|
|
|
|
|
|
| A muller que le (I) |
|
.jpg) (imaxe: cartel do filme de Passolini, con Medea interpretada por María Callas)
Recentemente Katleen March respondíalle a Ana Romaní que hoxe ler como feminista é ?o único xeito de ler, como muller...Non hai outra maneira de facelo? e engadía que hai que ?Ler con ollos de desexo de igualdade, non depender das interpretacións anteriores doutras obras...?
Entre as miñas últimas lecturas están un par de libros que me empurran a escribir hoxe este artigo e colocar á fronte del estas palabras de Katleen March, porque só podo lelos como muller. A primeira desas lecturas foi Medea, a tradución para o galego que José M. Otero realizou da obra de Séneca. O propio Otero, tradutor de Catulo ao galego e profesor meu de latín no curso 1982-83, agasalloume o libro coa sa intención de que me descubrise un mundo novo, isto é, que se convertese en pretexto ou inspiración literaria, e desde logo que o conseguiu.
?(Medea.-) Ármate de ira e de todo o teu furor
para a morte: que lembren o meu repudio
igual que a miña voda?
Familia que nace dun crime, cun crime debe rematar.? (v. 51-55)
Nunca até agora me achegara á personaxe literaria de Medea e isto porque o mito que chegou até nós fixo que me fose desagradábel. Non soporto a violencia contra os pequenos e pequenas, nin sequera na ficción. Mais a curiosidade de ler a Séneca en galego e a introdución de Otero permitíronme achegarme á personaxe e, daquela, quixen saber máis. Medea, como asasina dos seus fillos, toma forma na man de Eurípides. Hai quen diga que Eurípides constrúe así a personaxe inspirado no ouro que lle pagaron os Corintios. Sexa certo ou non, o que parece definitivo é que os Corintios se preocuparon de desaparecer como responsábeis das mortes dos nenos na literatura, tal e como aparecían en versións anteriores.
?(Medea.-) Todos os camiños que che abrín a ti, pecheinos para min.? (v. 458)
Mais cal era realmente a culpa de Medea? Namorar de Xasón, o mozo que chegou ao seu pobo co encargo de roubar a súa riqueza máis prezada. Ela deuno todo por el, actuou contra a súa propia familia e axudouno a perpetrar o roubo, completamente cega? de amor. El, en ningún momento evitou ningunha das mortes que se foron sucedendo, consciente como era de que así ía converténdose no heroe que Creonte recibiu cos brazos abertos. Todo o contrario, aproveitou todos os sucesos e, unha vez en Corinto, deixouse querer e repudiou Medea para medrar socialmente, un camiño que iniciara cando partira na procura do Vélaro dourado. Lido desde hoxe, unha clara metáfora de como o home creceu e se enriqueceu socialmente a custa da muller sobre a que se apoiou.
?(Medea.-) Fillos meus
noutro tempo, pagaredes polos crimes do voso pai....? (v. 924-925)
Mais, malia o dito, non podemos esquecer que Eurípides, como Séneca, utilizan o mito de Medea para facer unha crítica social. Medea representa a contestación ao sistema imperante, un sistema que tentou esmagala negándoa, pois para alén de ser muller, convértea en estranxeira que, na altura, era o mesmo que non ser humana: ?os mitos e as traxedias descóbrennos como a muller representa a alteridade fronte á que se crea a identidade masculina. O tirano, a muller e o bárbaro son presenzas que na cidade democrática non poden ter cabida e dentro da traxedia clásica constitúen a alteridade destinada a convocar na mente dos cidadáns os beneficios dunha política decidida colectivamente pola comunidade masculina? (Mireia Movellán 2016, ?Medea, la tragedia de la femme fatale?). E a pesar de todo vence, pois acaba por saír voando nun carro tirado por serpes. Empodérase até o punto de aparecer como asasina dos fillos, ou o que é o mesmo, ostentar o poder que só estaba reservado ao pai de decidir sobre a vida da descendencia. Así a presenta Eurípides ante os gregos que, se ben refugan tan controvertida personaxe, non poden esquecer que, segundo as súas crenzas, está na súa xenealoxía e que algo dela tamén está en cada un deles.
