No tocante ao LÉXICO DE DEFUNTOS imos enumerar aquí os que vimos usando ao longo deste mes que comeza co día 1 de Todos os Santos e 2, o dos Defuntos o día dos magostos que pola zona adoita coincidir co 11 día de San Martiño e remata co 30, día de Santo André, que tamén dixemos que ten unha íntima relación cos camiños dos mortos cara ao Alén:
MES DE DEFUNTOS (Léxico da morte)
Mes de Santos ou Defuntos ou San Martiño
Outono (auctum + annum = ano medrado, maduro)
Día de Todos os Santos 1 de novembro.
Día de Defuntos 2 de novembro.
Día de San Martiño 11 de novembro. Polo san Martiño...trompos ao camiño!
Día de Santo André 30 de novembro.
Festa do Samaín, 1 de novembro
Caveira (cráneo) / cabaza (calacú)
Candea, (vela sería son a dos barcos), cirio
Medo, susto , arrepío, calafrío.
Morrer, finar, falecer.
Defunto, morto, finado e cadáver (carne + dada + aos vermes)
Mortalla
Sudario
Enterro, acompañamento
Caixa, ataúde, féretro, cadaleito, sartego
Tumba, cova, terra.
Inhumar (ósos) / incinerar (cinzas)
Esqueleto / corpo
Lápida, epitafio
tanatorio
velorio
Cemiterio, camposanto
Ánima, alma, espírito, pantasma
Morte Moura, Morte Branca
Agoiros ou avisos de Morte
Paxaro da Morte, avelaiona (corvo, pega, moucho, curuxa...cabra do aire)
Avelaiñas (bolboretas da noite brancas e negras)
A Compaña, Estadea (cruz) procesión,
Igrexa, parroquia, adro
Ánima en pena, peto de ánimas e cruceiros
Circo ou círculo no chan
Purgatorio
Magosto
As castañas símbolo dos ánimas
Campá, badaladas.
Asombramento nos castiñeiros
Urco
Peregrina
Afogada
Bergantín pantasma
O barqueiro e o Río do Esquecemento.
Deceso, óbito, pasamento .... necrolóxica
Funeral, fúnebre
Lúgubre
Rito/ culto aos mortos
Santuario, ofrecidos, romaría
Morte, pasamento (pasar) soño eterno
Camiño dos mortos, Santiago, Teixido...
Galicia País dos mortos
Cidades asolagadas en lagoas.
Inferno, Averno, mundo dos mortos
Ruín, Hábito (rachar o hábito)
Lume, lapas, laparadas
Illa dos mortos, illa do Alén
Alén: Máis Alá, Outro Mundo
A mal chamada Santa Compaña, pois de santa non ten nada, debemos denominala simplemente Compaña. Pasa por ser un dos máis estendidos exemplos da nosa mitoloxía relacionada coa morte. Esta procesión de mortos onde sempre hai un vivo, pode ser aviso da morte e ten un fondo arraigo entre os galegos como podemos comprobar no seguinte vídeo:
Un espírito xusto dínos que debemos combater a violencia de xénero, que é habitualmente está presente en telexornais e titulares de prensa cando se fala de centos de mulleres mortas. Estes asasinatos serían os macromachismos, pero estas terribles consecuencias nacen e se van xestando a través dunha suma de micromachismos que diariamente pasan desapercibidos. Por iso imos procurar definir este concepto.
No Mes de Defuntos procuraremos aprender algo que nos caracteriza como galegos que é a nosa especial relación coa morte. Será porque vivimosno Cabo do mundo?
Imos comezar analizando unha curiosa peregrinación que debemos realizar todos, ben de vivos ou ben de mortos. Di o refrán: "a Santo André de Teixido, vai de morto quen non foi de vivo". Por iso comezamos por analizar este curioso documental que ademais de localizar este santuario na Costa da Serra da Capelada, perto de Fisterra. Logo conta a lenda de Santo André e como hai tradición de que vaian en peregrinación vivos e mortos a aquel lugar. Os mortos necesariamente por seren romeiros do Alén( precisan mesmo a axuda de familiares vivos para atoparen o camiño cara esa illa do Alén cara a que se dirixen unha vez chegados a Teixido de aí os amilladoiros de pedras). Os vivos por ofrecemento ou promesa para sandar algún mal para o que moitos acoden co ataúde.
