Blog da Comisión Cultural MARTÍN SARMIENTO de Vilafranca para a potenciación do uso do galego nos centros do ensino no Bierzo e a promoción dos Intercambios escolares Bierzo-Galicia.
Celebrouse esta fin de semana o II Curso de extensión Universitaria sobre o Patrimonio Natural e Cultural do Bierzo: Reserva da biosfera dos ancares leoneses, que organizan a Universidade de Vigo e a de León conxuntamente, ademais da Asociación Burval en Vilafranca do Bierzo no Teatro Villafranquino, Casa da Cultura e Museo de Ciencias Naturales e Etnográfico
dos Padres Paules.
PROGRAMA
Día 13 de Xullo
12:00 - Entrega de documentación aos asistentes
12:30 - Inauguración do curso: Excmo. e Magnífico Sr. Rector da Universidade de Vigo, Excmo. e Magnífico Sr. Rector da
Universidad de León, Excma. Sra. Alcaldesa de Vilafranca do Bierzo. Presidente do Consorcio da Reserva da
Biosfera dos Ancares Leoneses.
Presentación do vídeo: Visita guiada ao Museo de Ciencias Naturales e Etnográfico dos PP. Paúles de Vilafranca do
Bierzo (León). JOSEFINA GARRIDO GONZÁLEZ e LUIS FELIPE VALLADARES.
13:30 - Visita guiada ao Museo e aperitivo no adro de San Nicolás o Real.
17:00 - Antigas e novas funcións do patrimonio arquitectónico de Vilafranca do Bierzo. MARÍA DOLORES CAMPOS
SÁNCHEZ-BORDONA - Universidad de León.
19:15 - Análise e interpretación de cambios na paisaxe: o caso de Os Ancares Leoneses. JOSE MANUEL ÁLVAREZ -
Museo Nacional de Ciencias Naturales (CSIC).
Día 14 de Xullo
9:30 - Patrimonio e aproveitamento turístico: exemplos en áreas de montaña. MARÍA ÁNGELES BELINCHÓN CALLEJO -
Tomero y Romillo Servicios Ambientales - Universidad de León.
12:00 - Unha aproximación á minería antiga do ouro no Bierzo . FRANCISCO ARIAS FERRERO - Instituto de Estudios
Bercianos.
16:00 - Os xacementos fósiles de trilobites no Bierzo. RAMIRO-ZOILO LÓPEZ MEDRANO - Instituto de Estudios
Bercianos.
18:30 - Loita contra a globalización no mundo do viño. RAÚL PÉREZ PEREIRA - Enólogo.
VISITA GUIADA A UNHA BODEGA DA DENOMINACIÓN DE ORIXE BIERZO.
Día 15 de XulLo
9:30 - Os morcegos forestais na serra de Ancares. ROBERTO JESÚS HERMIDA LORENZO - Asociación Galega de
Custodia do Territorio. Asociación Española para la Conservación y el Estudio de los Murciélagos.
12:00 - O pole na atmosfera do Bierzo. ANA VEGA MARAY - Universidad de León.
16:00 - Importancia das cogumelos na xénese das culturas. MARÍA LUISA CASTRO CERCEDA - Universidade de Vigo.
18:30 - Entrega de diplomas / Clausura do curso.
Traballo realizado polos alumnos/as do IES EUROPA de Ponferrada para os Intercambios Escolares Martín Sarmiento coordinado por María E. Veiga.
2002-2012: DEZ ANOS DE GALEGO NO BIERZO
Este é o último dos traballos presentados polos centros participantes nas IV Xornadas Martín Sarmiento. Este traballo tiña como obxectivo facer unha pequena reflexión dende o Bierzo da situación da lingua galega hoxe, nese proceso de rexurdir do seu uso que naceu a raíz da celebración do Día das Letras Galegas no ano 2002 no Bierzo e na honra de Sarmiento, momento en que comeza tamén un programa de Promoción do Galego nos centros escolares que leva xa dez cursos en funcionamento.
A continuación colgamos un vídeo reseña da presentación que se realizou o pasado 9 de marzo no Teatro de Vilafranca do Bierzo por parte da profesora e os alumnos/as que elaboraron dito traballo:
Traballos realizados para os INTERCAMBIOS MARTÍN SARMIENTO 2012 por alumnos/as de 3º da ESO do IES. VALLE INCLÁN de Pontevedra (Pontevedra) que coordinou Xosé Álvarez García.
