérase daquela nun rostro coñecidísimo grazas á fábrica estatal de moeda e timbre, pois a efixie do autor aparecía no anverso do billete de cincocentas pesetas; quen sabe se o diñeiro logrou homologar a un disidente.

Imaxe: Colexio Ntra. Sra. de la Paloma (á esquerda). Madrid

Escoiteille a un actor, subxugado pola intensidade dunhas representacións moi especiais, que en cada función deixaba anos de vida. Dicíao satisfeito. Pagáballe a pena a entrega e non choraba o esforzo.
Saín de ver Elisa e Marcela evocando tal confesión, cativado pola vitalidade e o dominio do espazo escénico demostrado polas mulleres d?A Panadaría.
A profesionalidade das tres actrices fica fóra de toda dúbida, os premios colleitados reafirman a calidade da obra e a fascinación do público testemuña o acerto desta comedia con mensaxes varias.
Poden, talvez, desconcertarnos algo as elipses que tronzan drasticamente a liña argumental; quizais resulta forzada a riola de datos históricos, á busca da inserción do maior número posíbel de referencias na peza, mais á parte destas minucias, Elisa e Marcela supón unha boa ?unidade didáctica? para que todos coñezamos a historia das primeiras mulleres que pasaron polo altar (e únicas?), vulnerando todo o vulnerábel en 1901.
Si; porque realmente esta obra fai pedagoxía sobre a liberdade, non só ao redor das diversas opcións afectivas, senón no atinente a todas as liberdades, adoito tan perseguidas polas lexislacións medorentas e amedrentadoras.
A Panadaría dispensa tamén unha boa lección de minimalismo á hora de traballar, xa que apenas contou con atrezzo para nos ofrecer esta obra; o vestiario ad hoc non vai alén dunhas camisolas e o canto ?falamos dunhas magníficas voces- substitúe todas as posíbeis ?carencias?.
Xa se dixo que no teatro, menos é máis.

A casualidade levoume estes días a ler un relato de Augusto Roa Bastos, un pequeno gran texto escrito entre as décadas dos ?50 e os ?60 cun obxectivo nidio, denunciar os abusos dos corpos policiais e militares sobre a poboación civil.
A fábula enxeñada polo paraguaio vén sendo unha invocación, un chamamento á necesaria sensatez de quen traballa con ferramentas de pólvora á hora de actuar contra a cidadanía, polo xeral inerme.
La rebelión apela á cordura, ao raciocinio e á aplicación do sentidiño cando a masa social, case sempre impelida e asistida pola razón, abandona os fogares para reclamar o que á lei vixente lle pasou inadvertido.
Pese a que don Augusto fai referencias -máis ou menos veladas- aos excesos frecuentes nos estados do cono sur americano, toda a inxustiza reflectida pode chegar a resultarnos moi familiar, nomeadamente nestas datas de infausto recordo.
La rebelión fala dun exército sorprendido por unha mobilización de mulleres no medio dun ambiente de tensión extrema. A insurrección pacífica, ameazada por uniformados co dedo no percutor, exixirá que as armas non bradan contra quen non as esgrime.
No conto de Roa Bastos, os soldados máis lúcidos obedecerán o mandato do pobo que lles paga a soldada, para acabaren liquidando aqueles mandos fanáticos que adoitan confundiren disciplina con sadismo.
É lícito que centos de persoas armadas ataquen a poboación que exixe mudanzas no seu status social? Entra nas marxes da democracia que servizos policiais ou corpos militares actúen movidos por posicións ideolóxicas?
A disidencia, amais dun dereito lexítimo, convértese nunha obriga moral cando o poder estabelecido, normalmente auxiliado por forzas laterais (medios de comunicación, servizos de intelixencia, prohibicións, ilegalizacións, acalamentos?), emprega os seus hoplitas como freo das arelas dun pobo.
O que don Augusto nos insinúa, é que o axente da lei está obrigado a calibrar a súa actuación ?por moito que o encirren gobernos e tribunos- motu proprio, pois o emprego das armas adoita tornarse irreversíbel.
Quen lea La rebelión, acabará considerando un bo profesional da seguranza a quen non arremete contra o pobo indefenso (mesmo ignorando imprecacións), e polo contrario, decatarase de que o auténtico perigo radica nos xerifaltes que arelan a confrontación, enviando funcionarios de mente estreita na busca de heroicidades e adrenalina.
Porque cando o poder teima en fustrigar a cidadanía (con lei, sen lei ou con leis obsoletas como coartada) o uso da autodefensa fica lexitimado, e don Augusto Roa Bastos ?gran experto en excesos e delirios do poder- deixóunolo ben clariño en perfecto castelán de América: ?La represión siempre produce el contragolpe de la rebelión?.