Pero un lugar máxico tamén presenta rituais que teñen que ver coa vida como o asociado á fonte dos tres canos ou a herba de namorar ou o xunco do bon parir.
No santuario, un dos máis visitados de Galicia, véndense tamén un amuleto-recordo que é pan de Santo André.
Imos pois despois de ver o vídeo responder as seguintes cuestións:
- Que significa a expresión romeiros do Alén?
- De que se queixaba Santo André a Xesucristo ao se instalar o seu santuario neste lugar de Teixido? Que lle contesta Cristo?
-Como pode ir un morto que non foi de vivo a Santo André ou a calquera outra romaría ao que estaba ofrecido? Que significa "petar no sartego"?
- Por que motivos acoden ao santuario os vivos?
- Define os seguintes conceptos: Romaría, Alén, ofrecemento, "herba de namorar", amilladoiros, "xunco do bon parir", procura tamén dous sinónimos de ataúde:...
As Luciñas son ánimas de persoas que morreron en desgracia ou violentamente. Só as poden ver quen non teña medo ou quen, ao seren bautizados, os seus padriños se trabucasen ao rezar o credo. Ambas cousas son ben raras que sucedan. Quen ten cu, ten medo e, na cerimonia do bautismo, os padriños sempre poñen moita atención.
As Luciñas aparecen habitualmente no lugar onde morreu alguén. Son luces movéndose, acendéndose e apagándose para que as saquen do penar. Para rematar coas aparicións das mesmas hai que, sen medo algún, as acompañar ao camposanto para que alí descansen en paz e máis nada.
Pola contra os Ruíns son ánimas de mortos condenados ao Inferno que foron amortalladas cun hábito bendito e non poden entran no Inferno e andan penando polo mundo ata que alguén lles axude a rachar o hábito. Para iso andan na procura dun vivo que se sinta obrigado a facelo.
Era un costume a de vestir aos mortos cunha túnica de monxe ou monxa .
Contan que un home ía regar á noite ao prado e sentía alí un runxir que o intrigaba. Consultou o caso co crego que lle aconsellou que cando o volvese a escoitar preguntara:
- De parte de Deus, dime o quen queres!
El fíxoo e aparecéuselle un defunto que lle dixo que quería desprenderse do hábito co que ía vestido.
O home, por consello do párroco, quedou para a noite seguinte coa ánima no mesmo lugar. Confesou, comungou, cargouse de cousas benditas, e levou unha fouce canda el para lle rachar o hábito ao defunto. Chegada a noite, fixo un circo no chan e púxose nel. Apareceu axiña o ruín. Rachoulle o hábito dende o ombro á manga, por diante e por detrás. E entón díxo o condenado:
- Aínda rabee quen tanto che aprendeu, que se non, habías vir comigo!!
E desapareceu por un furado que se abriu aos seus pés cheo de labaradas. Hai quen di que o pobre home morreu co susto aos poucos días.
O paxaro da morte é un dos moitos avisos ou agoiros que anuncia a morte das persoas, ben cantando ou ululando perto das casas dos que van morrer.
Como é invisible a xente considera a unha multitude de aves seren o verdadeiro paxaro da morte: a pega, o corvo, a curuxa, o moucho, o voitre. Hai quen lle chama cabra do aire, porque os seus cantos semellan os meos da cabra, outros prefiren o nome de avelaiona, porque se laia estarrecedoramente.
Contan que quen a escoita moitas veces xa na súa vida pode chegar a dicir:
?Dende a miña casa, cando a escoito pola noite, dependendo a dirección que vaian os cantos sei en que zona da aldea vai morrer alguén, e se na mesma noite canta en máis dunha dirección, e que vai haber varios defuntos. Polo normal os seus cánticos son vellos, pero tamén hai veces que os seus cánticos son dunha ave nova, polo que entón o que vai morrer vai ser unha persoa nova.?
- Se avelaiona laia, prepara a mortalla!