?(Medea.-) Por que me mandas saír soa?
Eu non vin soa. Se temes a guerra,
bota a ámbolos dous. Hai dous culpables. Por que tes preferencias?? (v. 273-275)
Séneca reproduce este esquema argumental. Unha das diferenzas entre a obra de Eurípides e a de Séneca é o coro. Na traxedia grega é un coro de mulleres que, por veces, empatiza coa protagonista. Na obra de Séneca o coro é un coro de homes que reproba Medea. Tamén a peza de Séneca ten unha lectura social importante. Como sinala Otero no seu estudo introdutorio: ?O lector poderá atopar reflexións sobre as consecuencias do poder exercido inxustamente e as paixóns desbordadas do canle da razón, sobre as consecuencias do progreso e a civilización e a fraxilidade das organizacións sociais?. Non é posíbel datar con exactitude en que momento escribe Séneca Medea, se durante o exilio en Córsega, tras o asasinato de Calígula, ou se á volta do exilio, como educador de Nerón; ou se anos máis tarde coincidindo coa morte de Burro, momento en que Séneca deixa de ser unha referencia para o emperador. Sexa como for, non son quen de separar a realidade de que Séneca escribiu a súa obra nun período histórico convulso, entre Calígula e Nerón, e con esta referencia histórica interpreto a lectura social de Medea.
?(Medea.-) Morran para os bicos do pai;
morreron antes para os da nai.? (v. 950-951)
En canto ao filicidio, existe a lectura da morte como liberación. Medea asasina os seus fillos para evitarlles outra morte máis atroz, a que lle producirán os corintios. Esta interpretación lévame a Beloved, a novela da americana Toni Morrison en que a morte e o amor se tocan na crueldade inexplicábel da nai que quere matar os fillos para salvalos. Unha historia terríbel que se constrúe para darnos a dimensión da traxedia vivida en carne propia, para denunciar a escravitude e a marxinalidade á que a sociedade americana someteu os seus membros non caucásicos. Unha denuncia que nos impregna mentres nos entrega, do mesmo xeito que debandamos unha madeixa, un pouco máis de fío para chegar á cerna do sufrimento, ao mesmo centro da barbarie na procura da liberdade: ?Não me cabe a mim saber o que é pior. Cabe-me a mim saber aquilo que existe e mantê-los afastados daquilo que sei ser terrível. Foi o que fiz.?
?(Medea.-) Agora, eu son Medea.? (v. 910)
Precisamente en Medea atopamos tamén unha afirmación de liberdade, a da muller que se libera da dependencia do esposo e afirma: ?Agora, eu son Medea?
Con vinte séculos ás costas, os meus ollos len Medea dentro dos parámetros de hoxe, alargando a entropía do texto clásico. Por un lado, reparando en como os mecanismos do poder poden chegar interferir mesmo na construción das personaxes literarias, modificando a obra para crear novos e ?máis útiles? arquetipos e sucesos míticos e históricos. Por outro, Xasón e Medea son unha parella que se separa despois dunha relación que coloca os cónxuxes nunha relación de desigualdade: el enriqueceuse a costa do matrimonio con ela, literal e simbolicamente, mentres ela perdeu todo e quedou privada da relación cos seus. Neste contexto a nai ?mata? a descendencia para o pai, loitando pola súa custodia e tratando de impedir que sexan as seguintes vítimas do proxenitor. Tamén os propios fillos ou fillas rexeitan e renegan do pai, solidarios coa nai nos seus padecementos, vingando con esa ?morte? a dominación á que o pai a someteu. Unha dominación extrema que a converteu en obxecto que só era útil mentres lle procuraba beneficios sociais, e que no momento en que os impedía, podía ser botado fóra, sen máis.
Referencia:
Otero, J.M. (trad.), 2016, Medea, de Lucio Anneo Séneca, Noia, Toxosoutos.
Xaneiro 2017. Publicado en Terra e tempo.
|
|
|
|
|
| Cartas açorianas (VI). O tempo a aboiar. |
|
 ?Quando te escrevo é como se falasse contigo e estivesses, de algum modo, mais perto de mim?, Cartas portuguesas.
