Chega o Día de Defuntos. En todas as partes comezamos a ver cabazas que representan caras aterradoras que nos invitan a celebrar o Halloween. Pro atención!, non é americano todo o que parece. Ata hai trinta anos por moitas aldeas de Galicia tallábanse cabazas por estas datas, e a día de hoxe cada vez hai máis lugares nos que se está a recuperar esta tradici´n na forma do Samaín.
Hai aproximadamente 2600 anos chegaron a Galicia os pobos celtas. Ademais dos seus adiantos científicos e técnicos, como foi a metalurxia do ferro, tamén trouxeron a súa cultura e as súas crenzas. Os celtas eran politeístas, adoraban a moitos deuses: Dagda (deusa da bondade), Nuada (guerra), Bríxida (lume)? que representaban tanto forzas da natureza como as condicións do espírito. De aí que as súas festas coincidan con determinadas datas relacionadas coas estacións e cos seus cambios. En concreto a festa do 1 de novembro era na honra á deidade Samaín (as follas comezaban a caer, facíase de noite antes e a temperatura baixaba).
Igual que outros pobos, os celtas consideraban as cabezas dos seus inimigos máis que como un botín de guerra como o cerne dos misterios do ser humano. Crían que ?aquel que posuise unha caveira posuiría a forza máxica da súa pantasma?.
Cando chegaban as celebracións do Samaín (ao chegaren as longas noites escuras) tense por certo que os celtas colocaban unhas candeas rudimentarias no interior das cabeiras dos inimigos mortos, colocándoas nos cruzamentos de camiños, nos arredores e nas murallas dos seus castros, co obxecto de arrepiaren os inimigos, para asombro e veneración das súas xentes e para esconxurar os perigos. Pensaban que tal día como ese as portas entre o mundo dos vivos e dos mortos estaban abertas, era un día en que os mortos e os vivos podían comunicarse.
É curioso que moitos anos despois o Cristianismo escolleu estas datas para celebraren o Día dos Defuntos e de Todos os Santos. Orixinalmente esta dfesta druídica celta chamábase ? a vixilia de samaín?, así que? de onde vén o nome de Halloween? Vén do intento de cristianizar esta festa pagá. Concretamente cando no ano 830 o papa Gregorio IV dedicou unha capela da igrexa vaticana a ? Todos os Santos? o día 1 de novembro, mudando así a festa que antes se viña celebrando no mes de maio. O novo día foi chamada ? Día de Todos os Santos? (ou All Hallow´s Day en inglés) e cedo chegou o costume de chamar á tardiña antes All Halloweén, que acurtando é Halloween.
Se se busca en libros de etnoloxía polas celebracións que se fan no noso país con ocasión do Día de Defuntos, atoparemos unha serie de costumes ancestrais propios. Desde deixar un oco na mesa ou racións de comida para os defuntos ata facer colares coas castañas novas. A pouco que se pregunte a persoas de máis de corenta anos de diferentes puntos da nosa xeografía (Noia, Catoira, Cedeira, Muxía, Portonovo, Quiroga?)lembran que tamén era habitual por Defuntos coller cabazas, tallarlles unhas caras feroces, poñerlles uns pauciños coma dentes e deixalas nos camiños para asustar os viandantes.
RESUME O TEXTO e logo responde as seguintes cuestións:
1- Que denominación cres que debemos utilizar para as celebracións tradicionais galegas destes días? Razoa a resposta con dous argumentos. Galicia celebra o Samaín ou o Halloween? Razóa a resposta.
2- Que é un calacú? Que é unha mamuca?
3- O costume de tallar cabazas é tradicional en Galicia ou veu de fóra?
4- A castaña ten valores simbólicos moi interesantes investiga sobre eles.
5- Que outros costumes tradicionais son propios do mes de Novembro no noso país?
Unha festa tradicional con gran arraigo na nosa comarca é a Festa do Maio. Trátase dun festexo tradicional que ademais se mantivo ao longo dos tempos e chegou a nós coma unha expresión moi asociada a nosa infancia pois será a infancia quen cobra un protagonismo especial no mantemento desta tradición.