En Marín como en moitos outros lugares de Galicia, é sabido que as avelaiñas ou bolboretas da noite poden ser portadoras tamén de malas novas, especialmente se son escuras, se pola contra son claras as novas que debes esperar serán sempre boas.
CUESTIÓNS.
1-Resume coas túas palabras este texto.
2-Podes preguntar na casa se escoitaron falar algunha vez do paxaro da morte ou das avelaiñas portadoras de novas.
Imos traballar con estas dúas clases de palabras variables, ver como se identifican, o seu xénero e número e como concordan entre si á hora de apareceren xuntas.
OS SUBSTANTIVOS: Son palabras variables que designan entidades como persoas, animais, plantas, cousas, sentimentos ou ideas. Por exemplo: rapaza, vaca, castaña, ordenador, amor, adolescencia, xustiza.
COMO SE RECOÑECEN
Son con frecuencia o núcleo na frase substantiva ou da frase nominal, poden desempeñar a función de suxeito nas oracións.
Son masculinos en galego: Os nomes das letras ( o eme, o ele), os rematados en -ote (dote, lote), -me (costume, legume, lume).
Son femininos en galego: moitas árbores ( a laranxeira, a figueira, a oliveira), os substantivos rematados en -axe (paisaxe, sondaxe, agás o traxe, o paxe , o garaxe e o/a personaxe) e os rematados en -se, -ite (a análise, a dermatite).
Os susbtantivos poden variar de xénero seguindo este cadro: MASCULINO / FEMININO / Exemplos
-o, -e / -a fillo/-a, presidente/-a
-eu / -ía xudeu/ xudía
-ó,-r,-l,-z,-s,-ín/ -a avó/-a, señor/-a,...
-án / -á ou -ana/ ancián/-á,paspán/-ana
- ón /-oa ou -ona/ patrón/-a abusón/-ona
A FORMACIÓN DO PLURAL SINGULAR rematado en: / PLURAL / EXEMPLOS
vogal , ditongo ou-n / -s café/-s rei/-s can/-s
-r, -z, -s(agudas monosílabas)/-es/ calor/-es mes/-es
-s(graves, esdrúxulas, grupo cons)/non varía/ lapis/ luns
- x /non varía/ fax, unisex
-l (monosilábico, polisílabo grave)/-es/ val/-es/túnel/-es
-l (polisílabo agudo) /-is/ papel/papeis
OS ADXECTIVOS
Os adxectivos cualificativos son palabras variables que nomean as calidades ou os estados que se poden dicir dos substantivos.
COMO SE RECOÑECEN
Son frecuentemente modificadores nas frases substantivas ao complementar aos substantivos e concordar en xénero e número con eles.
Levamos anos preguntando ás familias sobre os costumes que no Morrazo son habituais en datas tan sinaladas como o Día de Defuntos. Nestas últimas décadas vimos como festexos invasivos van gañando terreo e, a pesar do intento de reconducir aquela vella tradición de colocar nestas noites de Santos e Defuntos os calacús tallados e con candeas nas encrucilladas para meter medo, un costume que facían de mozos os nosos avós e avoas, os máis novos pensan que iso do Samaín semella ser unha celebración para disfrazarse. Moitos son os que se sorprenden ao preguntar sobre os verdadeiros costumes familiares e atoparse que os nosos avós e avoas, tras acudir o día 1 de novembro aos cemiterios (antes pasaban alí todo o día para estar cos familiares mortos) tamén nas casas segue viva a tradición de accender unha candea na memoria dos mortos. Sorpréndense ademais de que en moitas casas se faga unha cea moi especial. Céase bacallau, como se fose o día de Nadal (outra data especial) e as castañas cocidas ou asadas tampouco faltan. Hai familias que deixan un lugar na mesa, con prato e todo, para os xa falecidos e noutras non se recollen as sobras á espera de que os defuntos veñan a cear. Preguntar por que se repiten en tantas casas, ano tras ano, este ritual é comezar a entender o denominado culto aos mortos propio dun país como Galicia que é coñecido dende a Antigüidade como país dos mortos.
CUESTIÓN:
1- OPINA: Cres que pode ter relación esta idea da presenza nas nosas casas dos defuntos, e que segue viva nas familias da contorna, coa remota e antiga crenza céltica do Samaín que se narra no seguinte texto?
