E finalmente 2013 será o ano de Roberto Vidal Bolaño. A Academia decidiu homenaxear o dramaturgo aos dez anos do seu pasamento, xusto como acontecera con Novoneira no seu día, unha inmediatez que interpretamos como a vontade de converter en protagonista das Letras galegas por un ano un autor que se considera referencial no desenvolvemento da literatura galega e no contexto histórico actual.

Persoalmente alégrome pola elección, porque é tamén unha homenaxe ao teatro actual, aos seus esforzos de cara á normalidade, loitando hoxe contra a treboada da crise ou escusa para acabar con todo o que somos.

Xustamente estes días tirei do andel As actas escuras, a obra de Vidal Bolaño que en 1992 merecera o primeiro premio do certame Camiño de Santiago de Teatro profesional. A edición que teño entre mans é a de 2005, coidadosamente editada pola Concellaría de Cultura de Compostela e Promocións Culturais Galegas, con debuxos de Pepe Carreiro. Foi, tres anos despois da morte do autor, un recoñecemento para o dramaturgo censurado. Como explica Quintáns Suárez na súa introdución, un dos elementos cos que a obra combate, ?O medo á verdade? que dá título ás súas palabras, foi precisamente a causa de que a Consellaría de Cultura incumprise as bases do certame e non publicase a obra, nin a representase. Madia leva! Como se non soubesemos xa todos, mesmo no final do século XX, que non hai quen poida probar que baixo a Catedral está enterrado o apóstolo Santiago. Como se moitos de nós non teñamos por lenda o tal enterramento. Como se unha obra de teatro fose acabar cos piares da cristiandade. Aínda con esas!

E a censura mantivo inédita a obra até que en 2003 foi publicada por AS-PG e A Nosa Terra, naquela magnífica colección A Nosa Literatura. Sinala Laura Tato, responsábel do capítulo ?O teatro actual? na Historia da Literatura Galega da AS-PG e A Nosa Terra, que esta obra de Vidal Bolaño ?non foi publicada porque desde a Consellaría promotora do certame esixía do autor que realizase determinados cambios nela. Para poder entendermos tanto esta censura como o sentido da obra, hai que enmarcar a súa escrita no alarde conmemorativo despregado pola Xunta de Galiza no ano Xacobeo, e os negocios que medraron á sombra destes fastos... Vidal Bolaño volve cuestionar a historia que nos contaron, para ofrecer unha fermosísima versión poética que quizais se axuste máis á realidade?.

Dous anos despois a Concellaría de Cultura de Compostela decide publicar como merecía esta obra. Á fronte da Concellaría estaba entón Néstor Rego e son as súas palabras as que abren a edición e a xustifican: ?a segunda metade do século XX estará para sempre marcada en Compostela pola figura de Roberto Vidal Bolaño. Imposíbel imaxinar xa a cidade sen a súa poderosa presenza, mais igual de difícil se nos fai sen el concibir o noso teatro contemporáneo?. Na introdución ?Os días con gloria de Roberto Vidal Bolaño?, Néstor Rego deixa constancia de que a Vidal Bolaño se lle debe en boa parte a existencia actual dun teatro profesional galego. Rego queixábase entón de que algúns dos mellores textos da nosa literatura, entre eles As actas escuras, non estaban suficientemente lidos. Agardemos que, no que a Vidal Bolaño se refere, 2013 sirva para facer xustiza coa súa obra, léndoa e, sobre todo, representándoa, para que o teatro leve ao pobo a súa mensaxe e, neste caso, a reflexión sobre a nosa historia, revelando todo o que nos foi ocultado, todo o que aínda se nos oculta.

Concordo coa proposta, alégrome polo teatro galego, tan necesitado de atención, proteccións, disposición, divulgación... E agardo que con este mesmo espírito a Academia da nosa lingua non esqueza os grandes nomes da construción da nosa literatura nacional, ou o nome. Refírome, claro, a Carvalho Calero, que inexplicabelmente aínda non conta co recoñecemento de ser homenaxeado no día das Letras Galegas. Non sei se habería que parafrasear aquí a Edward Albee e preguntarnos: Quen teme a Carvalho Calero? En todo caso en 2014 cúmprense 83 anos da publicación da súa primeira obra en galego, Vieiros, unha escusa como outra calquera para escoitar tamén esta demanda das galegas e dos galegos.