Aínda que sexan os máis novos quen aparezan en primeiro plano en moitos destes costumes que se adoitan realizar o 1º de maio, os adultos tamén son partícipes e promoven outras tradicións asociadas todas a este ciclo. Os maios están relacionados coa entrada da primavera, é dicir, son a expresión ante todo dunha festa de orixe moi antiga, posiblemente precristiá, claramente agraria e moi vencellada á fecundidade dos campos. hai quen di que era unha festividade céltica relacionada coa deidade da fertilidade Beltane. Todas as culturas do mundo teñen algunha evidencia de festexar este festexo dentro do ciclo anual de costumes.De feito o espertar da natureza era asociado co comezo do ano en moitas sociedades primitivas.Lembremos o mito grego de como naceron as estacións.
Ahí vén o maio
de frores cuberto...
puxéronse á porta
cantándome os nenos;
i os puchos furados
pra min estendendo,
pedíronme crocas
dos meus castiñeiros.
Pasai, rapaciños,
calados e quedos,
que o que é polo de hoxe
que darvos non teño.
Eu sónvo-lo probe
do pobo gallego:
¡Pra min non hai maio,
pra min sempre é inverno!...
Cando eu me atopare
de donos liberto
i o pan non me quiten
trabucos e préstemos,
e como os do abade
frorezan meus eidos,
chegado habrá estonces
o maio que eu quero.
¿Queredes castañas
dos meus castiñeiros?...
Cantádeme un maio
sin bruxas nin demos;
un maio sin segas,
usuras nin preitos,
sin quintas, nin portas,
nin foros, nin cregos.
A primeira referencia que temos do Nadal hoxe chega a través da publicidade na TV:
Todo isto de ser teimudos de crear, de estar orgullosos do noso está moi ben, pero imos máis alá mergullemos nas raíces do Nadal en Galicia:
A nosa tradición oral tamén conserva fórmulas propias de Galicia coas que se entra neste ciclo de Nadal ou do Solsticio de Inverno que podemos denominar das trece lúas.
Estamos a poucos días de que dea comezo o ciclo das trece lúas que van do 24 de decembro ata o 6 de xaneiro, trece noites máxicas para rematar o ano e recibir a figuras tan curiosas como o noso Apalpador.
Comecemos polo que celebramos no día 24 de Nadal, é dicir, o nacemento e utilicemos este vídeo e unha fermosa cantiga tradicional adaptada recentemente polo grupo Berroguetto:
Este é o texto dunha panxoliña, é dicir, unha cantiga de nadal tradicional ou vilancico:
Cara Belén camiña unha Niña ocupada
fermosa canda ela San Xosé a acompaña.
Chegaron a Belén e pediron pousada,
responderon desde dentro con voz alborotada
-Quen chama a miña porta, quen a miña porta chama?
-Somos Xosé e María que pedimos pousada
- Se traen cartos que entren e se non que se vaian.
- Cartos non traerei máis que real de prata
-Iso é poucos cartos, pídano noutra parte.
San Xosé se apenaba, María o consolaba.
Non te apenes Xosé, non te apenes por nada,
que máis cartos ti queres que Isto que me acompaña?
Camiñando entre a Noite Boa e a Noite Vella non podemos esquecer unha figura tradicional das nosas montañas como o Apalpador:
O ciclo, o de Nadal, que remata o 6 de xaneiro coas danzas de Reis coma estas:
1- Por que se chama a este ciclo Nadal, que significa esta palabra?
2- Investiga e explica coas túas palabras a razón de chamarlle tamén das trece lúas.
3- Que personaxes aparecen na panxoliña tradicional? Que intención ou conclusión podemos deducir das palabras finais do vilancico?
4- En que consiste o costume do Apalpador? Como o describirías?
Rematamos cunha mensaxe do Apalpador e logo a súa canción:
Para rematar o Mes de Defuntos procuraremos aprender algo que nos caracteriza como galegos que é a nosa especial relación coa morte: O feito esencial de que vivimos no Cabo do mundo.
Analizaremos unha curiosa peregrinación que debemos realizar todos, ben de vivos ou ben de mortos. Di o refrán: "a Santo André de Teixido, vai de morto quen non foi de vivo".
Este curioso documental que ademais de localizar este santuario na Costa da Serra da Capelada, perto de Fisterra. Logo conta a lenda de Santo André e como hai tradición de que vaian en peregrinación vivos e mortos a aquel lugar. Os mortos necesariamente por seren romeiros do Alén(precisan mesmo a axuda de familiares vivos para atoparen o camiño desa Illa do Alén cara á que se dirixen, iso si, unha vez chegados a Teixido. De aí os amilladoiros de pedras. Os vivos por ofrecemento ou promesa para sandar algún mal para o que moitos acoden co ataúde.
