Imos tratar de desenvolver como terceira parte desta Unidade 0 sobre Galicia, o país das marabillas unha panorámica xeral da Historia do Galego partindo das súas raíces, ademais de ir reparando nas distintas denominacións que esta Terra foi adoptando como consecuencias das diversas etapas polas que pasou.
I-ANTES DO GALEGO: GALLAECIA
A ETIMOLOXÍA DE GALLAECIA:
Aínda que lle debemos aos romanos entrar na historia co nome de Gallaecia, a verdade é que este nome procede dun topónimo céltico, anterior á conquista de Roma deste territorio.
Un punto por investigar: etimoloxía e palabras milenarias do substrato e superestrato do galego
1- Procura información sobre esta palabra o seu significado e como aparece nos documentos da antiguidade greco-latina.
AS RAÍCES: O SUBSTRATO E O SUPERESTRATO DA LINGUA
Imos estudar brevemente os conceptos das Linguas de Substrato e das de Superestrato do galego, é dicir, as que se falaron antes do latín e as que se falaron despois do latín, pero antes de nacer o galego.
AS ORIXES
I- Na prehistoria están as raíces da nosa identidade: Os primeiros habitantes de Galicia eran de orixe pre-indoeuropea e logo cara o século VI antes de Cristo chegarían aquí tribos de celtas, unha das grandes familias indoeuropeas. Ambos deixaron a súa pegada no galego, son o substrato da nosa lingua.
II- Antes do galego, GALLAECIA: Os romanos chegan ao noso territorio cara o 131 a.C.. Esta terra tiña unha cultura prerromana que chamamos castrexa. Os romanos establecen unha división provincial na península dándolle o nome de Gallaecia a un territorio maior da actual Galicia, que chega polo sur ata o río Douro e polo leste ata Cantabria. A nosa lingua nai, o latín substituíu as linguas dos anteriores poboadores e será a base sobre a que nacerá o galego.
III- GALICIA, o 1º reino medieval de Europa: Coa chegada dos Suevos, un pobo xermánico, baixo o seu dominio consolídase un reino independente que levará o mesmo nome dado antes polos romanos e seguirá falando latín con certas aportacións denominadas de superestrato de orixe xermánica.Tamén teremos un superestrato árabe de menor incidencia.
Completa esta información lendo no libro de texto as páxinas 18, 19, 20 e 21.
2- Tras da lectura segue indagando acerca das palabras de substrato pre-indoeuropeo e de linguas indoeuropeas como o celta que se conservan en galego.
3- Para rematar esta procura fai o mesmo coas palabras de superestrato xermánico e árabe do galego.
Galicia somos nós:
a xente e maila fala.
¡Se buscas a Galicia,
en ti tes que atopala!
MANUEL MARÍA. Os soños na gaiola
A DIVERSIDADE LINGÜÍSTICA FAINOS HUMANOS
Algúns homes -galegos tamén- andan a falaren dun idioma universal, único para toda a nosa especie. Son os mesmos que buscan a perfección baixando pola escada zoolóxica, deica sentiren envexa das formigas e das abellas. Son os mesmos que perderon o anceio de chegaren a ser deuses, e renegan das inquedanzas que produce a sabedoría. Son os mesmos que consideran o mito da Torre de Babel como un castigo, e renegan da vida ascendente. Mais eu dígolles que a variedade de idiomas, coa súa variedade de culturas, é o signo distintivo da nosa especie, o que nos fai superiores aos animais. Velaí vai a demostración: Un can de Turquía ouvea igual que un can de Dinamarca; un cabalo das pampas arxentinas rincha igual que un cabalo de Bretaña. ¿E sabedes por que? Porque os pobres animais aínda están no idioma universal.
CASTELAO, Sempre en Galiza
1- Por que cres que pode haber algúns homes que poidan sentir envexa das formigas? Por que cres que esas persoas consideran un castigo o mito da Torre de Babel? Que sabes ti sobre este pasaxe da Biblia? Quererías ti que existise un idioma universal ou conformaríaste con saber idiomas?
2- Segundo Castelao, que caracteriza ao ser humano fronte ás restantes especies animais?
COMO SERMOS VERDADEIROS?