O derradeiro día de maio, o Instituto de Estudos Miñoranos presentaba na Aula de Ponte de Rosas, en Gondomar, o libro de Rexina Vega: Dark Butterfly. Foi unha moi fermosa presentación: a interpretación de Begoña Outeiro, a voz de Lucía Riveiros, o vídeo realizado por Manuel Forcadela, as achegas de Paz Raña e Avelaíña, e a miña propia. Unha presentación pensada e medida pola autora, diferente e fermosa.

Cando o libro chegou a casa comecei lelo. Ao día seguinte rematábao. É unha historia tráxica, no sentido literal do termo, que gustei de ler desde a primeira páxina e que se me fixo curta, de tanto que me absorveu.

Recomendo a lectura deste libro, pola súa calidade literaria e polo seu compromiso, literatura necesaria para abrir portas da realidade polas que nunca entramos. E quero dicir, que ao contrario do que lin nalgunhas críticas, a primeira parte é da que máis gustei, se se poden facer partes nun libro que te prende desde a primeira á derradeira páxina.


Coñezo a Xina desde que chegamos aos estudos universitarios en 1984. Só podía falar cinco minutos e quería expresarlle a miña amizade e o meu recoñecemento pola valentía de escribir esta historia difícil. Por iso escribín este texto.

Dark Butterfly

Escribir é espirse, expoñerse, situarse no centro do escenario e alí ser obxecto de observación, análise, disección.

Escribir é abrirse en canal, cravar un coitelo xusto por debaixo da gorxa e cortar sen consideración un a un pel, músculo, óso, para deixar á vosa vista os motores que nos impulsan, esas máquinas de tecido vivo que palpitan como un motor de explosión levando osíxeno, combustíbel, ao corpo todo.
A que escribe íspese, rómpese e deixa á vosa vista o pouso de días e días.

Leo. Subliño. Concordo: ?a arte é a actividade mediante a cal pode reconstruírse o mundo cando o mundo xa desapareceu?. Reescribo: a arte é a actividade mediante a cal pode reconstruírse a vida, cando a vida desapareceu? e afirmo: eu necesito esta arte, a arte que me transporta á miña propia realidade e abre as portas que eu deixara pechadas. Cómpre ver.

A arte é menciña para abrir as feridas, saber canta pus se agacha baixo as costras, limpalas, cauterizalas, vixiar a súa cicatrización, tan lenta.

A que escribe tal vez usou o líquido salino e transparente dos seus ollos para limpar as palabras que debían debuxar un itinerario de comprensión, converterse nunha resposta para a que afirmou un día: ?algún sentido terá que ter a miña vida. Algún sentido...?

Escoita, escóitasme? Tivo sentido, ten sentido, que saibas que me preguntei a min mesma se estou fóra ou dentro do acuario, se son un peixe triste nadando entre paredes de cristal que non podo atravesar ou estou fóra, vendo como nada me toca, allea á realidade, porque non a percibo no seu conxunto, na súa total complexidade.

Tal vez no Caos todo ten sentido, porque é certo que o bater desesperado das túas ás, avelaíña, chegou a este momento e puidemos rozar os bordes agudos da dor que transportaches.

A miña emoción divídese. Percibo unha destrutiva sensación de claustrofobia, reparo en que a alma está presa nun campo de concentración e por iso elabora estratexias colaboracionistas, quere sobrevivir. Estou inmersa no relato, subliño de novo: ?non es libre, como o son eu?, ?Pode que, ao contrario do que a xente pensa, sexamos nós os normais, nós os que vivimos arrodeados de seres presos do delirio. É unha cuestión de perspectiva?

Perspectiva
Entón a miña emoción sitúase noutra perspectiva. A da muller sentada, a muller que escribe con esa caligrafía ilexíbel, desde sempre. E pregúntome, de onde sae o valor. Cantas batallas venceu contra si mesma. A batalla da memoria, volvendo os ollos atrás. A batalla da escrita pescudando nas palabras, preguntándose por que viñan esas palabras á luz, como as avelaíñas, lendo como se lle fose estraño o que nunca o foi.

A batalla de espirse, de abrir a ventá, de deixar saír fóra o que está dentro da casa.

Son moitas batallas. Cómpre moito valor. Porque se difícil foi escribir, moito máis difícil é dar á publicación. Porque escribir é espirse.

Querería ter dito estas palabras cando a noite for pechada, sentada na escuridade rota por unha soa luz e agardar a que chegasen as avelaíñas, ver se son claras ou escuras e interpretar as súas mensaxes. Escoitar, asexando o seu voar imparábel, tantas cousas que aínda debemos sentir.

Hoxe é difícil explicar as emocións que este libro prendeu en min. Así que só me queda unha palabra para darlle a Xina:

Grazas.