Este vinte e un de marzo celebramos o día internacional da poesía, unha data instituída en prol da diversidade lingüística e a posibilidade de expresión das linguas ameazadas. Eu tomo a data como celebración da poesía en por si, porque esta forma de expresión merece ser conmemorada, mais tamén como unha oportunidade de festexarmos a nosa lingua, e de facelo relendo a poesía de noso, especificamente a que nos fala do noso idioma.

Por iso recollín a proposta da Fundación Manuel María de celebrar a data compartindo versos do noso poeta. O meu poema foi ?Canción para cantar todos os días?, ese que comeza dicindo:
?Hai que defender o idioma como sexa? e logo di:

?Seríamos, sen fala, unhos ninguén,
unhas cantas galiñas desplumadas.
Os nosos inimigos saben ben
que as palabras vencen ás espadas.

O idioma somos nós, povo comun,?.

Pertence ao libro Cancións do lusco ó fusco, polo que sempre sentín unha especial inclinación.

Este poema, e o libro, estaban escritos en 1968, xa logo farán o medio século. Nese ano as Cancións do lusco ó fusco foron presentadas á censura que autorizou a publicación, mais suprimindo precisamente este poema. Os censores non querían que o libro dixese que:

?Hai que defender o idioma como sexa:
con rabia, con furor, a metrallazos.
Hai que defender a fala en loita rexa
con tanques, avións e a puñetazos.

Hai que ser duros, peleóns, intransixentes
cos que teñen vocación de señoritos,
cos porcos desertores repelentes,
cos cabras, cos castróns e cos cabritos.

Temos que pelexar cos renegados,
cos que intentan borrar a nosa fala.
Temos que loitar cos desleigados
que desexan matala e enterrala.?

Mais a censura non puido impedir que o poema se publicase, e por certo ao mesmo tempo có propio libro ao que pertencía, ambos os dous no mes de xuño de 1970. Foi nunha revista escolar, Aturuxo, do Colexio Santa María de Ourense. Di Camilo Gómez Torres en Manuel María: os traballos e os días (2001): ?Os teimudos manexadores das tesoiras da censura franquista non poderían sospeitar que o noso poeta ousase entregar a unha revista escolar un poema tan ?Subversivo?. Cabería dicir que os camiños da liberdade son impredicíbeis?. A cousa foi que o libro comeza publicarse tamén con este poema a partir de 1972, nas edicións que do libro se farían noutras linguas (foi publicado en francés, bretón e holandés), o que, para Mercedes Queixas Zas, ?acrecenta o valor e intención do silenciamento ao que aquí estivo exposto.? (Labrego con algo de poeta, 2016).

Camilo Gómez, relaciona a escrita deste poema censurado coa participación de Manuel María na mesa redonda ?A problemática do escritor galego? no Círculo das Artes de Lugo, o 19 de maio de 1967. ?Mais á altura de 1967, Manuel María, ao denunciar aos ?oportunistas? e ?progres?, está a proclamar a necesidade dun compromiso total coa lingua: ten claro, ben claro, que non abonda xa con escribir en galego; tampouco abonda escribir sobre Galiza? é necesario un paso máis, porque o problema da lingua é o problema de Galiza.? (Camilo Gómez Torres, O tempo vital de Manuel María, 2005).

Ironías da vida, aquel poema censurado durante o franquismo e que chegou ás e aos lectores a través dunha revista escolar, foi censurado case corenta anos máis tarde (2007) noutra revista escolar, En galego,? máis e mellor do CEIP de Randufe (Tui). Houbo no centro quen sostivo que o poema incitaba á violencia (alguén que esqueceu as figuras retóricas e a historia da lingua), e esixiu que se eliminase. O responsábel do Equipo de Normalización negouse a esa censura e a revista non foi distribuída polo centro entre o seu alumnado. ?Temos que loitar cos desleigados?, dixera o poeta.

Os censores franquistas eliminaron o poema, van intento, pois esta amputación non minguou o ton reivindicativo do conxunto, un conxunto en que se insire o marabilloso ?Canción pra agardar un novo día?, poema este que ben poderíase ser un himno, ou Canto de esperanza, como o renomeou A Quenlla ao escribirlle Xosé Luís Rivas Cruz, Mini, as partituras, en 1986.

