Sei que existen persoas que xamais puxeron os pés nunha biblioteca, e non estou facendo referencia a eses estereotipos conformados por individuos alleos ao devir do mundo ou á cultura, non; falo de persoas de calquera nivel cultural, de calquera idade (non valoro como visita válida a do estudantado en procura de información para traballos escolares), e con hábitos lectores ben dispares.
Isto ten amaño. Cada 24 de outubro é o Día Mundial das Bibliotecas, e tal data pode representar unha boa ocasión para dar o paso definitivo e aproximarse a un deses estabelecementos presentes en cada concello, en cada barrio, en cada centro de ensino e ás veces en sedes de colectivos culturais.
Mais non caiamos na inxenuidade de pensar que estas instalacións soamente espertan simpatías ou indiferenza, non. A UNESCO ten desenvolvido campañas para evitar a queima de libros; lamentosos acontecementos que adoitan ser perpetrados por grupos de fanáticos ou ter lugar no medio de conflitos armados.
?Queimar libros é un ataque contra a cultura, o coñecemento e a memoria. Debemos loitar sempre contra semellante fanatismo?. Velaí a proclama da antedita institución.
Estas aberracións aconteceron onte (lembremos a historia da renacida Biblioteca de Alexandría), acontecen hoxe (lembremos o sucedido hai vinte e tres anos coa Biblioteca de Saraxevo, incendiada por orde dun profesor de Literatura enrolado na milicia!), e agardemos que deixen de acaecer mañá.
Achégase o día 24 e pode significar o momento en que algún adiáforo ás letras experimente a sensación de entrar nunha biblioteca, mirar os andeis fixándose na rotulación ?narrativa, poesía, ensaio, fondo local, infantil, xuvenil, consulta?- e escoller un libro, se cadra dous; achegarse ao bibliotecario, amosar o carné da biblioteca, intercambiar uns comentos (o bibliotecario pode orientarnos, buscarnos exemplares que non deamos atopado?) e levar os volumes para a nosa casa ?ou ler alí mesmo-, onde gozaremos da lectura. Se resulta que escollemos mal e non nos vemos con forzas para afrontar tales lecturas -acontécelle a calquera e nos lectores inexpertos é frecuente- non supón ningún fracaso, só debemos voltar á biblioteca, devolver os volumes desbotados e escoller outros títulos; non está de máis deixarse aconsellar por amigos, coñecidos ou persoas vinculadas á literatura (ávidos lectores, libreiros, escritores, editores, bibliotecarios?), ou procurar información en revistas especializadas, webs, etc.
Coido que é o momento acaído para narrar unha anécdota que me aconteceu hai ben pouco na biblioteca municipal do meu concello.
Cheguei á biblioteca coa intención de facerme cun volume de La hojarasca, novela de Gabriel García Márquez publicada en 1955 -seica nesta obra aparece Macondo por vez primeira-.
Procureina no andel onde a supuxen pronta para os numerosos garciamarquianos locais; pedinlle axuda á bibliotecaria; buscamos os dous a un tempo coma sabuxos? Mais semellaba que La hojarasaca se extraviara entre a folla? Cousas do outono.
A bibliotecaria aseguroume que había revisar ben os andeis para que eu puidese retirar a devandita novela noutra ocasión.
Cando voltei para devolver un libro xa lido, a bibliotecaria constatou o que temiamos, La hojarasca desaparecera da biblioteca, se cadra arrastrada polas temperás airexas deste outubro.
Lembrei nese instante unha mesa redonda televisiva na que un dos participantes narrara a escena que vivira nun aeroporto había escasos días. Cacharan unha rapaza roubando un libro nunha das tendas do espazo comercial. A aseveración doutro dos membros do coloquio foi categórica. A esa moza non deberan denunciala nin amoestala senón darlle un premio.
A biblioteca do meu concello xa encargou a compra dun exemplar de La hojarasca nunha libraría da bisbarra, nuns días comezarei a gozar de don Gabriel, outra volta.
Saben cal é unha das experiencias máis fermosas que pode ter lugar nunha biblioteca? Doar unha obra propia. Permítaseme a vaidade.