Pero un lugar máxico tamén presenta rituais que teñen que ver coa vida como o asociado á fonte dos tres canos ou a herba de namorar ou o xunco do bon parir.
No santuario, un dos máis visitados de Galicia, véndense tamén un amuleto-recordo que é pan de Santo André.
Imos pois despois de ver o vídeo responder as seguintes cuestións:
- Que significa a expresión romeiros do Alén?
- De que se queixaba Santo André a Xesucristo ao se instalar o seu santuario neste lugar de Teixido? Que lle contesta Cristo?
-Como pode ir un morto que non foi de vivo a Santo André ou a calquera outra romaría ao que estaba ofrecido? Que significa "petar no sartego"?
- Por que motivos acoden ao santuario os vivos?
- Define os seguintes conceptos: Romaría, Alén, ofrecemento, "herba de namorar", amilladoiros, "xunco do bon parir", procura tamén dous sinónimos de ataúde:...
Hai que ser cego para non ver que en Galicia a morte ten características de auténtico deus. É unha divindade temida, pero tremendamente xusta, que fai a todos por igual porque non ten dúas vara de medir. Ás veces a Morte duplícase en dúas irmás, unha branca e outra moura.
A Morte avisa sempre da súa chegada, esa é a Morte Branca, que se presenta para dar o tempo que os homes precisan para axustar contas e despedírense. Logo virá a Morte Moura, esta xa vestida de negro, para levarse deste mundo aos avisados.
Nunha ocasión a Morte Branca, e como excepción, disque tivo compaixón. Tratábase dun home novo, san, cos fillos sen criar aos que había que manter. Prometeulle volver e avisalo convenientemente. O home chegou a vello. Un día, entre o lusco e fusco, chegou a Morte, petou na porta e ordenoulle:
- Vamos!
- Como? Non quedaches en darme os avisos?
- Xa chos din.
- Non tal.
- Caéronche o pelo e os dentes?
- Caeron.
- Perdiches a vista?
- Perdín.
- Haiche que berrar para que oias?
- Hai.
- Andas engoumado e cos pés a rastro?
- Ando.
- E logo, que máis avisos querías?
A Morte Moura irmá da Morte Branca, nunca fai a viaxe en balde, aínda que se trate de enganala, é inexorable.
Cóntase dun pai moi pobre que se botou aos camiños en busca dun padriño para un fillo acabado de nacer. Ofrecéronselle o Demo e mais Deus, pero non os aceptou por inxustos, por tratar distinto a uns doutros. Despois ofrecéuselle a Morte e aceptouna porque non fai distingos. Ademais a Morte prometeulle facer ao seu afillado rico.
- Será médico sen necesidade de estudos. Se me ve a min á cabeceira dun doente, dirá que non ten remedio; se me ve aos pés da cama, que receite o que se lle ocorra, que non hai perigo.
O afillado medrou, fíxose médico sen estudos e fartouse de gañar cartos. Pero nunha ocasión o doente era rico, moi rico e poderoso e ofreceu montes e moreas se o salvaban. O padriño, a Morte, axexaba á cabeceira da cama, pero o afillado devecía polo capital prometido.
A Morte contaba os segundos. O afillado tivo un alustre e ordenou:
- Sacalo da cama! Agora, deitádeo cos pés para a cabeceira!
Así o fixeron. O doente librou, pero o afillado non se lembrara de que a Morte nunca fai as viaxes en balde e alí mesmo, de pé como estaba, morreu.
CUESTIÓNS
Despois da lectura fai un resumo coas túas palabras destas narracións tradicionais, pero antes debes consultar e apuntar tamén aquelas palabras que non coñezas como, por exemplo: inexorable, alustre...ou expresións como "ter dúas varas de medir" " ofrecer montes e moreas"
GALICIA é o país dos mortos... preparando a entrada no mes de Defuntos deixamos uns enlaces a vieiros da escola, a cultura galega .
Na rede hai abertos debates sobre a denominación destes días, por exemplo, en Bretemas onde hai testemuñas moi interesantes como unha que fala do que se facía tradicionalmente na Illa de Arousa, lugar especialmente interesante no relacionado co culto aos mortos, parece ser que os rapaces ese día van pedir polos defuntiños. Noutro blog, ladrándolle á lúa, dáse esta opinión:
A pesar do que moitos pensan, o Samaín é unha festa que sempre se celebrou en Galicia aínda que non en todas partes con esta denominación. Para moitos será máis coñecida como o día das cabazas ou das caveiras. Parece ser que esta tradición foi espallada polos celtas, que celebraban a chegada do inverno e con el, o nacemento dun novo ano. Samaín vén a significar en gaélico "fin do verán".
