Robin Cook, ademais de novelista, é médico. Este norteamericano escribiu hai trinta e tres anos un texto angustioso, unha obra que sen ser de calidade, resultará terribelmente ilustrativa nestes tempos que nos toca padecer. Dito queda, non é unha boa novela, máis si reveladora.
A obra en cuestión intitúlase Epidemia (Outbreak na edición orixinal) e chegou ás nosas latitudes da man de Plaza & Janés, nunha versión en castelán de Raquel Albornoz. Pese a teren transcorrido máis de tres décadas desde a súa publicación, a lectura desta novela desvelaranos inquietantes intrigas cultivadas nas altas esferas.
Todo brote vírico conta, non só cunha orixe, senón tamén cunha motivación, e a que coñeceremos durante a lectura de Epidemia provén das buracas da profesión médica, da ultradereita estadounidense e en definitiva, duns bastardísimos intereses económicos avivados polo clasismo.
Xa dixemos que esta obra non ten grande interese desde o punto de vista literario, non resulta amena nin moito menos adictiva, mais convén lela para abrirmos os ollos e chegarmos a certas conclusións.
A redacción, pobre e excesivamente técnica (propia dun profesional da ciencia), faranos sentir o impulso de deixar a lectura en máis de unha ocasión, sobre todo cando asistamos á tentativa ?escasamente exitosa- de introducir tramas amorosas para enriquecer o texto.
?Probablemente de la extrema derecha (?) limitar la inmigración de médicos extranjeros, impedir que se establezcan subsidios por salud (?)?
Neste breve extracto podemos encontrar boa parte da cerna desta novela. Non nos soa de algo todo disto? Cavilemos.
Epidemia foi escrita e publicada en plena vaga de psicose pola Sida, mais o virus que escolle Cook para esta trama é o Ebola, o mesmo que nos fixo tremer na vida real hai seis anos.
?Todas las clínicas de sistema de salud mediante pago adelantado comenzaron contratanto a grandes cantidades de médicos del extranjero. Los graduados estadounidenses se inclinan por el ejercicio privado de la profesión?.
Descríbenos don Robin a implantación dun tímido esbozo de seguro social no seu país, proxecto que desencadea unha cruzada destrutiva auspiciada por un escuro comité e mais polo republicanismo norteamericano, auténticos trasuntos literarios do conservadurismo adiñeirado, retrógrado e fundamentalista.
Encontraremos dúas referencias curiosas en Epidemia: Unha ao teléfono móbil (falamos de finais dos ?80) e outra á obra A peste, de Camus; lóxica pura, rabiosa vixencia.

?Sexo seguro, pero sexo?, cantaban Os Resentidos na súa peza Contra a sida rock and roll. Supuxera esta unha formidábel lección de serenidade ante aquela vaga de pánico e incerteza.
Sermos conscientes do risco e calibrar a maneira de actuar sen deixar de manter os costumes saudábeis, velaí a estratexia para combater a ameaza sen que o medo nos engane.
Hoxe, inmersos na maré de temores, recomendacións, vaticinios e teorías espalladas polo sensacionalismo, todos coincidimos nunha premisa esencial: permanecer no fogar fomentando a preservación xeral.
Mais, que facer na casa unha fin de semana enteira, ou catorce días coas súas catorce noites, ou no peor dos casos, un tempo indefinido?
Ler.
Á parte das obrigas e entretementos que cada un manteña e cultive, a lectura preséntase como unha eficiente práctica contra o tedio e as horas de forzado cónclave doméstico.
Mellor un libro ca un xornal (as noticias han ser monotemáticas), tanto ten en papel coma en pantalla, e por suposto, do xénero que adoite proporcionármonos máis gozo.
Están a reflectiren os medios unha esperanzadora nova: Miles de persoas visitaron as librarías nas últimas horas. Coa intención de adquiriren volumes cos que mitigaren o encerro que temos por diante, moitísima xente prepárase para un travesía do deserto social, fornecéndose do máis fiábel material de lecer.
É unha noticia reconfortante que se esgote o papel nos comercios do ramo, pois iso quere dicir que aínda nos momentos de incerteza extrema, a xente confía na literatura como bálsamo.
É o papel ?impreso- un artigo de primeira necesidade? Por suposto.
Sabedoría e coñecementos, lecer, calma, fantasía? Moitos, variados e benignos son os factores que medran ao abeiro da lectura, por outra banda, non ten por que abordarse sempre como actividade individual.
Agora que os habitantes dun mesmo fogar van ter que compartiren oxíxeno durante horas e días (despois de moito tempo sen o facer), poderán improvisaren pequenos clubes de lectura domésticos, foros nos que opinaren e departiren acerca deses libros que circulan pola casa, de cuarto en cuarto e de man en man. Deste xeito, irán fluíndo as recomendacións de títulos e mais os debates sobre preferencias, suavizando así o paso desas horas que todos temían compartiren, seguramente por falta de costume.
Algúns optarán polo libro electrónico, outros manteranse fieis á tradición do papel e mesmo haberá quen ature a corentena sen ler, evocando os días en que eran libres de achegarse a un bar para beber, a un parque para pasar frío ou a un centro comercial para empobrecerse, enriquecendo ao tempo a entidade bancaria á que lle venderon a alma contratando unha tarxeta, de plástico.
Confiemos no papel, por algo se esgotou estes días nos andeis dos comercios.