P.S.: Se algunha vez lle emprestan un exemplar de La hojarasca co cruño dunha biblioteca municipal en cuxo escudo aparece o castelo do Castrodouro, non lle dea un premio ao ?propietario?, soamente facilítelle a lectura da presente reflexión.

Antes de describir o privilexio experimentado ao visitar a casa onde viu a primeira luz Eduardo Pondal, convén aclarar que non se trata dunha casa museo senón dunha vivenda particular habitada, e malia estar sinalizada e formar parte dos recursos turísticos de Ponteceso, non estamos a falar dun estabelecemento aberto ao público en xeral.
Mais, os contactos e a boa vontade obraron a milagre. Así, un reducido grupo de visitantes puidemos acceder ao interior dun fogar onde o escritorio actual é o mesmo que empregou don Eduardo, a quen por certo, os moradores de hoxe denominan dese reverencial xeito: Don Eduardo.
Recibiunos Tito no adral da casa pacega, onde o cruceiro dá a benvida ao curioso que se achega para interpretar unha placa datada en 1981, na que os versos do bardo nacional rememoran o seu nacemento na ?pequena Ponteceso?.
Entramos na magnífica construción, e virando á esquerda accedemos ao devandito cuarto das letras. Deitamos a ollada en mobles de época, libros antigos, un mapa en relevo da Costa da Morte cargado de historia e retratos da familia Pondal; a ávida curiosidade é saciada polas amabilísimas explicacións de Tito, mais, entra alguén na estancia? Alguén que non adoita presentarse ante os escollidos visitantes da mansión, trátase de don Xaime, un pándego e xentil nonaxenario, bisneto de don Eduardo Pondal.
Foi don Xaime quen nos contou que o autor da letra do Himno Galego, seu bisavó, malia ser médico ou precisamente por iso, sentía gran repulsa polos microbios. Dunha volta, acompañando o poeta a unha súa moza, aconteceu que a rapaza caeu nun regato, ante a petición de auxilio, don Eduardo contestou que o seu rexeitamento polas augas infectas impedíanlle tocar calquera cousa que puidese transmitir microbios? E ese día rematou o noivado.
Achégase o mediodía e don Xaime ten que asistir á misa dominical, mais Tito aínda nos amosará unhas fotografías das distintas fases polas que pasou a edificación ao longo da historia. E tamén nos mostrará os espléndidos xardíns pacegos, o recuncho preferido de don Eduardo coa mesa pétrea na que ben seguro compuxo centos de poemas, árbores traídas de afastados lugares, o pombal, a palmeira de don Eduardo xa mutilada polos temporais?
O río Anllóns déitase no Atlántico a escasos metros do lugar, custodiado pola ponte que é símbolo e orixe da vila. Alí, hai pouco máis de cen anos, Eduardo Pondal deitaba tinta fecunda para inmortalizar os soberbios piñeiros que inzan aínda hoxe a bisbarra toda.
Ponteceso posúe un peculiar método de orientación para visitantes, trátase dunha sucesión de pedrafitas coa efixie de Pondal; a faciana do bardo olla na dirección que o camiñante debe tomar para seguir a ruta literaria.
A vila de Ponteceso valora e aproveita acertadamente o feito de ser berce dun emblema das letras galegas; este exemplo debería telo en conta algunha vila que aínda non deu coa maneira de mostrar ao mundo o patrimonio literario que atesouran as súas rúas e inmóbeis.

Se cadra, xa nunca poderemos falar dunha literatura de tradición oral no estrito senso do sintagma. A tecnoloxía de hoxe en día facilita que as lendas urbanas circulen vertixinosamente até afluír en computadores e teléfonos móbiles, ao contrario daqueles tempos orixinarios nos que o conto ía flutuando de boca a orella durante séculos sen máis soporte que a voz humana, e ocasionalmente algunhas copliñas distribuídas en letra impresa.
Esa é grande mudanza de hoxe en día, mais a tradición oral non morreu nin morrerá endexamais. Desaparecerán as lareiras todas, as xuntanzas de anciáns supersticiosos, os eventos organizados por nostálxicos do tempo das conversas? Mais os contos continuarán a advertir, a amedrentar ou a crear mitos, tan infundados como emparentados coa condición humana.