A nosa lingua é o camiño de ouro da nosa redención e do noso progreso: sen a lingua morreremos como pobo, e nada significaremos endexamais na cultura universal. Se o galego quere ser máis que habitante dun territorio, se arela ser un factor de universalidade e de cosmopolitismo, soamente co emprego da lingua propia, obra da natureza, poderá selo. Arrenegando da lingua terá que avergoñarse sempre de si mesmo. Creando valores na lingua propia, axiña seremos universais…
Eses que viven de costas ás orixes dificilmente poderán redimirse da servidume do mimetismo. Que cousa máis orixinal que a lingua dun pobo, xerada por accións e reaccións seculares entre o home e a Natureza, para facelo diverso no universo? (...)
ANTÓN VILAR PONTE, Pensamento e Sementeira
3- Localiza a idea central que defende Vilar Ponte e logo redacta un texto no que seguindo a liña argumental do autor expliques razoadamente por que é importante ser orixinal no universo. Procura usar varios argumentos.
POLO DEREITO A SERMOS DIFERENTES
O problema do idioma en Galiza é un problema de cultura. Estamos fartos desa cultura esterilizada que nos fan mamar por biberón. Nós queremos mamar a cultura na propia teta. Pedimos garantías legais para o desenvolvemento natural do noso espírito, porque queremos volver a presentarnos dignamente no mundo, levando nas mans o ouro da nosa cultura (sabedoría manifestada) para ofrendarllo ao acervo espiritual da Humanidade.
CASTELAO, Sempre en Galiza.
4- Explica a metáfora (biberón/teta) que usa o autor.
5- Que está pedindo Castelao neste texto?
- Madialeva, chegamos tarde! diríanos hoxe, mirando o seu reloxo aquel personaxe do Coello Branco. Trátase dun personaxe do relato de ficción de Lewis Carroll tan coñecido do que botamos man e emulamos no lema deste curso.
Pois claro, o noso propósito (e a nosa obriga) é demostrarche que nunca é tarde para saber, que todo ten o seu momento e o seu aquel, malo será!...que tes un potencial tremendo por desenvolver e que si, hai que aproveitar o tempo. Xa que imos estar eiquí sentados unha morea de días non estaría nada mal que lle saquemos proveito e, sen deixar de pasalo ben (a educación non debe ser un proceso aburrido nin estar de costas á diversión) atrevernos a aprender.
Como supoño que é razoable e estarás de acordo co que levamos dito, vaiamos a unha segunda cuestión: Para coñecer as cousas non hai como usalas, practicalas. Por exemplo para saber de plantas, velas, tocalas, cheiralas, se son comestibles mesmo probalas. Pois ben co galego pasa algo semellante, ánimo.
Lembras que pregunta nos faciamos no primeiro día de clase de 1º da ESO? Dixemos que era unha pregunta que polo menos tardariamos catro cursos en respondela. Ese cuarto curso xa pasou, logo non está nada mal realizar un bo repaso sobre todo o que levamos andado tentando contestar a esa pregunta. Seguramente concluiremos que aínda nos quedan varias dúbidas por despexar para as que precisamos algo máis de tempo. E aquí é onde entra o noso labor principal neste 2022-23: procurar que esas incertezas se vaian aclarando.
Unha derradeira puntualización nesta introdución do curso que empeza hoxe. Esperta do teu sono. En gran medida ti es como a Alicia do conto. Unha parte das néboas a despexar están rodenado precisamente o chan que pisas, na terra na que vives tanto mires ao teu pasado como ao futuro por labrar. Por iso queremos que descubras as marabillas que agocha, nesa descuberta asegúroche medrarás como persoa.
Como verás ao longo do curso imos tentar que sexas como Alicia e que dalgún xeito coñezas mellor ese mundo marabilloso que se chama Galicia. Para iso deberás atreverte a liberar os soños da gaiola. Deberás desprenderte algo da pouca inocencia infantil que che resta e entender mellor os dobres sentidos, os xogos de palabras e as metáforas da vida. Terás que saber saír do tobo, o que pode significar un sombreiro, coñecer a pedantería do croquet e algunha que outra palabra nova e máis dun personaxe mitolóxico do qu enon tiñas nin idea, tentarás xogar aos naipes por aburrimento e nunca esquecer o que é un sorriso. Daquela aprenderás a ousadía de colocarte ante o espello.