DA GALICIA DE ROSALÍA ATA O SÉCULO XX.
Os últimos traballos que realizaron alumnos/as do IES Valle Inclán para estas IV Xornadas Martín Sarmiento dunha serie que partía da obra de Sarmiento achégase ata o Século XX dividindo esta parta da Historia da Literatura Galega en dous apartados. O primeiro iría dende o Rexurdimento ata a Xeración Nós (comezos do XX) e o segundo dende os tempos de Castelao ata o Franquismo.
Da Galicia de Rosalía á Galicia da Xeración Nós
No século XIX nace unha ideoloxía galeguista que defenderá a dignidade da lingua galega, e potenciará a creación literaria.
A principios deste século aparecen os primeiros escritores galeguistas, chamados Precursores do Rexurdimento, estes son todos os que teñen obras publicadas antes da publicación de Cantares gallegos por parte de Rosalía.
Os temas tratados na literatura desta época van dende a exaltación da paisaxe galega, ata a denuncia dos males, ataques e desprezos que padece o país.
Os principais escritores deste período son: Xoán Manuel Pintos, autor de A gaita gallega (1853), e Francisco Añón, que publicou en revistas e xornais composicións de temática costumista e reinvindicativa.
A consolidación da lingua galega prodúcese no período denominado Rexurdimento, iniciado no 1863 coa publicación de Cantares gallegos, de Rosalía de Castro, e finaliza cara a 1916 coa creación das Irmandades da Fala.
Nesta etapa pretendese consolidar a lingua galega, por iso empezáronse a facer dicionarios (Dicionario gallego-castellano de Francisco Xavier Rodríguez 1865), estudos sobre a gramática (Gramática gallega de Saco e Arce, 1868) e as primeiras editoriais ( Biblioteca Gallega, 1885).
Tamén nesta etapa aparece a prensa en galego. A primeira publicación periódica escrita totalmente en galego foi O Tío Marcos da Portela creada en 1976 en Ourense por Valentín Lamas Carvajal. (autor tamén de libros en poesía e narrativa como O catecismo do labrego). Entre os anos 1886 e 1888 consolídase o xornalismo en galego, e van aparecendo por toda Galicia novos xornais baixo o nome de: O Galiciano (1884?1889), O Fungueiro (1885) ou As Burgas (1894-1895).
Os autores máis importantes do Rexurdimento son sen dúbida Rosalía, Manuel Curros Enríquez e Eduardo Pondal, pero xunto a eles destacan tamén polas súas obras: Manuel Leiras Pulpeiro (Cantares Gallegos, 1911, de temática costumista, social e anticlerical), Marcial Valladares (publicou, ademais da súa gramática e do dicionario, a primeira novela escrita en galego Maxina ou a filla espúrea, 1880) ou Antonio López Ferreiro (autor de tres novelas históricas de carácter romántico como: A tecedeira de Bonaval, O niño de pombas e O Castelo de Pambre).
En 1916 créase na Coruña unha organización que será o inicio do nacionalismo galego, as Irmandades da Fala, co fin de promover un movemento galeguista que por primeira vez asumirá o monolingüismo en galego.
As Irmandades da Fala naceron pola iniciativa dos irmáns Antón e Ramón Vilar Ponte, que conseguiron xuntar na Coruña un grupo de persoas preocupadas pola cultura galega.
Se consideramos a importancia das Irmandades na vertente lingüística e cultural, estas foron un revulsivo na sociedade da súa época. Concienciaron a sociedade da defensa do seu sinal de identidade, a lingua.
Creáronse agrupacións locais que defendían ese fin común, unha delas, por exemplo, foi creada en Pontevedra, e dirixida por Castelao.
Durante a época das Irmandades creouse a revista Nós, dirixida por un grupo galeguista formado por ilustres personaxes como Castelao ou Risco, eles intentaron modernizar e superar o illamento da cultura galega facéndoa partícipe dos movementos que estaban a darse no resto de Europa.
Nesta época é importante destacar tamén a creación en 1923 do Seminario de Estudos Galegos, no que participarán mozos que daquela eran universitarios e que acabarán sendo importantes figuras da cultura galega.