Comenta Antonio Reigosa (auténtico prócer da literatura oral na Galiza) nas súas amenas disertacións, que na actualidade, os bazares chineses (ou sinxelamente a presenza destes comerciantes de orixe asiática nas nosas rúas) son orixe de lendas urbanas cun denominador común e emparentado coas lendas doutrora, a desconfianza cara aos foráneos.
Isto non é novo, as comunidades extranxeiras ou con trazos distintos á maioría, sempre constituíron o albo de receos e temores; xa que logo, tornáronse en inspiradores ?involuntarios- das lendas con mensaxe admonitoria. O refraneiro galego non é alleo a este fenómeno.
Eu mesmo fun testemuña auditiva do xurdimento dunha lenda actual; vinculada aos comerciantes chineses e aínda en fase embrionaria.
Aconteceu o ano pasado. Estando traballando temporalmente en Mondoñedo, asistín ao desacougo provocado entre os tendeiros locais pola presenza de varios chineses interesándose por locais en alugamento e datos demográficos da vila.
A anguriada propietaria dun bazar do país relatou a azueira que lle chegara por vía oral verbo dos negocios desta temíbel competencia:
-Seica nunha árbore de Nadal mercada nos chineses apareceu un billete de 500 euros.
O conto, lenda ou relato fabuloso, garda os factores básicos da lenda tradicional. Por unha banda descríbese un feito que ao primeiro pode semellar atractivo (as riquezas que custodian e prometen os encantos, as ninfas?) e asemade encerra un perigo, pois que do mesmo xeito que o adquirente achou cartos de contrabando, podería ter introducido no seu fogar calquera outra mercadoría clandestina (a morte ou desaparición misteriosa da vítima provocada polos enganos dos encantos ou erros cometidos no proceso de consecución da fortuna). A mensaxe subliminar que agocha a lenda trata de advertir do risco que corren os seareiros desa caste de comercios, supostamente rexentados por clans paralegais (a natureza sobrenatural do encanto é distinta da natureza humana da vítima); os productos mercados a baixísmo prezo poden saír caros máis tarde (non se deben tomar atallos para chegar á riqueza decontado, pois o seu gozo ?de conquerilo- sempre será breve, como acontece co ouro obtido nalgunhas lendas tradicionais).
É dicir, debemos evitar certas tendas que atoparemos transitando pola rúa malia que posúan engados difíciles de rexeitar, do mesmo xeito que hai cen anos debíamos evitar certas pontes e fontes onde as anas louras e outras criaturas de cabelos dourados nos tentaban con fortunas que poderían resultar ben caras.
E por suposto, maniféstase o factor indicado ao comezo, a condición foránea duns comerciantes cos que non se comparte nacionalidade, etnia, lingua, cultura nin costumes. Lembremos os baluros da Terra Chá e a literatura creada en torno a eles.
Coido que ningún bazar chinés se chegou a instalar en Mondoñedo, mais a tentativa deu orixe a unha lenda; proba de que a tradición oral está viva, malia que non reparemos nela cando a recibimos sen vernizar pola mitoloxía e somente tinguida das actuais inquedanzas e conxunturas sociais, económicas ou políticas.
Do mesmo xeito, as aparicións ?fantasmais? máis comúns na segunda metade do século XX xa non eran as protagonizadas por espectros retornados do outro mundo, senón por futuristas naves procedentes do espazo exterior.
Xa non recibimos nin transmitimos estas narracións ao redor do lume do lar, nin en pausadas xuntanzas veciñais na cafetaría do barrio; hoxe, unha boa parte destes ?contos de vellos? circulará polas redes sociais e a mensaxaría telefónica, mais conservando a mesma estrutura e perpetuando idénticos medos e cautelas.

Tamén poderiamos chamarlles libros resucitados; son, sinxelamente libros usados e desbotados que acabaron nos circuítos comerciais dos mercados ambulantes, outorgándolles deste xeito a oportunidade de se converter nun obxecto con novas e múltiples vidas; pois cómpre lembrar que un mesmo volume pode ser lido por varias persoas, pode chegar a ser o centro de atención nun clube de lectura, pode supor un agasallo (tamén un libro usado, por que non?), ou pode chegar a significar algo importante para o novo adquirente.