Este poema, como outros de Cancións do lusco ó fusco, resume no seu significado simbólico a necesidade dun tempo, a necesidade de opoñerse á opresión, de loitar, a necesidade de vencermos a opresión e camiñarmos cara á liberdade. E para expresalo Manuel María recorre á contraposición dos símbolos da escuridade e da luz. Por iso a reiteración de expresións como as que atopamos neste poema: estamos enterrados entre nebras,temos que basoirar tódalas tebras para espertar, berrarlle a todo o mundo, encamiñarnos pro albor, colleitar espranza e máis futuro!. Un poema que se resume nun verso que pode ser aparentemente unha contradición, mais que deixa de selo en canto decodificamos o seu significado simbólico: Non podemos durmir, anque é de noite. Un claro chamamento ao compromiso co futuro, ao compromiso coa terra e a fala, pois neste sentido hai que entender o chamamento de Manuel María.

Un poema que nos impele a chamar polos irmáns, e faino con ese termo que nos remite ás Irmandades da Fala, que nos lembra o mandato daqueles que se comprometeron a que a nosa lingua seguise viva, asumindo eles en primeiro lugar o deber de manter a súa presenza a través do mecanismo indispensábel: o seu uso.

O libro é, como o seu nome indica, un conxunto de cancións pensadas para distintos momentos: ?Canción para a hora de xantar?, ?Canción para a hora de morrer?, ?Canción para a hora de tronar?, ?Canción para cando se escoita falar en castrapo?. Cancións todas, se cadra así tituladas para que se convertesen, si, en cancións nos pentagramas e, de aí, música que colocase nas nosas bocas un chamamento a recoñecérmonos e construírmonos como pobo. Cancións que ?popularizaron enormemente o corpus maxistral dunha obra que superou modas e tempos nas voces e nos cantos do pobo e dos seus músicos? (Mercedes Queixas Zas, Labrego con algo de poeta, 2016).

Cancións cheas de amor, que en días coma estes toman un novo significado e resumen os nosos desexos:

¡Temos que sementar amor e máis furor
pra colleitar espranza e máis futuro!?

Poesía para manter o noso compromiso, para entender e soportar este presente, para procurar e construír novos futuros. Aínda tan necesaria.

?uma província remota e imersa no seu plácido sono histórico?, Antero de Quental

?? o murmúrio desse povo errante que desliza, cantado às vezes pelo silêncio dos seus poetas?, João de Melo, Gente feliz com lágrimas

Durante moito tempo tentei viaxar aos Açores. Por algún motivo, devecía por coñecer o arquipélago. O magnetismo da terra a aboiar no centro do océano? Talvez. Antes de realizar a viaxe real, comecei, como diría aquel profesor de grego, a viaxe imaxinaria. O primeiro contacto debeu ser a través do romance Afectos da alma, a obra máis coñecida da xornalista Judite Jorge, açoriana da Ilha do Pico que converteu en literatura a historia de Maria Polley, unha muller emigrada nos Estados Unidos. Non lembro cando lin o romance, mais si lembro que non comprendín a dimensión do tema da emigración que nel se trata até anos máis tarde, despois de ter viaxado ás illas.

En 2007 conseguín viaxar por primeira vez. O destino, a Ilha de São Miguel, a máis grande en extensión e a que acolle o goberno das illas e a capital do arquipélago: Ponta Delgada. Nos días previos botei man do libro Primaveras românticas de Antero de Quental, logo descubriría que o autor está moi presente nas rúas de Ponta Delgada.

Antero de Quental foi considerado por Pessoa o ponto de partida "da transformação literária, representada por um rompimento com as tradições literárias portuguesas". Primaveras românticas é un conxunto de poemas escritos durante os anos de estudante en Coimbra (1856-1866), anos en que Antero de Quental foi elemento principal dunha xeración da que sairían intelectuais e políticos de renome "Chegando a chamar-se a sua casa o "Cenáculo" (Nuno Júdice, Prefácio). O autor, sente a necesidade de xustificar a publicación destes poemas de mocidade con estas palabras: "não me envergonho de ter sido moço. Ter sido moço é ter sido ignorante, mas inocente."