Tanto a xente das Irmandades, como os que estaban arredor da revista Nós ou a xente do Seminario de Estudos Galegos realizaron un traballo importantísimo de dignificación da lingua e da cultura galega. Introduciron o galego nas mais diversas manifestacións culturais, como o ensaio e trataron de crear unha conciencia colectiva da importancia no noso idioma como sinal que nos caracteriza e nos fai partícipes no mundo
Outro fito importante foi a creación do Partido Galeguista. En 1931 convócase en Pontevedra a Asamblea Nacionalista. Nesta asemblea acordouse a creación dun partido político que aglutinase o galeguismo, constituíndose deste xeito o Partido Galeguista, que tivo un papel fundamental na defensa dun Estatuto de Autonomía para Galiza, que finalmente sería aprobado e refrendado polo pobo en xuño de 1936. Nel recollíase por primeira vez a oficialidade do galego, pero este Estatuto, que supoñía un avance importantísimo, non chegou a entrar en vigor debido ao golpe de Estado franquista en xullo de 1936. Moitos dos intelectuais e políticos galeguistas da época foron fusilados ou encarcerados, outros tiveron que marchar de Galiza. O galego perdeu os avances que conseguira.
Traballo feito por:
José Manuel Amoedo Meijide
Celia Cerviño Ruiz
Carla Isabel Arca García
Roberto Ramos Casal
Andrea de Sousa Romero
Laura López Garnil
Eloísa Prieto Artime
Santiago Álvarez Zambrano
Podedes ver unha reseña do conxunto de traballos presentados polo IES VALLE INCLÁN a continuación:
Da Galicia do Franquismo ata os nosos días
Unha vez que triunfa o franquismo prodúcese un retroceso nos avances que se conseguiran para o galego, porque a maioría dos intelectuais tivera que marchar ou foran eliminados. Ademais o franquismo considerará o galego un sinal de incultura ou de separatismo.
Na etapa do franquismo o galego estaba fóra de todo uso oficial e público, tamén desapareceu da gran maioría dos eventos culturais.
A súa vez o castelán vai gañando terreo e a gran parte das persoas, maioritariamente dunha clase social alta, que falan en castelán.
O franquismo desprestixiou a lingua galega e provocou un retroceso na sociedade galega. A etapa franquista supón unha involución cultural debido aos ataques e desprezos que recibe do sistema franquista.
O galego déixase de utilizar tamén nos diferentes textos e escritos, polo menos ata que se volva iniciar a lenta recuperación.
Realmente non existía ningunha lei que prohibira falar en galego pero interpretábase coma un enfrontamento ó réxime de Franco e a xente tiña medo das consecuencias, porque moitos dos galeguistas pagárano coa vida. Nos primeiros anos, Franco desata unha inxusta violencia contra a cidadanía. Moita xente foi asasinada por mostrar rexeitamento ante as proclamas do bando militar.
Tamén executaban a xente de estados sociais altos como militares opostos ó golpe, sendo fusiladas algunhas das maiores autoridades militares de Galicia.
Tamén mataban ás mulleres que pedían a co home e por último a todas as persoas que eran sospeitosas ante o réxime. Así que non é de estrañar que nos primeiros anos da ditadura ninguén se atrevese a levantar a voz na defensa do galego, por si acaso. Só os exiliados galegos en América continuaban coa defensa da lingua.
Nos anos cincuenta hai unha pequena mellora ao cal axudará a creación de editoriais como a Editorial Galaxia, que axudou a prestixiar de novo a lingua galega e xunto con outras comezou a publicar libros de antigos e novos escritores galegos. Pero hai que ter en conta que o público lector en galego era moi reducido.
Nos anos sesenta o réxime vai cedendo terreo ó galego, porque necesita mostrar unha cara máis amable. Así en 1963 concédeselle permiso á Real Academia Galega para celebrar o centenario da publicación dos Cantares Gallegos de Rosalía de Castro, polo que se instaura a celebración do Días das Letras Galegas, aínda que a finalidade nesas datas, era a de xuntar ós galeguistas, xa que non existía a liberdade de reunión.
Durante o franquismo produciuse un grande avance do castelán, en primeiro lugar, porque estenderon a idea de que falar castelán era un sinal de progreso, de cultura e de educación. Tamén porque avanzou a escolarización dos nenos galegos e a escola só era en castelán. Ademais, a chegada da televisión e da radio permitiron que o castelán chegase a todas partes. Daquela non había radio non televisión en galego. Tampouco podemos esquecer o labor da Igrexa a favor do castelán e en contra do galego. Nalgúns seminarios incluso se chegaba a perseguir aos que falaban en galego. Na Coruña apareceran uns papeis pola rúa nos que se dicía que non había que ser bárbaros e que había que falar castelán. Así que non é raro que o castelán avanzase nesta época.
No ano 1975, termínase o réxime franquista e establécese uns anos despois a democracia. Galicia á parte da poesía, produce máis e diferentes xéneros literarios para unha sociedade libre.
Coa chegada da democracia, o galego volve adquirir rango legal e pódese falar e escribir libremente en galego. O galego empeza a ter maior presenza na educación e tamén nos medios de comunicación.
Có réxime democrático Galicia apróbase o Estatuto de Autonomía polo que Galiza convértese en Comunidade Autónoma con dúas linguas oficias: galego e castelán. O galego é considerado como a lingua propia de Galiza, pero aínda así saber castelán é un deber e o galego só teñen o dereito de coñecelo os cidadáns galegos.
Nos anos oitenta hai un acontecemento importantísimo: xorden a Televisión e Radio Galega, que axudan a difundir a lingua e a cultura galegas.
Hai un grande avance no prestixio da lingua galega, xa que aparecen gramáticas, dicionarios e gramáticas históricas do idioma. Pero tamén cada vez avanza máis o castelán e chega a xente e lugares onde nunca antes estivera presente.
No ano 1982 adóptase oficialmente unha normativa acordada polo Instituto da Lingua Galega e a Real Academia Galega. Esta norma, que é a que está vixente hoxe, recibe pequenas modificacións no 1995 e tamén no 2003.
Hoxe en día o español é a lingua escrita para a maioría dos galegos. O galego segue perdendo falantes, a maioría das familias galegas falan en castelán e en concreto as familias dunha alta clase social.
Nos núcleos urbanos o castelán avanza a maior velocidade aínda que na función laboral hai unha mesma proporción entre o galego e o castelán.
En eventos internacionais ou culturais cada vez é maior o número de falantes en castelán.
Aínda que o galego recuperou terreo e avanzou nalgúns ámbitos e nalgunhas clases sociais cultas, a castelanización de Galicia aumenta e medida que avanzan os anos, sobre todo nas xeracións máis novas. Con todo, o galego aínda segue sendo a lingua maioritaria en Galiza.
Traballo feito por: Miguel Rózpide, Miguel Fernández, Alejandra Salgado, Guillermo Santos, Nadal Viñas, Raquel Arias e Javier Bouzas. (3º B)
Traballo realizado para os INTERCAMBIOS MARTÍN SARMIENTO 2012 por alumnos/as de 3º da ESO do IES. VALLE INCLÁN de Pontevedra (Pontevedra) que coordinou Xosé Álvarez García.
Nas IV Xornadas Martín Sarmiento preocupámonos por situar na Historia da Literatura galega a obra de Sarmiento e a súa influencia para que logo tiveran lugar movementos como o Rexurdimento. Para afondar nesa perspectiva abordamos tamén este período achegándonos ao denominado Rexurdimento Pleno a través da figura de Rosalía de Castro.
Rosalía, motor do Rexurdimento
O século XIX foi un século de grandes cambios en Galicia. Na década de 1840, un grupo de intelectuais comezou a tomar conciencia diferencialista de Galiza con respecto ao resto de España. Antolín Faraldo, Neira de Mosquera, Romero Ortiz e Rodríguez Terrazo, entre outros, presentaron dúas innovacións que marcaran o inicio do Prerrexurdimento: un traballo de sistematización das principais características diferenciadoras de Galiza e o provincialismo, movemento que defende que Galiza é toda unha rexión e non pode dividirse en 4 provincias independentes, como se establecera.
O Rexurdimento pleno iniciouse con Rosalía de Castro (Santiago de Compostela, 24 de febreiro de 1837 ? Padrón, 15 de xullo de 1885). Filla dunha fidalga e un cura, pasou a súa infancia na aldea de Castro de Ortoño, onde entrou en contacto co mundo rural e coa lingua galega. Aos 15 anos, trasladouse a Santiago de Compostela a estudar e, aos 19 mudouse a vivir a Madrid. Alí coñecerá a Manuel Murguía, con quen casará, e, por mor do seu matrimonio, vese obrigada a vivir en diferentes lugares de fóra de Galiza. Murguía animaraa a escribir en galego. No 1863 escribiu o libro Cantares gallegos, o primeiro escrito totalmente en galego. Este libro ten un carácter puramente reivindicativo, e a propia Rosalía aclara as súas intencións no prólogo. Di que nos poemas cantará a beleza de Galicia (??anque naide tampouco se pudo achar animado dun máis bon deseo pra cantar as bellezas da nosa terra naquel dialecto soave e mimoso que queren facer bárbaro os que non saben que aventaxa ás demais linguas en dozura e armonía. Por esto, inda achándome débil en forzas e non habendo deprendido en máis escola que a dos nosos probes aldeáns, guiada solo por aqueles cantares, aquelas palabras cariñosas e aqueles xiros nunca olvidados que tan docemente resoaron nos meus oídos desde a cuna e que foran recollidos polo meu corazón como harencia propia, atrevínme a escribir estos cantares, esforzándome en dar a conocer como algunhas das nosas poéticas costumes inda conservan certa frescura patriarcal e primitiva, e como o noso dialecto doce e sonoro é tan apropósito como o pirmeiro para toda clase de versificación.?) e defendela dos ataques do resto de España (?Mais he aquí que o máis triste nesta cuestión é a falsedade con que fóra de aquí pintan así ós fillos de Galicia como a Galicia mesma, a quen xeneralmente xuzgan o máis despreciable e feio de España, cando acaso sea o máis hermoso e dino de alabanza.?). Os poemas deste libro son glosas de cantares típicos da Galiza rural. O outro libro no que Rosalía mostra o carácter reivindicativo é Follas novas (?Que o deixen pasar, como un romor máis, como un perfume agreste que nos trai consigo algo daquela poesía, que nacendo nas vastas soidades, nas campías sempre verdes da nosa terra e nas praias sempre hermosas dos nosos mares, ven direitamente a buscar o natural agarimo nos corazós que sufren e aman esta querida terra de Galicia.?)
Basicamente, Rosalía procuraba a dignificación de Galicia, dar a coñecer as tradicións e costumes galegos denunciar as inxustizas e marxinacións que padece Galicia, e defender o idioma galego.
Escribir en galego no s. XIX, non resultaba moi doado, xa que o idioma estaba considerado un mero dialecto desprezado e desprestixiado. Nun ambiente no que o castelán era a lingua da cultura, Rosalía de Castro rompeu a cantar, concedéndolle o prestixio merecido ao galego. Cantares gallegos é un canto colectivo, artisticamente logrado, que serviu de espello dignificante á comunidade galega ao empregarse a lingua desta, así como tamén foi útil para proseguir a tendencia timidamente iniciada polo pontevedrés Xoán Manuel Pintos coa súa obra A Gaita gallega (1853). Na segunda obra emprega símbolos para explicar o que non se pode con palabras e que xunto con Aires da miña terra (Curros Enríquez), Saudades gallegas (Valentín Lamas Carvajal) e Maxina ou a filla espúrea (Marcial Valladares Núñez) completan o conxunto de obras publicadas na época de 1880 que fixeron destes anos unha etapa clave no desenvolvemento da literatura galega, aínda que a obra de Rosalía sempre se mantivo nunha posición predominante con respecto ao resto.
O 15 de xullo do ano 1885, Rosalía morre en Padrón, na súa casa, como consecuencia dunha agravación do seu cancro de útero. Ao día seguinte, foi enterrada en Iria Flavia, aínda que en 1891 foi exhumada e trasladada ata o Panteón de Galegos Ilustres en Santiago de Compostela.
Tras a súa morte, xurdiron os epígonos. Escritores que imitaban a súa obra, como por exemplo Carmen Prieto Rouco ou Manuel Leiras Pulpeiro, quen escribiu no ano 1911 o libro Cantares gallegos, imitando ao de Rosalía.
O 20 de marzo de 1963, tres membros da Real Academia Galega, propuxeron celebrar o centenario da publicación de Cantares gallegos. O 28 de abril acordouse a creación do Día das Letras Galegas o 17 de maio de cada ano. O primeiro ano, a figura á que se lle dedicou foi Rosalía.
Para entender a importancia do labor de Rosalía, temos que entender como estaba a situación do galego na época en que ela viviu e a situación da muller. O galego era unha lingua desprestixiada, considerado un dialecto do castelán ou unha deformación deste. Pensábase que nunca antes fora lingua escrita, non sendo nas obras dos precursores, e que non servía para crear literatura. Pero ademais, Rosalía era unha muller así que atreverse a escribir en galego e sendo muller ten máis mérito aínda. Por iso ela se desculpa no prólogo do seu libro e apela á súa ignorancia en canto a como escribir correctamente.
Cando ela escribiu Cantares gallegos, non houbo problemas, porque eran poesías inofensivas, pero cando escribiu Follas novas a cousa cambiou, porque Rosalía denuncia a situación de Galicia: a miseria, a emigración, o machismo, a inxustiza. Isto feito por unha muller e nunha lingua considerada de segunda ten un valor impresionante e molestou moito, por iso foi criticada e ignorada, pero tamén a converteu nun símbolo para os escritores posteriores, xa que ela tivo a honra de ser a primeira en escribir un libro completamente en galego, por iso se celebrou o centenario da publicación de Cantares gallegos en 1963 e a partir de aí cada 17 de maio (data da publicación da obra) todos os anos se conmemora e se lle adica a un escritor diferente.
Membros do grupo:
Ariadna Pérez Sanmartín
Eugenia Castro Calvo
Theo Agustín Quintas Peralta
Atreo Francisco Lozano Liste
Alba María Hermida Augusto
(3ºA)
Traballos en galego realizados para os INTERCAMBIOS MARTÍN SARMIENTO 2012 por alumnos/as de 1º e 3º ESO e de 1º de Bacharelato do IES. PADRE SARMIENTO de Vilafranca do Bierzo que coordinou Mónica Lourido Santiso.
ECOS DE SARMIENTO NA OBRA DE MORALES
A influencia que exerce a obra de Sarmiento na do poeta do galego do Bierzo Antonio Fernández Morales foi obxecto de análise a distintos niveis polos alumnos/as do IES. Padre Sarmiento do Programa de Galego servíndolles para comprender mellor a evolución da lingua e a literatura galega, especialmente nos períodos dos Séculos Escuros ao Rexurdimento.
A identificación das semellanzas existentes entre a obra destes dous autores bercianos tanto en cuestións referida á riqueza do léxico como a outro tipo de recursos característicos e coincidintes nas obras de Sarmeinto e Morales foton un dos obxectivos deste proceso de achegamento a ambos autores realizado por estes alumnos/as, como podedes comprobar no vídeo colgado a continuación a modo de reseña das presentacións dos cursos antes citados.
DE PAISAJE Y DE PAISANAJE POR EL BIERZO
Traballos en castelán realizados para os INTERCAMBIOS MARTÍN SARMIENTO 2012 por alumnos/as de 2º de Bacharelato do IES. PADRE SARMIENTO de Vilafranca do Bierzo que coordinou Ana Nespral Méndez.
? Los alumnos de Literatura Universal de 2º de Bachillerato del IES ?Padre Sarmiento? del Departamento de Lengua Castellana y Literatura de Villafranca del Bierzo nos decidimos a participar en los trabajos conmemorativos de las IV Jornadas Martín Sarmiento. Hemos tratado de aproximarnos a tres escritores que en algún aspecto se pueden llamar universales:
Martín Sarmiento, universal como conocedor e investigador de diversas ciencias, universal como amante de las lenguas. Gil y Carrasco, un viajero por sitios de España y del extranjero, a la conquista del paisaje real. Fernández Morales, alguien más pegado a la tierra, pero universal en ese afán por describir lo propio, lo autóctono.
? Nuestros trabajos son dos vídeos con los siguientes títulos:
De paisaje por el Bierzo: con sitios altos para contemplarlo, con mariposas o barburetas, con hojas que lleva el viento?
(Hecho por Lucía, Julia y Sonia.)
De paisanaje por el Bierzo, porque, como dice nuestro poeta villafranquino Juan Carlos Mestre, hay voces como la ?de Gil y Carrasco, que vio el Bierzo con personas arrastradas por la pasión?; o la de Fernández Morales, que ?escribía en la lengua en la que sueñan los hombres del Noroeste?.
(Trabajo hecho por Álvaro, Sergio y Francisco.)
Celebrouse esta fin de semana o II Curso de extensión Universitaria sobre o Patrimonio Natural e Cultural do Bierzo: Reserva da biosfera dos ancares leoneses, que organizan a 
Traballos realizados para os INTERCAMBIOS MARTÍN SARMIENTO 2012 por alumnos/as de 3º da ESO do IES. VALLE INCLÁN de Pontevedra (Pontevedra) que coordinou Xosé Álvarez García.
Traballo realizado para os INTERCAMBIOS MARTÍN SARMIENTO 2012 por alumnos/as de 3º da ESO do IES. VALLE INCLÁN de Pontevedra (Pontevedra) que coordinou Xosé Álvarez García.