Consultas: No seguinte enlace podes consultar e curiosear sobre algunhas palabras que aparecen no relato de LeWis Carroll: Alicia no país das marabillas
Prohíbese, por orde da Alcaldía,
que medren porque si
as rosas do xardín municipal.
Dende agora as pombas teñen
que pedir licencia para voar.
Prohíbeselle á lúa
andar ceiba de noite polo ceo.
A lúa é unha tola que anda espida
dando mal exemplo ás nenas castas
e aos fillos de familia.
Pagarán trabucos os poetas.
Prohíbese soñar de 10 a 11.
Prohíbese tamén derramar bágoas.
Pódese chorar tan só cando hai seca
para que non fiquen baldeiros os pantanos.
Un só se pode emocionar
os Xoves e Domingos
cando toca a Banda do Concello no quiosco.
Están fóra de Lei
as estrelas, a Primavera,
as flores e os paxaros.
Dáse este bando en tal e cal
para que se cumpra
de orde do Alcalde.
Carimbado, firmado e rubricado.
Manuel María, Documentos persoais
A que momento da nosa historia e circunstancias pensas que se están a referir estes versos?
O poeta utiliza a ironía como recurso esencial á hora de poder realizar unha crítica de que cousas?
Intenta elaborar ti un bando semellante cunha crítica dalgún aspecto da sociedade na que vivimos que non te guste. Logo fíxate nesta adaptación dun grupo A Quenlla:
Será verdade que Ith fixo unha viaxe de conquista cara o Norte?
Procura algo máis de información, por exemplo na Galipedia, para facer logo unha pequena redacción coas túas conclusións sobre a relación entre o mito de Breogán e Irlanda que é como falar da relación que pode que haxa de vello entre Galicia e Irlanda.
Viaxemos soñadores dende o mito que parte dunha torre, no fogar de Breogán, ata un soño e logo percorramos da mao dos poetas do ESPERTAR, da alborada da nosa cultura, un camiño cara un rico porvir, na procura dunha Terra liberada dun sono que semella un duro inverno. Procuremos un canto á primavera para Galicia e lembremos que ese soño de nos abrir camiños no mundo é posible por obra e graza do noso idioma, saibamos do dereito a pensarmos como pobo e reclamemos o dereito á ser libres, superando atrancos que non impiden soños de irmandade. Descubramos que Galicia sen nosoutros é ben pequena e que pode ser outra cousa, envolvéndose en sabas de mil anos, na fala e en nós teremos que atopala, a porta que é a nosa patria, agárdanos. Sabemos xa que o pobo que ame o bon poema será quen de beber nos soños coas palabras e recuperar os camiños,
pórlle nome ó labirinto,
navegalo.
Galicia é unha terra de torres, de mar e de soños.
ACTIVIDADES
Despois de traballar cos versos dos nosos autores esa mirada sensible cara Galicia, lembrando os versos de Ana Romaní cres que a invitación que ela fai ten algo que ver coa que fan outros poetas? Argumenta a resposta.
O LÉXICO DA SENSIBILIDADE POLA TERRA
1-Non é o mesmo sono que soño, explica en que consiste a diferenza.
2- Significan o mesmo senso e sentimento? Procura unha definición destas palabras e un sinónimo para cadasúa palabra que pertenzan á mesma familia léxica.
3- Busca nun dicionario as distintas acepcións da palabra sensibilidade.
4- Completa as seguintes oracións cas palabras do campo semántico dos sentimentos:
É unha persoa moi.......... non soporta a visión do sangue.
A ............. está a flor de pel. Non soporta un chío.
Cando saíu á rúa ........... como a lentura da noite pousaba sobre a pel.
Con dozura............ a testa do animal transmitíndolle tranquilidade.
Ao lonxe.............. un grupo de rapaces que camiñaban cara nós.
A ................ das persoas que conforman unha nación baséase en compartir unha mesma historia, unha cultura e un idioma.
A rapaciña........... con desconsolo pola perda dunha persoa querida.
............. con pracer os últimos pasteis que estaban enriba da mesa.
5- Asociar a seguinte listaxe de verbos a cadanseu sentido (olfacto, gusto, vista, tacto, oído.
xantar, uliscar, enxergar, apalpar, chiar, cantaruxar, beliscar, axexar, catar, cheirar, ventar, ollar, rañar, relatar, bisbar, acariñar, ver, mirar, palpitar, roncar, saloucar, latexar, impar.
6- Relaciona en dúas columnas os seguintes sinónimos: A) asoar, pular, rosmar, impar, apalpar, catar, observar
B) axexar, degustar, tentar, saloucar, roñar, saltar, fungar.
7- Explica as seguintes expresións e escribe unha oración usándoas:
- Cos cinco sentidos:
- Sentido común:
- Trocar o sentido:
- Andar con sentidiño:
- Sentir a Terra:
- Ser propio de...:
- do país:
- da Terra:
- O noso, -a
8- Investiga a que lugares pertencen cada unha das bandeiras da fotografía.
9- Que sinónimos de redenzón e de aurora podes atopar entre as palabras dos poetas traballados nesta unidade cero?
Que significaba rico porvir?
Comezamos o curso esta vez nunha nova etapa, a do bacharelato, co que a perspectiva do valor da educación é ben distinto, vai tomando altura e iso ten por forza que reverter na propia transcendencia e importancia que para todos/as os que o cursades ten este ano e o seu aproveitamento didáctico.
Adaptamos o lema do curso á nosa materia:
Esperta do teu sono, fogar de Breogán! ese é o título tirado do himno galego, dous versos de Eduardo Pondal que servirán como punto de arranque dunha nova mirada cara Galicia, esta xa máis adulta, máis formada por saber que asumimos da nosa personalidade coma galegos. Achegarse con sensibilidade a nosa Cultura e a Lingua da nosa Terra será un dos obxectivos centrais deste curso.
Outra mirada sobre Galicia é posible, Pondal invita aos galegos a realizar ese exercicio de sensibilidade cara a nosa Terra. Botaremos man deste e doutros versos para observar galicia con ollos distintos e atentos...
pero antes de seguir leamos este texto adaptado dun autor marinense, Silvestre Gómez Xurxo, sobre: BREOGÁN e o seu fillo ITH
"É unha tarde fría e clara de inverno. Os ventos do norte que sopran estes días non teñen auga para formaren nubes. Son aires duros que cuartean a pel e queiman os campos. Son aires de xeadas e lobos famentos ouleando na noite. Non é o tempo máis amante, pero Ith vai coma cada tarde á illa e sobe ata o campo da torre. Hoxe vai só. No fondo, é como prefire ir.
Os demais quedaban arredor dunha boa larada, sentados xerarquicamente de vellos a mozos, pois ese era o costume que se seguía de vello, polo respecto e o cariño que se sentía polos maiores.
A caída da tarde nos días de inverno é a hora da fantasía, das palabras graves e das algareiras ó ao agarimo lume. Nesas horas tamén se aprenden as historias que manteñen viva a memoria colectiva do pobo. E así pasan xeración tras xeración formando parte do orgullo de todos e cada un.
A illa da torre está case pegada á aldea, de feito, só é illa a medias, dependendo da marea. Co devalo, ábrese unha lingua clara de area que une a illa á terra; coa chea, vese unha illa ben formada. Desta vez, a marea está baixa e Ith fai a pé o camiño da illa. Ama ese camiño e gústalle sentilo directamente baixo os pés. Coñéceo tan ben que anda treitos cos ollos pechado e sabe, polas sensacións do tacto e do olfacto, o lugar xusto en que está en cada momento.
Para Ith, o campo da torre abre todos os mundos, porque el sabe ben que o mar é o grande camiño que sempre se pisa por primeira vez e que leva a todas partes, ás coñecidas e ás que están por coñecer. Por algo é fillo do sabio e valoroso Breogán, que chegou polo mar a estas terras para darlles nome e fillos que as poboasen. Quizais o seu destino sexa ese: botarse ao mar e atopar novas terras para poboalas e darlles nome.
Ith é un soñador. A aldea e as súas terras forman un mundo importante, pero pequeno de máis para os seus soños. El precisa mirar alto e lonxe para respirar fondo e atopar aire abondo que encha o seu peito afouto e baril.