Aqueles anos en Coimbra foron dunha transcendental importancia: "O facto mais importante da minha vida durante aqueles anos, e provavelmente o mais decisivo dela, foi a espécie de revolução intelectual e moral que em mim se deu, ao sair, pobre criança arrancada ao viver quase patriarcal de uma província remota e imersa no seu plácido sono histórico, para o meio da irrespeitosa agitação intelectual de um centro, onde mais ou menos vinham repercutir-se as encontradas correntes do espírito moderno." (Carta de Antero de Quental a José e Alberto Sampaio, 1863)

?Uma província remota e imersa no seu plácido sono histórico? asi describe Antero a súa illa natal de São Miguel. Remotas e durmidas, talvez sexan dous cualificativos que poidan definir aquelas terras, ou sobre todo, o destino dos seus moradores. Os Açores, un paraíso convertido en despensa e parada obrigada das viaxes trasatlánticas, acabou por ser terra de pobreza para os seus habitantes que buscaron o camiño da emigración, ansiosos de emular a vida daqueles americanos que viñan buscar os trofeos da caza dos cachalotes. Mais isto, fómolo descubrindo día a día.

A primeira impresión foi dunha grande sorpresa. São Miguel mostrábase como un extenso pasto, unha illa habitada de mandas de vacas que pacían alleas ao mar circundante. Altos cumes redondeados e sebes de hortensias azuis eran a carta de presentación. São Miguel semellaba un continente no que cabía a cría de gando para carne, a produción de ricos e variados queixos, o cultivo do té, ou o aproveitamento de lapas e quenllas, sabedoramente servidas á mesa. Non era esa a paisaxe que agardabamos nunha illa de orixe volcánica, mais a fertilidade da terra e o devir histórico explican esta realidade. A illa foise convertendo ao longo dos séculos en despensa atlántica paros barcos que comunicaban Europa e América. Mesmo houbo un tempo en que o cultivo dos cítricos foi moi importante (a necesidade de combater o escorbuto), mais sucumbiron a unha praga e pasaron a ser substituídos polo té. Porén non é o té açoriano o que consumimos nos cafés portugueses, polas contradicións da globalización, a comercialización do té de São Miguel non consegue competir, no seu propio estado, co doutros territorios máis distantes.

O que non sabemos cando visitamos a illa e admiramos os seus extensos pastos, é que estes tamén son produto da política salazarista, que intensificou a explotación gandeira. Cóntanolo João de Melo, açoriano da Ilha de São Miguel, na súa epopea Gente feliz com lágrimas, poñendo a falar ao pregoeiro: ?Ó meus senhores! Pois manda Salazar, que nos governa de Lisboa, anunciar ao povo que os terrenos baldios do Mato deixarão de ser terra de ninguém e se desmoitarão para que sejam convertidos em pastagem para as reses. Esse Mato do Povo será servido por caminhos de cascalho, abrigos públicos, casa de cantoneiros e postos de recolha de leite. Virão as máquinas, haverá contratas para todos e Deus dará longa vida a quem nos governa. Viva o senhor Salazar!? Política colonialista, aplicada unha e outra vez nas illas atlánticas, illas en que o sentimento de identidade diferenciada está presente, como poden comprobar as e os viaxeiros e testemuña unha anécdota vivida por nós.

Certo día, agardabamos para embarcar na excursión contratada. Os donos das zodiascs estaban a organizarnos en dous grupos. Un deles de españois. Foi entón cando nos preguntaron, case afirmando: espanhois? E nós negamos: Não, nós não somos espanhois, somos galegos. O home mirou cara ao horizonte. Entón deu un paso atrás e volveuse: Mas eu sou açoriano!
E así aos poucos fomos descubrindo un pobo que, malia a distancia, ten certa semellanza con nós. Un pobo que se quere soberano e que padece o illamento, que ten mitificado a metrópole centralista e que, ás veces, tamén é vítima do autoodio, do desprezo á súa lingua ?

Mais disto falaremos na seguinte carta.