Nos mercados vilegos semanais é frecuente encontrarse con postos de libros vellos, ou mellor dito, libros dos que algúen se desfixo, xa que é posíbel dar con volumes ben coidados ou mesmo novos do trinque; en ocasións trátase de restos de librarías que botaron o pecho.
Na Mariña adoitan ser xitanos procedentes de Asturias quen rexentan estas librarías ambulantes; realmente humildes postos de longas mesas ateigadas de literatura, onde o transeúnte poderá escoller entre edicións ad hoc para o acompañamento de xornais, volumes editados polo Círculo de Lectores ou os alaranxados libros da Colección RTV, aquel histórico proxecto da Editorial Salvat. E cheguei a descubrir libros cruñados por bibliotecas públicas! Desprecatamento ben reprobábel.
É doado dar con títulos que marcaron a historia da literatura, encontrarse de fronte con ese libro que andas buscando e que as librarías convencionais eliminaron dos seus andeis por presións da política editorial imperante, ou achar volumes dos que non tiñas noción algunha.
Outra grande vantaxe destes postos de libros feirantes é o prezo, ás veces irrisorio. Ademais, tratar con estes corteses e solícitos libreiros xitanos anima a mercar e fomentar este fermoso comercio dos libros remanecidos.
Hai uns días visitei unha destas tendas sen andar á procura de nada concreto, só da emoción de remexer na morea de literatura orfa e desexosa dunha ollada lectora. O feirante non tería máis de dezaseis anos, era atento e cordial, aínda que se lle coñecía a falta de experiencia á hora de pregoar a mercadoría ou insistir no necesario remexido e debrocado dos volumes á venda. Secasí, tras demandarlle un prezo axustado polos varios exemplares que viña de adoptar, o mozo libreiro regaloume un.
Nesta larada de libros desamparados chegaron á miña biblioteca Moll Flanders, de Daniel Defoe; El sabueso de los Baskerville, de Arthur Conan Doyle; Diario de un emigrante, de Miguel Delibes; En el balneario, de Hermann Hesse ou El rey Lear, de William Shakespeare; e mais unha rareza da que non ouvira falar: Los emigrantes, de J.B. Filgueira; por certo, autor galego que abre a súa obra cun verso de Rosalía de Castro.
Se teño que sinalar unha eiva desta caste de postos é a case nula presenza de literatura en galego (carencia que presumo motivada pola orixe foránea destes libreiros ambulantes), con todo teño atopado algún título na nosa lingua.
Mentres remexía estoutro día entre os centos de libros de saldo, escoitei os comentos dunha muller que viña de se atopar cun volume en inglés, e lembro que foi nun destes postos de xitanos asturianos onde adquirín o meu primeiro libro en llingua asturiana, trátase de El nome de Roselina, de Carmen Gómez Ojea, un texto destinado ao público xuvenil.
Non se trata dun mercado de antigüidades malia que poida aparecer algunha, xa que teño visto exemplares de fasquía vetusta, mais non é o produto principal.
Quen padecemos unha bibliofilia lindeira no fetichismo, gustamos de facernos con exemplares inscritos cos nomes dos antigos donos, libros con notas manuscritas no medio das páxinas e outras marabillas que proporcionan un confesábel pracer ao bibliómano. Desta volta, trouxen para a casa un volume perfectamente forrado, e noutro atopeime coa filiación incompleta dunha antiga propietaria? En cantas poboacións existe unha rúa Campomanes?
Un dos primeiros libros da miña infancia, Corazón, de Edmundo de Amicis, xurdiu dun destes ?rastros?; Doña Bárbara, de Rómulo Gallegos, apareceu nun mercado semanal ao que non adoitan chegar libreiros ambulantes; e teño pendentes de lectura xoias da feira como El padrino, de Mario Puzo ou La naranja mecánica, de Anthony Burgess.
Abenzoados libreiros nómades!