Medrei escoitando os Contos galegos do Xestal en discos de vinilo, fascinado ao mesmo tempo por aquelas enxebrísimas e coloristas portadas, ornadas con toda clase de tópicos galaicos.
Os contos abrollaban conforme o vinilo xiraba devagar no tocadiscos Melovox Melodyne, e a idiosincrasia da realidade afastada chegaba a través dunha voz en falsete.
A tradición oral xa se ofrecía daquela (décadas dos ?70 e ?80) en soportes técnicos,
pois o tesouro da palabra adquirira valor comercial, e con éxito garantido se os argumentos eran xocosos. Pouco mudamos neste aspecto.
Supuxo para min, un neno da emigración, un valioso contacto coa lingua galega, aínda máis nunhas realidades xeográficas onde o galego soamente era cultivado nos ámbitos familiares ou no seo das colectividades, no entanto, imposíbel de apreciar na vida pública.
Anos despois, fun descubrindo quen era aquel narrador oral que nomeaba a Castelao nos seus contos. Souben que se trataba dunha persoa inqueda e reivindicativa, nativa do barrio coruñés de Montealto e polo tanto, non tan próxima ao mundo rural como se puidese deducir nun principio.
O home dos discos traballaba na radio, percorría eventos festivos coa súa arte oral e cantaba en coros folclóricos. Viña sendo O Xestal, xa que logo, unha especie de crooner da oralidade.
Hai ben tempo, escoitei que Carlos Díaz Xestal visitara o colexio de primaria do meu municipio, e recordo ter experimentado unha fervenza de nostalxias ao coñecer tal noticia. O home dos discos de contos, aquel narrador de historias que se fotografaba con monteira e sorriso franco, viñera por terras alfocesas e actuara no CEIP Castro de Ouro.
Estes días, tratando de actualizar a devandita información, lancei unha pregunta nunha rede social co obxectivo de achar máis datos sobre a presenza do Xestal no Alfoz do Castrodouro, e as novas non tardaron en sucederse.
Nos anos ?80, O Xestal actuou nunha festa patronal na parroquia das Oiras, facendo noite na devandita localidade e quedando a durmir na casa do mordomo (na comarca do Valadouro denominamos de tal xeito os ramistas); anos máis tarde, a comezos dos ?90, o gran relator trouxera os seus contos até o grupo escolar do municipio alfocés.
Considero O Xestal o narrador oral por excelencia, cando menos o que logrou, grazas á súa habelencia, unha maior repercusión na sociedade galega, entendendo esta como a suma da Galiza territorial e da Galiza exterior.
Se existise no pobo galego un título de Fistor Nacional, tal mención debería térselle outorgado a Carlos Díaz Xestal, aquel coruñés de voz elástica finado en xaneiro de 1993, hai xa un cuarto de século.
O factor esencial para atraer ese público que se distanciou dos adros e das verbenas, pode radicar en recuperar os narradores nos carteis das festas, pois aínda que nunca desapareceron de todo, non é hoxe unha figura indispensábel nas citas festivas de vilas e aldeas.
Mais cómpre diferenciar entre narradores e ?chistosos?. O primeiro cativa o auditorio cun relato envolvente que consegue espertar o interese dos máis apáticos, mentres o segundo, limítase a cuspir unha serie de cholas co obxectivo de lograr o riso doado; tanto ten que adorne o seu labor con dramatizacións e histrionismos para ser considerado cómico, o seu vínculo coa tradición oral é ínfimo.
Do mesmo xeito que os profesionais do teatro rexeitan a denominación de monologuista para quen percorre os platós televisivos procurando gargalladas -un monólogo é unha peza teatral cun único personaxe- o narrador non debe ser confundido cos humoristas da tele.
A figura do narrador oral está presente en todas as culturas do mundo, e na nosa, por riba, temos os regueifeiros. Nas terras do Douro existiu a tradición dos acopladores (compositores de copliñas populares), e aínda se poden documentar moitas das creacións que nos legaron.
Incemos as nosas verbenas de narradores (Lois Pérez, Celso F. Sanmartín, Paula Carballeira?) e improvisadores (Luís O Caruncho, Pinto de Herbón, Bieito Lobariñas?) e veremos como o público agradece a recuperación duns espectáculos que xamais pasan de moda.
Estamos a reivindicar o contador de contos, o repentista, o activista cultural que recolle, recrea e pescuda a cultura oral do seu pobo; e o día que regrese aos palcos, moitos regresaremos ao campo da festa.

Agradecementos:
A Rosario Rejes Vizoso, Xosé Blanco López e José Aníbal Paz Uz, pola inestimábel achega de información sobre a presenza do Xestal no Alfoz do Castrodouro.

LIONEL REXES