El incierto señor Cunqueiro (2010) é un documental dirixido por Antón Reixa con guión de Miguel-Anxo Murado, no que se intenta resolver a cuestión de por que 20 años despois da morte dun dos escritores en lingua galega máis importantes de todos os tempos, este segue sendo aínda un escritor ignorado.
Antón Reixa recolle neste documental imaxes de arquivo nas que o propio Álvaro Cunqueiro fala das súas claves literarias, os seus amigos, os seus gustos... Testemuños aos que se suman os de máis dunha decena de familiares, escritores, críticos, amigos e especialistas como Xuan Bello, Quico Cadaval, Xavier Castro, César Cunqueiro, Juan Ramón Díaz, Luis Mateo Díez, Francisco Fernández del Riego, José María Merino, César Antonio Molina, César Morán, Sacha Ormaechea e Nélida Piñón.
-... Si entrara alguén de súpeto e mirara esta vella prenda diríalle que chegaba a tempo de ver o que nunca eu ensiñara a naide, e foi que este retalliño marelo mandoumo para un fondo dun entredous dunha pecheira unha dama de Ormuz, i eu tiña precisión dun camisón, e parecíame que si ela o souper que lle gostese que o metera en prenda de máis intimidade, e así partindo do retallo fun amecendo teas deica lograr o camisón, aquí presente, e as outras teas gástanse, pro o mendo marelo, que é satinado levantisco, nin se roza nin perde..
¡Satinado levantisco! -repetíase a si mesmo Sinbad-. ¡Mira que dar tan axiña cunhas verbas tan postas! Hai adxetivos que ditos dunha cousa, nun instantiño mesmo auméntana de precio, e póñena diante dos ollos coma si acendesen ao seu carón unha lámpara, ou a acabasen de pintar... ¡Satinado levantisco!
- O herdeiro da China, que é un rapaciño algo curto, queríase casar, e seu pai, contra costume, deixoulle escoller muller. Amén de algo curto tiña pouca saúde, pintaba froles e paxaros, e tódalas noites, na súa cámara do pazo das Cen Veledas, soñaba que aloumiñaba limós redondos. Mandou o herdeiro que de todo o Imperio lle mandasen os retratos pintados en longas bandas de seda, das máis fermosas doncelas, e pasábase as mañáns i as seráns mirando para eles, e ningún atopaba do seu sabor, i ás noites seguía soñando que as súas mans pousábanse nun cestiño de pruma no que alguén tiña posto dous limós redondos... Chegou un correo da máis lonxana de tódalas provincias, e traguía ao señor príncipe herdeiro setenta retratos, e tódalas retratadas eran rapazas que sorrían, incrinando timidamente as xentís cabeciñas. E desenrolando o volume en que viñan as rapazas retratadas, co seu nome i a súa condición estofada ao marxe, atopouse o príncipe diante da gracia dunha neniña que ergueu pra il o rosto, abriu os verdes ollos, i as súas perfebas eran tan longas e mouras coma os pelos do pincel con que se pinta a primeira letra do nome do Dragón. Ambos miráronse longamente, i a rapariga, voltando ao acougo da pintada seda, púxose colorada. Mandou o príncipe herdeiro, fai agora once semáns, que lla trouxeran, e casou co ela, i as bodas alí fanse cunha linterna de papel pintado, i están os noivos agardando a que se consuma a veliña, e cando a linterna se apaga, a boda é feita. Regalouna o herdeiro con dúas sombrillas, un colar de pérolas, un caracol de prata e dez uñas de ouro, e cando rematadas as reverencias, quedáronse soios na cámara do pazo das Cen Veledas, o príncipe perguntoulle á esposa por que se puñera colorada na tela pintada. "El é, dixo a recén casada, que eu son ises limós redondos que as túas mans aloumiñaban na noite". I o príncipe, que xa engordou catro libras cantonesas, cambioulle o nome á súa muller, co consello dos mandaríns, e todos puxeron por escrito naquelas súas letras tan aliñadas que a señora princesa chámase "O limón que sorrí na noite".
Ás vegadas, por facer festa, o señor Merlín saía á eira, e nunha copa de cristal chea de auga verquía dúas ou tres gotas do licor que il chamaba ?dos países?, e sorrindo, con aquela aberta sorrisa que lle enchía a franca faciana como enche o sol a mañán, preguntábanos de que coor queríamos velo mundo, e sempre que a min me tocaba responder, eu decía que de azul, i entón don Merlín botaba a iauga, ao áer, e por un segundo o mundo todo, Esmelle todo arredor, as brancas torres de Belvís, as pombas i o can Ney, o roxo pelo de Manoeliña, a branca barba de mi amo, o cabalo tordo, as bidueiras de Quintás i o toxo da coroa do Castro, todo era unha longa nuben azul que pouco a pouco se esvaía. O señor Merlín sorría namentras secaba a copa con un pano mouro. Esmelle, selva longa i antiga, na memoria lévoa eu de azul pintada, como si un enorme e morno luar apousara, nun repente, na terra.
Eu dormía no faiado, nunha cámara estreita, que tiña un ventano que cadraba mesmo enriba do catre. Tomei gosto, pola noitiña, de rubirme a iste, i estarme unha hora asomado. I el era polas luces. En Esmelle, na noite, todo se facía con luces. Xa non digo as luces de Belvís, que ben as miraba rubir e baixar, coma paxaros acesos, polas fiestras das torres ambas; por veces, todo Belvís quedaba ás escuras i a pouco, alcendíase unha luz pequeniña, coma o ollo dun moucho, no balcón da portalada, e isa luz corría polo castelo, i eu miraba como pasaba dunha cámara noutra, seguíndoa cando se derramaba e guiñaba polas fiestras e fiteiras, e de súpeto acenaba unhas señas no outo das ameas. I eu sabía que era o farol do enano do castelo, que facía a derradeira ronda. Xa non digo tampouco as luces do Vilar, coas que brincaban as ponlas das abidueiras. Falo das luces que andaban polos camiños, polo camiño real, vindo de Meira, e polo camiño de Quintás, e polo camiño vello, que se afoga na lagoa dos Cabos, e tamén pola lagoa. E corrían e cruzábanse, e de cando en veces xuntábanse tres ou catro i el era coma unha pequena fogueira no medio da noite. Cabalos agallopando debían levalas, tal corrían. E si algunha tomaba o camiño de Miranda, e viña cara a min, i hastra somellaba, tan viva viña, que asubiaba, prendía o medo en min coma alfinete no alfineteiro, e sin espirme metíame no catre, e tapábame a cachola coa manta: unha manta a faixas verdes, que por ambos lados tiña escrito en letras coloradas: DAVID. Eu tiña, en verdade, a aquil David nomeado por meu defensor, i hasta lle rezaba. Pro penso agora que tales medos gostábanme...Á ialba viñan verme, facendo aínda parte dos meus soños, os sinos de Quintás i o arrulo das pombas no bico do tellado. Unha mañán da sega foi cando vin na lagoa o barco veleiro, i outra de outono cando vin no outo do Castro a trabe de ouro. O inverno é longo, longo, en Esmelle, i agás que caia unha lúa de xeadas, todo il é de choiva e neve. Pero o verán é doce, e tamén a outonada.
Quizaves millor que decila fora pintala, a selva de Esmelle, que cai á man dereita, vindo para iste reino pola banda de León. El, o camiño que eu levei deica o campo dos Trobos, adréntase rubindo volta a volta pola fraga de Eiris, que é tan mesta: o camiño vai un pouco a rentes do río, e cando gana o chan, onde chaman Paradas, métese por entre os lamagueiros hastra onde dicen Pontigo, que é unha ponte baixa de madeira, na que mui gostoso é de ouvir o trote corto dos cabalos dos viaxeiros que van e vén, camiño de Belvís. Os muíños do Pontigo son agora dúas moreas de pedra moura, nas que a hedra encalla e medra, pro eu lémbrome aínda de cando moían o trigo valeco i o centeo das chairas, i había mazaeiros ao logo das presas; o vento tiraba mazás á iauga, e sempre había unha ducia delas, verdes ou coloradas, beilando na escuma espesa e marela, cabo á enrella das canles. Sempre venta na carballeira das Mouras, tan fusquenlla, i o camiño tén présa en pasala i en chegar á aberta camposa de Miranda, ás longas gándaras, ás terras de folgado, ás brañas de El Rei... Dende Miranda vese Esmelle todo arredor, o castelo de Belvís, a fraga da Serpe, a lagoa dos Cabos, e de día, a seu carón, o fume das ferreirías do Vilar. Pola noite, dende Miranda, eu poñíame a ollar como se alcendían as luces de Belvís nas outas i aparelladas torres, i en comparanza con elas, como pousadas no chan, as luces de Vilar: cando corría vento de Meira, eu tíñame porque ouvía as badeladas do mazo dos ferreiros. Dende Miranda vese todo o chan de Quintás deica o Castro, i as centeeiras darse en ondas, coma o mar, ao amor da brisa, i o ir e vir das mulleres á fonte do Couso. Sempre me lembrarei da cerca da eira, do loureiro román, tan paxareiro, na que tantas niñadas velei, e da figueira ramona, tan viciosa, ao pé da casa, onde ao palleiro grande. Miranda era a pousada de don Merlín.