"Samaín, palabra gaélica, que significa fin do verán, principio do inverno. Na antiga cultura céltica o tempo de Samaín, especialmente a noite do 31 de outubro ao 1 e novembro, era o período máis importante do ano. Eran datas claves para se reunir nos camposantos, comer o ritual e comunal porco de samaín e concelebrar as farradas festeiras dos guerreiros. Era a noite máis perigosa do ano: as portas do outromundo abríanse nesas horas e as ánimas eran quen de vir visitar este mundo e aos seus moradores: tantas veces para render contas inacabadas".
Para afastar dos seus castros as perigosas ánimas defuntas e errantes adoitaban poñer no alto das muradas, ou encastradas nas paredes, as caveiras iluminadas dos inimigos mortos en campaña."
Hai que ser cego para non ver que en Galicia a morte ten características de auténtico deus. É unha divindade temida, pero tremendamente xusta, que fai a todos por igual porque non ten dúas vara de medir. Ás veces a Morte duplícase en dúas irmás, unha branca e outra moura.
A Morte avisa sempre da súa chegada, esa é a Morte Branca, que se presenta para dar o tempo que os homes precisan para axustar contas e despedírense. Logo virá a Morte Moura, esta xa vestida de negro, para levarse deste mundo aos avisados.
Nunha ocasión a Morte Branca, e como excepción, disque tivo compaixón. Tratábase dun home novo, san, cos fillos sen criar aos que había que manter. Prometeulle volver e avisalo convenientemente. O home chegou a vello. Un día, entre o lusco e fusco, chegou a Morte, petou na porta e ordenoulle:
- Vamos!
- Como? Non quedaches en darme os avisos?
- Xa chos din.
- Non tal.
- Caéronche o pelo e os dentes?
- Caeron.
- Perdiches a vista?
- Perdín.
- Haiche que berrar para que oias?
- Hai.
- Andas engoumado e cos pés a rastro?
- Ando.
- E logo, que máis avisos querías?
A Morte Moura irmá da Morte Branca, nunca fai a viaxe en balde, aínda que se trate de enganala, é inexorable.
Cóntase dun pai moi pobre que se botou aos camiños en busca dun padriño para un fillo acabado de nacer. Ofrecéronselle o Demo e mais Deus, pero non os aceptou por inxustos, por tratar distinto a uns doutros. Despois ofrecéuselle a Morte e aceptouna porque non fai distingos. A Morte prometeulle facer ao afillado rico.
- Será médico sen necesidade de estudos. Se me ve a min á cabeceira dun doente, dirá que non ten remedio; se me ve aos pés da cama, que receite o que se lle ocorra, que non hai perigo.
O afillado medrou, fíxose médico sen estudos e fartouse de gañar cartos. Pero nunha ocasión o doente era rico, moi rico, poderoso, influente, e ofreceu montes e moreas se o salvaban. O padriño, a Morte, axexaba á cabeceira da cama e o afillado devecía polo capital prometido.
A Morte contaba os segundos. O afillado tivo un alustre e ordenou:
- Sacalo da cama! Agora, deitádeo cos pés para a cabeceira!
Así o fixeron. O doente librou, pero o afillado non se lembrara de que a Morte nunca fai as viaxes en balde e alí mesmo, de pé como estaba, morreu.
CUESTIÓNS
Despois da lectura fai un resumo coas túas palabras destas narracións tradicionais, pero antes debes consultar e apuntar tamén aquelas palabras que non coñezas como, por exemplo: inexorable, alustre...ou expresións como "ter dúas varas de medir" " ofrecer montes e moreas"
O 25 de novembro é o Día contra a violencia de xénero. 
As Luciñas son ánimas de persoas que morreron en desgracia ou violentamente. Só as poden ver quen non teña medo ou quen, ao seren bautizados, os seus padriños se trabucasen ao rezar o credo. Ambas cousas son ben raras que sucedan. Quen ten cu, ten medo e, na cerimonia do bautismo, os padriños sempre poñen moita atención.
O paxaro da morte é un dos moitos avisos ou agoiros que anuncia a morte das persoas, ben cantando ou ululando perto das casas dos que van morrer.