Os ollos de Ith pérdense outra volta na auga seguindo trazado dos seus soños e avanzan cara o norte, antes de que se consuma totalmente a luz do sol. O seu corazón bate coa forza do presentimento. E CANDO SE ATOPA DE FRONTE Ó NORTE, NON PODE ACREDITAR NO QUE VEN OS SEUS OLLOS. Aló nos confíns, perdida no horizonte, onde só alcanzan os ollos máis agudos e ilusos, porque non é doado diferenciar entre o que se ve e o que se desexa ver, está a luz da terra tanto tempo presentida. Na hora do luscofusco xorde un resplandor que se espella nas augas do océano. Ith refrega os ollos e contén o ánimo. Volve mirar. Aquela é a terra que o chama, que dende rapaz o estivo levando cada tarde ao alto do campo da torre. Permaneceu mirándoa ata que aquela luz se sumiu apagada pola forza da lúa chea. Unha terra que el sabía fermosa e farturenta, a onde levaría a súa estirpe a vivir en paz e prosperidade. A vida dun home, aínda a dun soñador, contida en poucas palabras: torre, terra, mar, soño.?
Repara no léxico e se non coñeces esta palabras búscaas: larada,algareiras, xerarquicamente, devalo,afouto, baril, iluso, luscofusco, doado,...
COMPRENSIÓN: Quen era Breogán? Nacera naquelas terras nas que vivía? Que decidira construír?
En que tempo cres que viven os personaxes deste relato?
Quen era Ith? Que facía cada tarde? que lle ocorre?
Cal era o seu soño?
A sensibilidade de Ith como aparece expresada no texto?
Xogando coas palabras:
-?onde di o trazado dos seus soños? podería dicirse "o ronsel dos seus soños"?
- Onde di na hora do luscofusco, podería dicirse: na hora do .......
As palabras son fenómeno de comunicación, pero tamén de saber porque sen elas non temos memoria. O poeta dixo: "Somos o que lembramos". Podemos dicir tamén que a palabra é un instrumento da identidade. Coa palabra facémonos seres humanos:
Algúns homes -galegos tamén- andan a falaren dun idioma universal, único para toda a nosa especie. Son os mesmos que buscan a perfección baixando pola escada zoolóxica, deica sentiren envexa das formigas e das abellas. Son os mesmos que perderon o anceio de chegaren a ser deuses, e renegan das inquedanzas que produce a sabedoría. Son os mesmos que consideran o mito da Torre de Babel como un castigo, e renegan da vida ascendente. Mais eu dígolles que a variedade de idiomas, coa súa variedade de culturas, é o signo distintivo da nosa especie, o que nos fai superiores aos animais. Velaí vai a demostración: Un can de Turquía ouvea igual que un can de Dinamarca; un cabalo das pampas arxentinas rincha igual que un cabalo de Bretaña. ¿E sabedes por que? Porque os pobres animais aínda están no idioma universal.
CASTELAO, Sempre en Galiza
Ademais a palabra, a fala, a lingua ofrécenos unha personalidade, lévanos a falar da Terra con maiúscula e que lle deamos á vez pronomes como "miña" ou " nosa", se cadra sendo por iso máis universais á vez de verdadeiros. Só sendo orixinais poderemos evitar ser unha simple copia:
A nosa lingua é o camiño de ouro da nosa redención e do noso progreso: sen a lingua morreremos como pobo, e nada significaremos endexamais na cultura universal. Se o galego quere ser máis que habitante dun territorio, se arela ser un factor de universalidade e de cosmopolitismo, soamente co emprego da lingua propia, obra da natureza, poderá selo. Arrenegando da lingua terá que avergoñarse sempre de si mesmo. Creando valores na lingua propia, axiña seremos universais?
Eses que viven de costas ás orixes dificilmente poderán redimirse da servidume do mimetismo. ¿Qué cousa máis orixinal que a lingua dun pobo, xerada por accións e reaccións seculares entre o home e a Natureza, para facelo diverso no universo? (...)
Este curso imos reflexionar sobre a vida, e que vivimos na terra afirmando que somos de algures.
Somos galegos? que significa iso?
Imos visionar dun xeito crítico estes vídeos:
1- Fai un resumo ( copia) os contidos dos anuncios.
Despois le este poema de Manuel Rivas titulado
FONEMA:
Do máis aló da gorxa,
dun profundo e misterioso fol,
saíannos sons que debiamos matar.