Desde sempre, nas vilas e aldeas de Galicia, os rapaces deixaban nas encrucilladas as cabazas ou calacús cunha candea acesa no seu interior para asustar os camiñantes.
Hai outros como Méndez Ferrín que non aceptan esta orixe e sosteñen que se trata dunha manifestación do imperialismo estadounidense que impuxo o Halloween en todo o mundo, fronte aos que aceptan que efectivamente esta manifestación do día 1 de novembro veu dos EE.UU., pero nunha viaxe de volta, pois serían os emigrantes irlandeses os que levaran esa tradición a América durante o século XIX e principios do XX. Sexa como for, cada día se recupera en máis lugares a celebración do Samaín.
Desde o San Narciso pensamos que sendo sensibles coas nosas tradicións debemos ser fieis en primeiro lugar ás denominacións propias como a de Tempo de Santos ou Defuntos. Logo cremos que debería estar tan presente ou máis que a palabra cabaza outras denominacións como calacús, sendo esta denominación a referida a unha cabaza de grandes dimensións e máis propia das hortas de Galicia que a laranxa valenciana que compramos no super.
E xa postos a reivindicar produtos da terra botamos de menos a posta en valor da castaña neste tempo de magostos onde a castaña é símbolo do morto. Antigamente botábanse dende os campanarios das igrexas mamucas(castañas cocidas)ou tamén bullós ( asadas) para que os rapaces e maiores, que as apañaban, rezasen un noso pai pola salvación da ánima que representaba aquela castaña. Tamén era habitual realizar un magosto ao pé dos cemiterios onde antes se facía comida(comer cos defuntiños) cando non se deixaba (aínda se deixa) un prato na mesa baleiro e a mesa sen recoller tal día como hoxe para os defuntos da casa, comíase bacallau e de postre, sempre castañas.
Logo, estamos ou non estamos no país dos mortos?
Tras ler os textos e opinións resposta:
1- Que denominación cres que debemos utilizar para as celebracións tradicionais galegas destes días? Razoa a resposta con dous argumentos.
2- Que é un calacú? Que é unha mamuca?
3- O costume de tallar cabazas é tradicional en Galicia ou veu de fóra?
4- Galicia celebra o Samaín ou o Halloween? razóa a resposta.
5- Que outros costumes tradicionais son propios do mes de Novembro no noso país?
A historia do lobishome máis coñecido dos moitos que contan os vellos...
Veñan novos e mais vellos
esta historia a escoitar
do máis grande criminal
que coñeceron os tempos.
O lobishome de Esgos
que en Allariz foi xulgado
polos nove asasinatos,
das irmás García Blanco,
Antonia en Rebordechao
E cinco infantes coitados
Manuel Blanco Romasanta,
tendeiro de profesión,
sen chisco de compasión
as súas vítimas mataba.
Dicíalles que as levaba
a servir a Santander
e que así poderían ter
unha vida regalada.
A San Mamede marchaban
e non se volvían ver.
Na aldea Castro de Laza
xa faltaba tanta xente
que comezou a dicirse
que era o Manuel que as mataba;
e o unto que lles quitaba
nas boticas foi vendido.
Ao asasino fuxido
apresárono en Toledo,
xa non meterá máis medo!
xulgaranse os seus delitos.
Axiña confesaría
que por culpa dunha fada
que o seu mal pai lle botara
en lobo se convertía.
E coas gadoupas abría
das vítimas as entrañas,
a súa carne devoraba,
e as roupas logo as vendía
dende Ourense ata Boticas
coa tenda que comerciaba.
Todo o mundo horrorizado
non dá creto ao que lle escoita,
non se fala doutra cousa,
grande sona toma o caso.
O Manuel foi indultado
de morte en garrote vil.
Preso en Ceuta o seu fin
morreu dun cancro terrible.
Deus castigou os ruíns crimes
do home lobo de Allariz.
Letra:
Felix e Castor Castro Vicente.
Sobre o cal se fixeron decenas de documentais e varias películas. Unha delas:
