A primeira referencia que temos do Nadal hoxe chega a través da publicidade na TV:
Todo isto de seren galegxs mola, de estar orgullosos do noso está moi ben, pero imos máis alá mergullemos nas raíces do Nadal en Galicia:
A nosa tradición oral tamén conserva fórmulas propias de Galicia coas que se entra neste ciclo de Nadal ou do Solsticio de Inverno que podemos denominar das trece lúas.
Estamos a poucos días de que dea comezo o ciclo das trece lúas que van do 24 de decembro ata o 6 de xaneiro, trece noites máxicas para rematar o ano e recibir a figuras tan curiosas como o noso Apalpador.
Comecemos polo que celebramos no día 24 de Nadal, é dicir, o nacemento e utilicemos este vídeo e unha fermosa cantiga tradicional adaptada recentemente polo grupo Berroguetto:
Este é o texto dunha panxoliña, é dicir, unha cantiga de nadal tradicional ou vilancico:
Cara Belén camiña unha Niña ocupada
fermosa canda ela San Xosé a acompaña.
Chegaron a Belén e pediron pousada,
responderon desde dentro con voz alborotada
-Quen chama a miña porta, quen a miña porta chama?
-Somos Xosé e María que pedimos pousada
- Se traen cartos que entren e se non que se vaian.
- Cartos non traerei máis que real de prata
-Iso é poucos cartos, pídano noutra parte.
San Xosé se apenaba, María o consolaba.
Non te apenes Xosé, non te apenes por nada,
que máis cartos ti queres que Isto que me acompaña?
Camiñando entre a Noite Boa e a Noite Vella non podemos esquecer unha figura tradicional das nosas montañas como o Apalpador:
O ciclo, o de Nadal, que remata o 6 de xaneiro coas danzas de Reis coma estas:
1- Por que se chama a este ciclo Nadal, que significa esta palabra?
2- Investiga e explica coas túas palabras a razón de chamarlle tamén das trece lúas.
3- Que personaxes aparecen na panxoliña tradicional? Que intención ou conclusión podemos deducir das palabras finais do vilancico?
4- En que consiste o costume do Apalpador? Como o describirías?
Rematamos cunha mensaxe do Apalpador e logo a súa canción:
Sabes como se lle chama ao mes de novembro en Galicia?
O mes de novembro é para os galegos o mes de Defuntos tradicionalmente. Este nome non o leva por casualidade. Galicia garda dende a prehistoria unha estreita relación coa morte, tanto como para que desde tempos remotos a nosa terra sexa o País dos mortos. Queres saber por que?
Para responder temos que ir investigando sobre os costumes que conservamos xeración tras xeración en relación con estas datas.
Viaxemos á prehistoria:
Nesta pequena reportaxe vemos que a costa galega e algunhas illas en particular tiveron unha particular importancia como lugar de enterramento e como estes rituais antigos sobre a morte teñen unha relación coa mitoloxía. Afondaremos nesta conexión entre a nosa terra e os mitos relacionados coa morte para sabernos por que Galicia é o país dos mortos, pero antes investigaremos nas nosas propias casas, na tradición oral dos nosos familiares.
CUESTIÓNS:
Falaremos cos nosos familiares do que hoxe coñecemos como Samaín, pero ese non era o nome que lle daban os nosos avós e avoas a este costume de tallar calacús.
Preguntaremos nas casas e aos nosos familiares sobre que se adoita ou adoitaba facer nos días 1 e 2 de novembro tanto nos cemiterios como sobre todo nas casas. Que se vai facer no cemiterio? Antes facíase algo distinto ao que se fai estes día alí? Que se come ou comía tradicionalmente eses días? Por que? Que se facía despois da cea en relación cos defuntos?...
As orixes do Entroido:A palabra significa entrada, festa da entrada da preparación dunha boa entrada da primavera. É logo unha festa previa á primavera (antes do Solsticio)e data de cando non había certeza de que a primavera volvía cada ano, ou máis ben, críase que había que facer algo para que os deuses da Natureza ofrecesen unha primavera boa, produtiva e fecunda. Era unha festa na que se realizaban rituais propiciatorios na honra deses deuses da Natureza e das Estacións nos que a máscara e outros ritos con lume, como a queima dun boneco, debían ser elementos centrais asociados a unha mellor e maior fecudidade, por iso é tan reiterada a referencia a ambos sexos nos festexos de entroido. Ritos que se realizaban a partir do solsticio de inverno 21 de decembro) e antes do equinocio da primavera (21 de marzo).
Pero por que conservamos o Entroido sendo unha festa pagá realmente tan primitiva? Grazas ao Cristianismo que non foi capaz de rematar con estes cultos pagás, anteriores a aparición da relixión cristiá, que ante a imposibilidade de prohibilas, colocou un período de 40 días de xexún (ieiunum en latín) na Idade Media para evitar que se mesturasen coas celebracións coa Pascoa, é dicir coa conmemoración da morte e resurreción de Cristo.
Lembrade que estes corenta días, de aí vén o nome da Coresma, se colocan cada ano en función da primeira lúa chea que haxa despois da entrada da primavera.
Estadea ou a Estántiga son algúns dos moitos nomes da Compaña.
Estadea debe ser unha pantasma moi alta que cuberta cun sudario branco nalgunhas ocasións dirixe a comitiva da Compaña.
Pero outros din que a Estadea non é máis que unha ánima en pena con ese mesmo apecto, altísima pantasma, que se presenta soa. Recoñécese polo descarnado do seu rostro que non convén mirar de fronte, aluman un ollos vermellos coma brasas e polo sitio da boca daquela caveira xorden bafaradas de lume. É un aviso de morte.
A Estántiga ou Estantiga, é unha deformación posiblemente de "hoste antiga" (en latín "hoste" fai referencia a un exército inimigo) e adoita ser un dos nomes da Compaña en Galicia e en Asturias.
Pode confundirse coa Compaña e resulta doado comprender o motivo. Os membros desta sociedade secreta, composta por persoas que aparentemente soncoma ti ou coma min, teñen o costume de percorrer os camiños de noite en pantasmal procesión, igualiño cá Compaña. Nestes percorridos os socios levan na man para alumarse ósos de defunto coma quen leva unha candea de cera.
Os Socioas da Sociedade do Óso saben cando un dos seus consocios vai morrer e vano buscar á casa e acto seguido fanlle un funeral na igrexa, sempre de noite. O corpo real do defunto queda na casa e o que vai no cadaleito é en realidade a sombra do morto.
Coidadiño se presencias un funeral desta Sociedade no transcurso da cerimonia u dos socios hase de achegar a ti e hache poñer na man unha candea acesa. Cando todo remate, vaise facer de día e atoparaste só no adro da igrexa e comprobarás que non hai tal candea, o que tes na man é unha tibia humana xeada e fría coma a mesma morte.
Os soutos poden ser tamén lugares perigosos na nosa tradición. Enriba do castañeiro canta o moucho que, como é sabido, é un dos avisos da morte máis habitual, e debaixo dun castañeiro pode aparecérselle a un a sombra de alguén que vai morrer (outro aviso da morte, que os estudados denominan urco e pode tomar a forma que lle pete unha vez morto, tal vez unha pega, ou un moucho ou mesmo unha castaña).
Quizás por iso non recomendan durmir debaixo do castañeiro polos malos soños que poida traer (parece unha boa indirecta mesmo cunha carga irónica de que debaixo do castañeiro o que hai que facer non é estar durmido, senón traballar) pero efectivamente o castañeiro pode ser perigoso polos ?asombramentos?, especialmente os ninos poden ser vítimas deles. As sombras poden ser ánimas en pena que causan dano aos familiares próximos para que os lembren pois andan penando e non poden entrar nin no Ceo nin no Inferno.
En Mondoñedo cóntase que unha nena noviña dirixíase á noitiña por un camiño a recoller as ovellas. O avó levaba un tempo mal, encamado e con poucas esperanzas de vida. Ao pasar por diante dunha casa xusto fronte ao outro lado do camiño, viu ao seu avó vestido como para ir a misa, esperando debaixo dun castiñeiro. Ela seguiu e ao volver para casa dixéronlle que o avó morrera. Unha señora que tamén o vira, logo lle explicou que o avó se aparecerá debaixo do castiñeiro vestido como para ir a misa porque se estaba despedindo dela.
Despois da visita da Morte Negra, a alma dos defuntos despréndese do corpo e colle o camiño do Máis Alá, do Alén. Traspasadas as fronteiras do Alén, a alma convértese en ánima. Na nosa tradición a maioría das almas pasan a ser Ánimas do Purgatorio, pois considérase que están alí, nese Purgatorio coma se estivesen nunha estación de tránsito lavando as manchas que lles impiden a entrada no Paraíso.
Neste proceso de limpeza, de cando en vez, volven por este mundo e aparécense a veciños e familiares na procura de axuda ou dun favor para purgar as súas culpas. Cando veñen, veñen de noite e andan normalmente por aquí coa mesma roupa coa que foron amortallados, e por diante o seu corpo semella o que tiveron en vida, pero por detrás véselles ben que están mortos.
As ánimas preséntanse aquí para que amigos e parentes lles axuden a cumprir promesas que non cunpriron en vida, ou para que reparen no seu nome malas accións. Moitas veces veñen poñer no seu sitio verdadeiro os marcos das leiras que cambiaran, con mala intención,cando eran vivos, ou para que vaian a algún santuario ou romaría onde estaban ofrecidos.
As pantasmas son ánimas en pena que andan solitarias na noite e aparecen nas casas ou nos camiños producindo o pánico da xente. Hai quen pensa que as pantasmas poden tamén ser almas perdidas que non saben ou non poden abandonar este mundo, e andan vagando por el.
Os vivos podemos defendernos da aparición das ánima slevenado encima "cousas boas"(amuletos). Nunca debemos fuxir delas; pola contra, temos que requerilas para saber se precisan algunha cousa. se lles podemos axudar cómpre que o fagamos xenerosamente e sen medo ningún.