Repitan: Los pájaros de Guadalajara tienen la garganta llena de trigo.
Pero Lolo o do Rito dicía
que los pajaros de Juadalagara tienen la jarjanta llena de trijo
e o mestre dáballe un pao.
A min custoume algún traballo dicir sen respirar
que había plantas monocotiledóneas
pero non din sabido de que familia era
se é que a tiña
o toxo que douraba os montes de Galicia.
Costa da Morte blues, Manuel Rivas.
2- Que relación podes establecer entre o contido dos vídeos e o poema?
No día no que toda Europa celebra o Día europeo das linguas, é moi interesante saber ata que punto Europa recoñece que existen linguas como o Galego que sen ser as oficiais en todo o territorio do estado ao que pertencen son consideradas dalgún xeito. Un status que podería ser mellor, pero que tendo en conta documentos importantes para dito recoñecemento como a Carta das Linguas Rexionais e Minoritarias son hoxe obxectivos alcanzados. Consulta esta entrda na Galipedia: http://gl.wikipedia.org/wiki/Linguas_da_Uni%C3%B3n_Europea
Podemos botarlle un ollo a este material do ecolingüísmo
Chegamos ao Bacharelato e despois de pasar por un proceso longo de socialización que comezou tras o noso nacemento na nosa propia casa na que eramos o centro do mundo onde só parecía importar eu, despois de aprender a andar e a falar, fomos incorporados ao Sistema Educativo onde soubemos da existencia dun nós resultado da suma de moitos eu cos mesmos dereitos, e cos mesmos deberes.
Pasada logo a etapa de Primaria comezamos un proceso se se quere inverso de volta de novo cara ao eu, na procura do eu como adolescentes que deben descubrir quen é cada quen, cal é o seu carácter, a súa identidade. Esa persoa en formación rematada a ESO, está en disposición de asentar a súa personalidade para comezar a responsabilizarse seriamente co seu futuro como persoa adulta.
Fixemos un recordatorio nestes días de como a lingua fainos humanos, a diversidade lingüística que nos caracteriza fronte as restantes especies e mesmo como ser orixinal nun universo tan diverso pasa por non avergoñarse dun mesmo, ser verdadeiro e asumir que a nosa Terra ten unha cultura e unha lingua en boa medida por descubrir.
Hai quen pode crer que somos galegos simplemente por ter nacido en Galicia, pero como nos demostra Castelao no seu relato " Chegou das Américas..."ser galegos significa máis cousas que ser habitante dun territorio.
Nesta unidade inicial temos seguidamente que abordar outra vez, agora con maior profundidade, o tema de cómo nace unha lingua.
Utilizaremos algunhas citas que seguro vos soarán de anos anteriores:
Creando valores na lingua propia, axiña seremos universais? Eses que viven de costas ás orixes dificilmente poderán redimirse da servidume do mimetismo. ¿Qué cousa máis orixinal que a lingua dun pobo, xerada por accións e reaccións seculares entre o home e a Natureza, para facelo diverso no universo? (...)
ANTÓN VILAR PONTE
Un idioma non nace pola vontade xenial dun grupo de homes; nace pola disposición psicolóxica dun pobo, que, en condicións históricas favorables, crea unha cultura e a súa correspondente maneira de expresión.
CASTELAO
?Cada lingua dálle personalidade cultural ao seu pobo e transmítella a cada un dos seus membros. Cada pobo ten a súa. Cada home ten a do seu pobo. Nós, os galegos, temos a nosa.?
RAMÓN PIÑEIRO
Intenta logo deducir e redactar coas túas palabras cómo nace unha lingua.
Finalmente imos pechar esta unidade dándolle un repaso á situación actual da nosa lingua sobre a que imos traballar este curso botándolle unha ollada as últimas estatísticas e comentándoas brevemente. Observa o mapa de uso de galego concello a concello de Galicia ou tamén nesta dirección da galipedia: sobre o uso real da lingua galega. (2001)
Comezamos o curso esta vez nunha nova etapa, a do bacharelato, co que a perspectiva do valor da educación é ben distinto, vai tomando altura e iso ten por forza que reverter na propia transcendencia e importancia que para todos/as os que o cursades ten este ano e o seu aproveitamento didáctico.