Quen non ten chanceado algunha vez coa frase ?Eu vin aquí falar do meu libro?? Os que peiteamos canas recordamos vívidamente aquel programa televisivo do ano 1993, cun Francisco Umbral fóra de si, confesando o nulo interese pola temática discutida. O debate tiña que ver coas problemáticas xuvenís do momento, e o Paco, enmascarado tras as súas enormes lentes e con sesenta e un anos ás costas, regalou un alarde de sinceridade; el non se desprazara até os estudos de Antena3 para opinar sobre a rapazada e o seu futuro.
Resulta que estes días tiven moi presente a Umbral, pois veño de ler Madrid 1940. Memorias de un joven fascista. Esta novela, publicada por Planeta o mesmo ano daquel rauto de soberbia televisiva, goza dunha triste vixencia hoxe en día, cando os apóstolos do españolismo asumen con visceral naturalidade, poño por caso, a eliminación dun verdadeiro prócer da cultura hispana no seu tempo, tal foi Lorca.
Francisco Umbral na década dos ?90 avisaba dos perigos da ?derechona?, facíao desde a súa columna diaria en El Mundo, e é que neste autor, o ámbito reaccionario exerceu sempre unha fascinación emparentada coa oferta estética circense: Imaxe pública e dupla moral, miseria agochada tras as cores dos estandartes, ilusionismo para desviar atencións?
Todo isto vese claramente na novela que nos ocupa, un verdadeiro álbum de fotos da inmundicia, da fame, da sucidade e da desesperación que condicionaron a posguerra, e que non deixaron exentos de padecemento a boa parte dos ?vencedores?.
Resulta esta unha novela frouxa e cómoda de ler a un tempo. A ausencia de profundidade e a levidade do texto vólvena accesíbel, doada de devorar en intervalos mortos, sen facer imprescindíbel unha concentración rigorosa.
Xorde polo medio do texto unha fugaz referencia á rapa das bestas (hai varios personaxes galegos), mais revela tal mención unha absoluta falta de documentación, algo presente ao longo da obra.
Umbral, que no momento da publicación de Madrid 1940 era un autor consagradísimo, cúrase en saúde e introduce até a extenuación a seguinte advertencia: Ya se ha dicho aquí, e faino admitindo as dúbidas ou tamén, a conveniencia dunha oportuna reiteración. Certo; a novela é o trasunto dun diario e soporta o peso de tales licenzas, mais creo que o Paco, moi cuco, redactou espontaneamente e eludindo calquera clase de revisión ou reordenación, abeirándose na auréola de recoñecido escritor.
Atrévome a dicir que esta composición telegráfica foi escrita á présa, pois algunha incongruencia argumental chega até lector como indicador dunha cocción deficiente. Con todo, nas derradeiras páxinas cruzámonos cun Umbral máis lúcido e coidadoso, reconfortado seguramente por ter chegado ao final do traxecto.
Xaora, debemos recordar que o autor madrileño entregaba cada ano varias obras aos seus editores.
Estimo que Ya se ha dicho aquí resultaría o título máis acaído para esta noveliña de breve consumo, porén, todo o dito non debe ser considerado como crítica negativa, senón como mera avaliación de estilo, pois a lectura de Madrid 1940 proporciona un bo sabor e mais unhas suculentas informacións.
Por riba, non deixa de ter algo de precursor o texto, de visionario o escritor e de concomitancia a ruína daqueles ?40 coa traza do momento actual.
?Se proyecta el Valle de los Caídos, (?) Yo veo claramente que es el futuro panteón de Franco,(?)?. ?En Cataluña vamos por los 9.385 fusilados. Era la zona más peligrosa y difícil de limpiar?. ?El Servicio Nacional del Trigo. Un nido carísimo de burócratas cuando lo que no hay es trigo?. ?Hay tres banderas (?) La falangista, que va siendo meramente decorativa, la nacional, que me recuerda demasiado a los borbones y la carlista, que es una coña, un alarde de posibilismo de Franco?. ?Yo sé de muchos hombre y mujeres (?), que tienen previsto en su casa el cuchillo del pescado, el hacha de la leña, la navaja barbera, la pistola, y que saldrían mañana mismo a la calle, (?) a buscar a su enemigo entre los enemigos, (?) Sólo con esa alegría de la sangre, (?)?. ?Comprendí que Franco, (?) se proponía perpetuar la España medieval, artesana, rezadora, pecuaria.?
E así andamos, cativos do Estado herdado daquel que a mirada umbraliana retratou de maneira acertadísima.
Recomendo a lectura de Madrid 1940, non pola calidade da obra, senón polo calafrío avisador que envía ao lector.
Desexan coñecer o parágrafo que exercería como sinopse urxente da obra? Velaí:
?Esa segunda generación falangista que ha confundido ya la bizarría de José Antonio con el matonismo. Son violentos y ágrafos. No tienen nada que ver con el Jefe. Pero es justo lo que necesitaba Franco: un falangista violento y demagógico, rupturista y falso, la imitación en provinciano de Amadís de Gaula?.

O ano adicado a Carvalho Calero principia con azos e fértil debate. Algo osmabamos.
É noticia que un deputado galego estea a empregar a fórmula ?obrigado? no parlamento do Estado, e mais que o presidente do goberno (naquela altura aínda en funcións) optase por reproducir a mesma fórmula para lle expresar o agradecemento polo apoio prestado.
Hoxe non imos valorarmos as restricións e a desconsideración que o devandito foro gasta coas ?outras? linguas do Estado, tan só analizar o rebumbio que ?parece ser- axitou as redes sociais por conta dun lexítimo ?obrigado?.
Se un parlamentario castelanfalante tivese empregado termos como ahorita, regio ou padrísimo, nada tería sucedido, e hoxe ninguén estaría a falar de confusións idiomáticas nin apurándose a realizar buscas nos dicionarios electrónicos.
Alguén consideraría vulneración o feito de introducir termos tirados das múltiples variantes do castelán de América? Pois do mesmo xeito, nada sucede porque un galego empregue expresións propias da variante falada alén Miño, nin por que a un galego se lle mostre agradecemento co sintagma convencional adoitado en Portugal.
Alguén debería explicar nas redes sociais o que é un diasistema lingüístico (aquí fixémolo non hai moitos días), e ao mesmo tempo, divulgar ?desde o punto de vista científico- que o idioma que hoxe denominamos portugués a nivel mundial, naceu no territorio que hoxe chamamos Galiza, xa que logo, portugués e galego constitúen pólas dun tronco común.
Aquén Miño podemos dicir ?e dicimos- obrigado, moito ben, con licenza? E non estamos a contaminar a nosa variante lingüística senón a estimular a circulación ?sanguínea? dun corpus idiomático común.
Do mesmo xeito, no territorio inserido entre o Miño e o Douro a pronuncia resulta máis próxima á nosa fala ca a dos lisboetas, por exemplo, e a terminación ?çao non se percibe dun xeito tan nidio coma no centro e o sur de Portugal, non en van, o resto dos portugueses chaman galegos aos do norte.
Na Casa de América de Madrid (institución á que tamén fixemos alusión non hai moito) está a celebrar un ciclo denominado ?Acá es aquí?. O xogo de palabras, a chiscadela léxica e o irmandamento buscado co castelanfalante americano son evidentes. Paréceme que non serían precisos máis datos para argumentar a natureza dun ?obrigado? en boca galega ou cara a un galego, mais ben sabemos que no fondo a porfía reborda o eido da semántica.
Onte, desde a tribuna de oradores, un deputado barakaldarra proclamou ?Galiza ceibe? pronunciándoo á catalá; definitivamente, a galaicofonía gaña adeptos e racha fronteiras.

Imaxe: Obra artística de Igor Lugris

Cando eu era neno existía un programa da TVE chamado 300 millones; viña sendo aquel espazo, unha sorte de magazine con ínfulas de late night emitido en prime time.
Presentado polo galego Pepe Domingo Castaño, 300 millones emitíase para todos os estados hispanófonos, facendo constante alarde cuantitativo dos trescentos millóns de persoas que, naquela altura, falaban castelán no planeta. Non obstante, a cifra facía referencia á suma ?en bruto- dos habitantes de canto país cadrara, administrativamente, baixo o paraugas oficial do castelán, xa que logo, a conta proporcionaba un número cuestionábel, pois deses trescentos millóns de censados non todos mantiñan como lingua principal a castelá, e mesmo algúns xamais foran alfabetizados neste idioma.
Hoxe, aqueles famosos e optimistas trescentos millóns experimentaron un incremento nada fácil de cuantificar, pois intereses e chauvinismos deseñan un arco de posibilidades que vai desde os 337 millóns até os 577, pasando por unha gama de opcións para todos os gustos.
E a teoría da burbulla continúa a vernizar cifras cun oportunismo hispanófilo que parece obviar certos factores socioculturais.
É preciso recordar algo que non sempre se matiza convenientemente á hora de tratar a realidade lingüística do continente americano: Desde o Río Grande até Tierra del Fuego, unha infinidade de linguas sobreviven desde hai séculos á predominancia de dous xigantes idiomáticos, o castelán e o portugués, e ao mesmo tempo ao influxo ubicuo do inglés.
Outro tanto acontece desde o Bering até a terra Tex-Mex, onde, con moitas máis dificultades, as linguas amerindias continúan vivas. Así e todo, debemos sinalar que o síux vén de ser recoñecido como idioma oficial nun dos estados dos USA. Do mesmo xeito, cómpre non esquecer que en Alaska existen vinte linguas oficiais á parte do inglés, ou que no leste do estado canadense, o francés é empregado por sete millóns de québécois.
De tal xeito, non podemos caer na inxenuidade de pensar que na América latina existen dúas grandes linguas vehiculares e o resto son vestixios residuais acantoados na selva, nada máis lonxe dunha realidade que cobra vigor día a día. As reivindicacións vinculadas cos trazos culturais indíxenas viven un momento de esplendor, e o rexurdimento das falas vernáculas obtén hoxe alta consideración nas sociedades latinoamericanas.
Vaiamos aos exemplos prácticos: O guaraní posúe rango de oficialidade no Paraguai ?onde é comprensíbel para o 90% da poboación-, en Bolivia e en territorios da Arxentina -tamén se fala en áreas do Brasil-, a lingua do pobo mapuche (440000 falantes entre Chile e Arxentina) é oficial en territorios chilenos, a lingua maia acaba de introducirse no ensino mexicano, e así poderiamos continuar falando do quechua (ao redor de oito millóns de falantes), do aimara (máis de dous millóns de falantes) ou dos diferentes patois do Caribe.
Mais existe un caso paradoxal que abanea os alicerces do soño hispanófilo. As famosísimas comunidades hispanas asentadas nos Estados Unidos de América (o lobby latino, o voto latino, o spanglish?) representan o gran motivo de orgullo para a hispanofilia militante, porén, a colectividade latinoamericana dos iuesei non está proporcionando ultimamente grandes alegrías aos apóstolos do "español".
Como pode ser, pregúntanse os medios de comunicación menos sensacionalistas, que o número de mexicanos e centroamericanos medre sen cesar nos EUA e no entanto, o índice de castelanfalantes sufra un estraño estancamento? Porque as xeracións máis novas, contéstanse os redactores limpando as bágoas coa bandeira, substitúen decontado a lingua familiar polo inglés.
Non imos elaborar aquí e agora un tratado sobre a diversidade lingüística de América, tan só avivar memorias e recordar que un inxente número de linguas precolombinas manteñen vixencia, falantes e valedores, influíndo desde sempre nas cifras de censos fatuos.
Por certo, moi pouco escoito falar no eido hispanófilo do antiquísimo castelán dos sefardís, cando existen, segundo algunha estimación, máis de dous millóns de falantes diseminados polo planeta, non obstante, é o estado de Israel o receptor da meirande parte destes descendentes dos xudeus expulsados dos antigos reinos de Aragón e Castela.
Da prosperidade de calquera idioma me congratulo, e todo devalo lingüístico me contrista, pois toda lingua me resulta próxima, e a castelá en concreto, moito.
Existe un Instituto Cervantes que difunde a boa nova da lingua hispana polo mundo adiante, do mesmo xeito que existe un Instituto da Cooperaçao e da Língua Camoes con idéntico propósito para o portugués, calquera das dúas institucións representan magníficas iniciativas que deben ser contempladas pola cidadanía galega, pois que contribuímos ao financiamento da primeira e cadramos baixo o ceo protector de ambas as dúas (en maior ou menor medida, o Instituto Cervantes mantén o compromiso de difusión do galego, do catalán e do éuscaro).
Falouse, hai tempo, da creación dun Instituto Castelao para a divulgación da riqueza filolóxica da Galiza no exterior, mais, supondo unha magnífica idea, de nada serviría baixo o mandato de gobernos autonómicos a faceren o posíbel por limitaren o uso do galego dentro do país.
Resultaría moi útil que os galegos, como comunidade lingüística, nos mirasemos no espello da hispanofilia militante (a invocación continua da presenza latina en Norteamérica, o activismo institucional desde a Casa de América de Madrid, os premios Cervantes como nexo coas letras hispanoamericanas?) para ver como incluso as posturas máis xenófobas, son partidarias de robustecer o vínculo que une o castelán peninsular coa fala imposta no século XV ás terras que hoxe chamamos América.
A galaicofonía tamén pode ser transmutada nunha útil galaicofilia, non só desde un punto de vista eminentemente cultural ou romántico, senón considerando ao tempo vertentes económicas e sociais (interacción literaria, proxección da nosa riqueza e peculiaridade léxicas, atracción de congresos e simposios a territorio galego?), ou é que non temos nada que dicir desde a nosa Atlántida fundacional?

Imaxe: Lila Downs. Esta cantora oaxaqueña emprega o mixteco, o zapoteco, o maia, o perépecha e o náhuatl nas súas interpretacións.

A quen o exercicio da resistencia xa non nos colle novachos, quédanos, como consolo, a disidencia.
Nos anos noventa convivían na Galiza tres normas ortográficas (só unha estaba recoñecida pola RAG), a oficial ?deliberadamente afastada do tronco orixinario-, a denominada mínimos reintegrados ?confeccionada desde a AS-PG- e máis a de máximos reintegrados ?elaborada polo profesor Ricardo Carvalho Calero e abeirada pola AGAL e os numerosos grupos reintegracionistas existentes naquela altura-.
Eu escribín en mínimos reintegrados até que a suposta norma da concordia -promulgada pola entente ILG-RAG en 2003- me ilusionou como a tantos disidentes lingüísticos que, en aras da unidade, demos en desbotarmos as acentuacións e os vestixios léxicos que nos aproximaban ao código internacional empregado polo galaicoportugués.
O galaicoportugués é a orixe do actual sistema oral de todo o oeste peninsular, e por extensión, daqueles estados onde hoxe o portugués é lingua oficial.
Rexeitar, encubrir ou ocultar este feito, vai en menoscabo da cultura galega (non só da lingua), pois, independentemente da nosa orientación sociopolítica, debemos ter presente que a cultura coa que mantemos un parentesco máis directo, é coa portuguesa.
Sei que moitos compatriotas preferirían parentelas exóticas, no entanto, negar as evidencias avaladas pola ciencia, non só e cuspir para arriba, senón esgarrar na face dos nosos devanceiros, e tamén na dos nosos descendentes.
A demorada escolla de Carvalho Calero como persoeiro simbólico do próximo Día das Letras Galegas non pasará inadvertida, pois todo o que vimos de recordar será explicado reiteradamente desde determinadas entidades, e isto, necesariamente, suscitará debates e propiciará o xurdimento de adeptos, de reaccionarios e tamén de indiferentes.
Alén de sermos partidarios ou non da norma baseada no galegoportugués de Pessoa e de Nélida Piñon, debemos teren moi presentes as posibilidades que nos ofrece unha normativa ortográfica de ámbito internacional, nomeadamente nun momento en que se nos fai imprescindíbel, como pobo, mantermos vínculos coa globalidade (institucionais, culturais e mesmo afectivos).
Galego e portugués forman hoxe o que os lingüistas denominan un diasistema, é dicir, unhas variantes moi próximas esgazadas dun tronco común.
Mais, constitúe o noso un caso único? En absoluto, no resto do continente europeo podemos encontrar varios diasistemas lingüísticos. Sen irmos máis lonxe, o occitano e o catalán forman un, reforzado ademais pola variante aranesa e os seus 4500 falantes.
O escandinavo constitúe un diasistema gallado nas variantes faladas en Suecia, Noruega e Dinamarca. Do mesmo xeito, diversas variantes empregadas na rexión balcánica conforman o denominado diasistema eslavo, e poderiamos continuarmos citando exemplos, mais é de supor que o galegoportugués non precisa máis cartas de natureza ca as outorgadas pola propia historia e os seus 250 millóns de falantes.
É un caso único a nosa discusión normativa? Tampouco niso o galego carece de ?xurisprudencia?. Nos últimos anos, a lingua alemá abriu un debate ?non exento de polémica, de desercións e de detractores- no ámbito xermanófono (Alemaña, Austria, Suíza, Luxemburgo, Liechtenstein, leste de Bélxica, comunidades históricas asentadas en Romanía e Hungría?) á procura dunha simplificación ortográfica, e parece ser que as mudanzas adoptadas non acabaron de compracer a todos os interesados, polo cal, na actualidade aínda se alzan voces partidarias de desandar o camiño feito.
Os nosos veciños do ámbito castelanfalante teñen unha fronte aberta no sur da península, onde cada vez é máis frecuente ler ?e escoitar pronunciado á mantenta- Graná e Cai para facer referencia ás cidades de Granada e Cádiz, ou observar o xentilicio territorial escrito de maneira fonética, andalú. Non en van, o castelán de Andalucía é denominado no seu Estatuto de Autonomía ?Modalidad lingüística andaluza?.
Cando recibo mensaxes electrónicas desde Arxentina, non sempre me resulta doado ler aquel castelán enriquecido por centos de linguas de emigrantes e modismos propios do país austral, mais nunca o tomei como unha dificultade senón como unha oportunidade de aprendizaxe.
En definitiva, ningún idioma permanece alleo ao influxo das variantes dialectais nin libre das controversias sobre a normativa ortográfica.
Durante o 2020, preséntasenos a mellor ocasión para discutir, como colectividade lingüística, a conveniencia de continuar virando as costas ao ámbito galaicófono -o noso auténtico espazo idiomático- ou sumármonos a ese convoi cultural no que viaxan a morna, a bossa nova, a dozura de Carminho e de Salvador Sobral e tamén os familiares ritmos de Tanxugueiras, de Xabier Díaz & Adufeiras de Salitre, d?A banda da loba, de Sabela Ramil, de Ezetaerre, de Ialma, de Caxade?
Non supón a actual norma ortográfica do galego unha boa ponte de comunicación e acceso cara ao exterior, nomeadamente con respecto ás outras variantes galaicófonas espalladas polo planeta.
Verbo do galego da Galiza, a elección das grafías ?e tamén a fixación do seu léxico- foi executada baixo unha especie de complexo de inferioridade illador, vernizado cunhas aspiracións de superioridade moi semellantes á dos candidatos a señores medievais, aqueles que ao mercaren títulos nobiliarios pretendían tinguir o seu sangue de azul.
?Temos umha língua mundial? proclama un mural deseñado a carón da estación ferroviaria de Burela, localidade onde mercé a iniciativas integradoras coma o Modelo Burela, o galego é falado por cidadáns oriúndos de diversas partes do mundo.
Grazas a esa lingua mundial estamos seguros de que o noso idioma nunca correrá perigo de desaparición, porén, por factores que temos exposto noutras ocasións, atópase en serio risco a variedade falada polo pobo galego.
Carvalho representou a liña ortodoxa á hora de normativizar o idioma galego, propondo a adopción do nh, do lh, do ç e doutros trazos propios da convención vixente. Hoxe, o galegoportugués escríbese universalmente cunha grafía unificada que facilita a comprensión e a comunicación a millóns de usuarios; en todo o mundo agás na Galiza, o territorio onde naceu un idioma empregado hoxe por 250 millóns de persoas.

Imaxe: Mural nunha rúa de Burela

Sucedeume o xoves 14 sobre as oito do serán. Recibo unha chamada da Axencia de Investigación de Mercados Ipsos; o motivo da comunicación -en castelán- é a realización dunha enquisa sobre a imaxe das compañías eléctricas entre a poboación. Tomo a decisión de acceder ao cuestionario e rógolle á operadora que me pase con alguén que poida efectuar a devandita enquisa en galego. Chega a resposta desconcertante:
-Non mo permiten. Podería falarlle en galego porque son de Ourense, mais non nolo permiten.
A operadora pronuncia as inquietantes palabras nun castelán que pugna por avanzar cara ao galego, e nos últimos sintagmas da frase predomina xa a lingua vernácula de emisora e receptor. Agardo que tal alarde de sinceridade non lle teña custado unha admonición dos seus superiores.
Declino responder o cuestionario e a operadora ourensá despídese cun ?Síntoo moito?, xa en perfecto galego. Espero que tal ousadía non lle teña custado o posto de traballo.
Nalgunha outra ocasión teño refusado participar en enquisas telefónicas por cuestións idiomáticas, mais o razoamento da operadora en cuestión fora ben diferente, pois a imposibilidade de comunicación na miña lingua aparecía vinculada á ausencia de galegofalantes no cadro de persoal.
Indefectibelmente, cada vez que unha operadora ou operador require a miña atención -sempre co obxectivo de coñecer a miña opinión ou de me gañar como cliente- explícolle que está chamando a un territorio cunha lingua de seu, e polo tanto, se a súa empresa desexa realizar negocios ou sondaxes nesta comunidade, deberá contar con persoal formado no idioma propio da mesma.
No caso de que a comunicación en galego non sexa posíbel, a enquisa tampouco o será pola miña parte, e moito menos a adquisición dun produto ou a contratación dun servizo.
Non exixo nada extravagante nin inalcanzábel, tan só a mesma actitude mostrada polas empresas galegas no exterior, as cales empregan os idiomas precisos para comerciaren nos territorios onde se asentaron coa intención de ampliaren mercados.
Poñamos un exemplo: Cando un madrileño vai comer unha ración de polbo á feira ao restaurante Terra a nosa!, situado a carón da Plaza Mayor de Madrid, non é atendido en galego senón en castelán, por moitos argumentos identitarios que incen o ambiente. As razóns son evidentes: Aos responsábeis do negocio hosteleiro interésalles facérense entender, e xa contemplando cuestións legais, a comunidade autónoma en que ofrece servizo o devandito estabelecemento, asume o castelán como lingua oficial.
Ignoraba eu que a deriva totalitarista á que asistimos no ámbito político fose traducirse tan axiña na vida cotiá, mais cómpre estarmos alerta e fixármonos no modo de contactar (publicidade, comercio electrónico, campañas telefónicas?) das sociedades mercantís, por se outras empresas tamén decidiron asumiren o risco de perderen clientes a cambio de alentar o supremacismo lingüístico.
Non sei até que punto a legalidade vixente ampara as prácticas da compañía Ipsos, pois a prohibición de falar un idioma cando un usuario o demanda e a persoa empregada o coñece, supón unha evidente mostra de apartheid idiomático, e en definitiva unha grave vulneración dun dereito básico: A libre expresión na lingua propia.
O apartheid é un sistema destinado a separar e illar, e por tanto, propicia que unha parte da cidadanía se vexa segregada a causa do seu patrimonio lingüístico e por extensión do seu patrimonio cultural. Non é esta unha maneira de practicar o criticadísimo separatismo? E por riba, desde unha instancia poderosa como o é unha multinacional.
Censurar o uso das linguas non é máis ca converter a ignorancia en virtude, pois unha operadora que ten a capacidade de conectar mellor e con máis familiaridade coa poboación dunha determinada comunidade, debería ser incentivada e xamais limitada no seu labor.
Supoño que o departamento de recursos humanos da Ipsos, no canto de valorar o coñecemento de idiomas, penalizará certas competencias durante as entrevistas de traballo, optando por contrataren preferentemente os máis ignorantes.
Isto non é novo, sabedoría e talento non sempre supuxeron unha óptima carta de presentación en determinados lugares e momentos; vénseme agora á mente o famoso e cuestionado ¡Muera la inteligencia!, bramado no afastado ?ou non tanto?- 1936, ano en que o idioma galego xa se dota dunha lexislación oficializadora a través do primeiro Estatuto de Autonomía.
Obstaculizar as conversas en determinadas linguas e adoptar a imposición como política de empresa non di nada en favor da Ipsos, pois, pretender obter os recursos dun territorio desprezando a súa idiosincrasia é un conto vello, tanto coma o desprestixio que xeran as denuncias públicas dos contestatarios, eses cidadáns que ás veces, como resposta ante o agravio e as actitudes irrespectuosas, deciden non contestar.

Temo o día en que estea en condicións de afirmar que lin todo Gabo, por iso vou dosificando a lectura das súas novelas, demorando así a chegada ao abismo.
Hai cinco anos, Gabriel García Márquez marchou para as latitudes da eternidade máxica, e os seus adeptos ficamos mirando para os espectros que tanto recreou, por por se albiscabamos un escritor ?haciendo adiós?.
Rematei onte El amor en los tiempos del cólera, e esta noite soñei cun barco navegando polo río; non recordo se nel viaxaban Florentino Ariza e Fermina Daza, posibelmente si, mais non mirei ben porque me entretín observando os playones dos caimáns e as ruínas inzadas de iguanas.
Esta novela, desde o seu comezo, evocoume aquel coñecidísmo verso de Lope de Vega que define, como poucas creacións, o estado de namoro:
?Beber veneno por licor suave
olvidar el provecho, amar el daño;
creer que un cielo en un infierno cabe,
dar la vida y el alma a un desengaño;
esto es amor, quien lo probó lo sabe.?
Estes e outros síntomas arrebatados, mesturados cos rautos de tolemia propios da síndrome do namoro agudo, experimenta o protagonista ao longo das case cincocentas páxinas de novela.
O xigante editorial Penguin Random House ofrece El amor en los tiempos del cólera na súa filial Debolsillo, mais esta novela non colle en calquera peto, pois Gabo aplica a lente de xoieiro ao Amor ?sempre complexo e inmensurábel- para o diseccionar o con devoción e minuciosidade.
O sentimento máis íntimo e despótico do ser humano é posto en evidencia cruamente, até que o lector se ve reflectido e na súa epdierme vibra o espello do rubor e do ridículo máis feroz, en véndose retratado nas artes fanáticas de Florentino Ariza. É este un personaxe de crenzas monoteístas, entregado a unha única deidade, a súa diosa coronada.
Xa nas primeiras páxinas da novela se manifesta, ben nítida, a escola do mestre Cunqueiro. Teñamos en conta que El amor en los tiempos del cólera publicouse en 1985, cando ben seguro o señor de Cataca xa consumira vorazmente a bibliografía do señor de Mondoñedo. Como o colombiano gustabe de se recoñecer galego, non debeu dubidar en coller para si algúns recordos da literaria casa patrucial.
Porque a evocación non se limita a unha reminiscencia, non; estamos falando dunha reprodución de estilos e temas cunqueiriáns, executada coa mestría dun mestre de mestres, que como todos os sabios, nunca renuncia ao maxisterio dos sabios inveterados.
Como en todos os textos asinados por García Márquez, as xenialidades abrumarannos en cada páxina, en toda frase retorta até lle tirar o brillo cegador, en cada denuncia soterrada na corda frouxa da ficción dubidosa, e en definitiva, en todos eses parágrafos imprescindíbeis, porque en Gabo non hai palla, só o diamante entallado até a extenuación do material, absolutamente amansado cando o lector consumou a adopción.
Ten eivas a creación do Gabo? Como calquera obra humana.
No texto que nos ocupa detectei a ausencia duns personaxes necesarios que son obviados en boa parte do texto; xa pola metade, unhas apuradas referencias indícannos que o autor quixo emendar a carencia ás présas, e xa nas derradeiras páxinas, o Gabo concede algún episodio de importancia aos fillos de Fermina Daza, tratando de desactivar calquera tentativa crítica, mais nós, desde o cariño que lle profesamos ao colombiano, facémolo sen acrimonia. Perdoariáselle a outro autor? Pois por iso mesmo debemos espir as concesións acomodaticias deste xigante das letras, por xustiza literaria.
Encontraremos tamén no texto as sempiternas fixacións gabianas: As lavativas e as putas, unha especie de marca da casa coa que o autor identifica a súa reata literaria.
Entre as curiosidades ás que nos ten afeitos García Márquez, podemos salientar a referencia a un Joseph Conrad mariño e contrabandista de armas; parece ser que si, que o autor d?O corazón do negror non só traficaba coa inspiración nas súas singraduras.
Non é El amor en los tiempos del cólera unha obra onde se prodiguen os trazos propios do realismo máxico, aínda que ao final do texto, na viaxe fluvial que logrou penetrar no meu ámbito onírico, alguén axita un pano desde a beira do río? Lean e descubran o enigma; ao fin e ao cabo, todo nos é familiar porque nós somos o berce do esotérico cotián, e o resto, o namoro, é tan universal coma o odio, a solidariedade ou a compaixón.

Onde vai o folletín? É preciso como calquera outro xénero, pois ten o seu público, un público ao que cada vez lle resulta máis difícil encontrar publicacións onde se deleitar con relatos ou cartas enfeitadas de experiencias vitais.
O conto vén porque hai lectores que recordan parágrafos enteiros de narracións desta clase, nomeadamente se os textos en cuestión eran presentados como casos reais.
Na actualidade, as diferentes revistas denominadas papel couché foron eliminando as seccións adicadas ao relato, e mesmo aqueles populares espazos en que o usuario compartía as súas vivencias románticas.
No Estado español, posibelmente sexa a popular revista Pronto a única que mantén vixente unha cumprida serie de espazos reservados ao folletín, malia que non conserve a tradición das historias por capítulos.
É verdade que tales seccións son nutridas ?en teoría- coas achegas voluntarias dos lectores, mais a literatura reside, tamén, nunhas páxinas frecuentemente ignoradas polo lector ?de libros?.
Aló polos anos trinta, corenta e cincuenta, as revistas conservábanse durante anos nos fogares dos lectores; cada páxina e cada ilustración eran revisitidas periodicamente, tratando de saciar un hábito lector que non era convenientemente alimentando, pois que diferentes factores (económicos, xeográficos, culturais?) dificultaban a entrada de novos números na vivenda.
Sei de fogares que atesouraron durante décadas coleccións enteiras de Blanco y Negro ou de Hogar y Moda, e nun exemplar desta última publicación foi onde aparecía unha dramática historia que aínda recrea con emoción algunha lectora.
O escrito relataba as desventuras de Antonio, o suicida namorado de Marinita Barquero Domínguez.
Contábase que a señorita (na época empregábase tal tratamento) Barquero intercambiara impresións unha única vez co home que perdera a cabeza por ela, e a traxedia desencadeada supuxera un magnífico argumento para espertar a atención dun usuario ávido de lecturas emocionantes, ou cando menos, emotivas. Tratábase dun caso real? Talvez non sexa esta unha dúbida procedente no ámbito literario.
?Perdonad hermanos míos, el dolos que os causo. No podía soportar un minuto más la existencia. Me mato porque sufro y porque la vida es cruel, y porque mi amada no me quiere??; deste xeito, coa cortesía daquel tempo e unha agre desesperación sen retorno, era recreada a carta de despedida do suicida Antonio, encadrada no relato en que a ínclita Marinita confesaba que non entendera o que Antonio lle pretendera transmitir.
Reivindico as narracións por entregas que noutrora fixeron medrar exponencialmente o número de seguidores das cabeceiras semanais.
O folletín é un dos xéneros considerado ?menor?, mais é tan respectábel como calquera outra modalidade literaria, e como dixemos no seu día pola novela rosa, quizais sinalen o inicio do proceso cara á consolidación dun lector de diferentes xéneros. E se tal non ocorre, nada condenábel sucedeu.
A narración por entregas forma parte da tradición literaria e a ela lle adicaron tempo e tinta autores de gama alta, xa que logo, as mesas de redacción de xornais e revistas deberan ir pensando en recuperar unha estratexia que xerou miles de novos clientes para quioscos e librarías.
Coñecín unha curiosidade pola mesma fonte que me falou da triste historia do anguriado Antonio. Polos mesmos anos en que fascículos e relatos eran coleccionados en humildes bibliotecas domésticas, deuse a popularización doutro uso: A adquisición de xornais atrasados.
Non se trataba de adquirir o diario por coñecer as noticias do lustro pasado, senón outorgando ao papel unha nova vida, facendo o que hoxe chamamos reutilizar.
As páxinas do Diario de la Marina, por exemplo, eran compradas por segunda vez para revestir alzadeiros, mais antes de ser empregado como forro, o xornal sería folleado por canto lector habitaba o fogar.
Lembremos sempre, que houbo un tempo en que conseguir unha dose de lectura non foi tarefa sinxela, e os letraferidos lían (non é exaxeración) até os papeis que o vento e o desleixo facían transitaren de xeito errante. Da xinea deses lectores vimos algúns dos que hoxe acumulamos volumes nas nosas bibliotecas, sen nos decatar de que a nosa fame de letras vén de lonxe, da noite duns tempos en que as fames eran moitas e feras, e aínda nesas circunstancias, a literatura non sucumbiu. Honremos a quen nos fixo lectores, escritores, donos e socios de bibliotecas, defensores da palabra, dos idiomas e en definitiva, da LIBERDADE.

Ler Mariana Pineda vén sendo como recrearmos algunhas das inxustizas e excesos aos que estamos asistindo hoxe. A heroína de Granada foi executada en 1831 e o seu delito, parece ser, non ía alén de bordar unha bandeira liberal (ou talvez masónica), aínda que tamén se especula con que o xuíz Pedrosa demandou a pena máxima por un motivo alleo a matices ideolóxicos: A muller non sucumbiu ás súas insinuacións. Si, unha rabiosa actualidade que xa o era no século XIX.
O meu libriño é unha edición de 1977 da colección Novelas y Cuentos, unha iniciativa histórica do selo editorial El Magisterio Español. E neste humilde volume puiden ?asistir? ao drama que García Lorca escribiu sobre a ínclita Mariana Pineda.
O nome da granadina é tamén o título da obra, mais o libro en cuestión inclúe outras dúas obras dramáticas: La zapatera prodigiosa e Bodas de sangre.
Existía un outro motivo para que esta obra suscitase o meu interese: O detestábel Ramón Pedrosa foi nado no Alfoz do Castrodouro, concretamente na parroquia de Adelán.
Coñecía o dato desde hai tempo, e sentía curiosidade por unha historia que, como xa dixemos, semella estar reproducíndose na nosa sociedade, nuns momentos en que a maioría social parece estar afacéndose á limitación do pensamento e á punición da opinión.
Exaxeramos? Repasemos a actualidade. Actores, cantantes e humoristas encausados polo contido das súas creacións artísticas, símbolos inofensivos vetados en ámbitos públicos, temor entre os artistas pola estreita liña entre o permitido e o condenábel? Mais, foi sempre así?
Pese a non vivirmos nunha democracia consolidada nin alicerzada nunha fonda tradición, houbo tempos menos maos, tempos en que se distinguía claramente entre a comisión do delito e a recreación do delito como argumento. Como sempre, salvaranos a cultura.
E xa que estabamos co libro de Lorca empezado, porque non continuar lendo La zapatera prodigiosa?
Esta obra recordoume moito as pezas representadas na actualidade polos grupiños de teatro amador, aínda que, con humor e divertimento, a man mestra de Lorca non deixa de coñecerse en cada liña.
É a desta zapateira repugnantiña unha comedia deliciosa, envolvente e un punto infantil, inzada de copliñas populares e doutras, supomos, ideadas ad hoc. O texto todo xorde inzado de indicacións destinadas tanto ao elenco interpretativo como ao director de escena, suxerindo mesmo propinar algún bastonazo aos actores que non se amolden ás exixencias do texto.
Enredos matrimoniais, diferenzas de idade entre os cónxuxes, azueiras da veciñanza? Todo moi costumista e moi impregnado da tradición rural, mais coa sabenza de don Federico velando pola calidade.
E o texto que pon fin ao volume en cuestión é Bodas de sangre, unha obra xenial, a obra total, en definitiva A OBRA.
O autor de Seis poemas galegos escribiu Bodas de sangre tres anos antes de ser asasinado polos sublevados fascistas, e recreou no drama aquela Andalucía remota das navallas na faixa e os odios herdados. De novo, romances e coplas adornan coa voz popular a riquísima redacción lorquiana, pondo ao noso alcance unha boa mostra da tradición oral recollida polo autor.
Considero que todo lector ibérico debe ler esta obra para entender as letras dunha época escurísima, a que precedeu a outra non menos negra, cando un escritor podía morrer polas súas tendencias, quer privadas quer sociais.

[1] ... [5] [6] [7] 8 [9] [10] [11] ... [29]