Leo as Cartas portuguesas, tradución de Eugénio de Andrade, que trouxen de Ponte Delgada naquel verán e atopo as palabras que explican por que escribir estoutras: rabuñar na memoria e manter viva a luz das illas.
Regresamos de Ponta Delgada con queixo, ananás, té, libros e o desexo de voltar. Así que, a penas un ano despois, voamos cara a Horta, a capital da illa do Faial, de camiño á illa de Pico. A viaxe fíxose longa de máis: abusos nos prezos dos aeroportos, calor, atrasos e un hotel en que tardaron en comprobar que si tiñamos reserva.
Mais finalmente saímos ás rúas inzadas de vida e de xente que estaba, naquelas datas de inicios de agosto, a celebrar a Semana do Mar. Ese bulicio que tal vez fixo saír da casa sen permiso á meniña de María Teresa Horta.
Percorremos Horta dun extremo a outro sen despegar a vista do mar. Topamos xa cos primeiros emigrantes que volvían coas festas para demostrar o ben que lles ía co soño americano. E como en calquera festa, atopamos o primeiro coñecido, saudámonos e intercambiamos datos para xuntarnos nos días posteriores.
De regreso ao hotel, recalamos no Café Sport do Peter, ese que eu chamaría taboleiro de mensaxes do Atlántico. Alí, nas paredes ou no teito hai notas e máis notas: alguén que busca pasaxe, traballo? calquera información que poida precisar quen atravesa o océano. Un taboleiro semellante era o propio porto. Cada barco que chegaba pintaba no muro de contención o seu nome e a data en que arribara. En días posteriores fomos seguindo aquel itinerario de atraques até dar mesmo cun barco da Guarda.
Mais o noso destino era Pico, en primeiro lugar. Así que, o 5 de agosto de 2008, no ferri Cruceiro do Canal, chegamos a Magdalena e comprobamos xa as dificultades para conseguir un coche de aluguer. Pico ofreceunos as súas rochas negras e a lentitude, a mansedume do tempo a aboiar coma as propias nubes que rodean o cume do monte que dá nome á illa e que, sorprendentemente, é o máis alto da República portuguesa. Mide máis de dous mil trescentos metros de altura. Véndoo desde a base, rodeado de nubes e sabendo que é o que queda dun volcán, a viaxeira pensa que é de alí de onde sae o famoso ?anticiclón dos Açores?, coma se o monte fose unha cheminea xigantesca a expulsar nubes de calor que viaxan sobre a Terra.
A ?ilha do Pico, terra de pastos, de vinhedos, de barcos de baleação? (Judite Jorge , Afectos da alma)
Sempre digo que son os libros os que nos atopan. Así me sucedeu un día de mediados de agosto na Bertrand de Braga. Cunha intuición que non podía calcular botei man de Afectos da alma, a primeira novela de Judite Jorge. Nada sabía do libro, mais volvín con el para casa. Cando o lin namorei do relato e co tempo vin comprobar que é un retrato fiel das xentes do Pico, a illa á que, cando comprei e lin a novela, non imaxinaba que viaxaría un día.
En Afectos da alma a soidade é a protagonista absoluta, como unha transposición da soidade das illas. A soidade dunha muller, dunha emigrante que un día atravesou o Atlántico cara a América do Norte, unha traballadora que pasou a vida a aforrar. A soidade de quen tiña na relixión unha razón para vivir e asumiu a súa vida sen se rebelar contra dela. Como advirte a autora na contracapa, a novela inspírase en feitos reais acontecidos na localidade en que naceu. A protagonista, Maria Polley, existiu realmente e realmente entregou os seus aforros para construír unha ermida en Pedras Negras, á que só retornou unha vez. No texto, a autora coloca estas coplas que dan conta dos feitos de María:
?Cedo partiu coitada,
Em cata de vida melhor.
E em labuta esfaldada
Pelo altar do seu suor.
Quis esta terra brindar
Com graça que vem dos céus,
À virgem senhora fez altar
E grande favor aos seus.?
A emigración, un dos temas máis importantes e dolorosos para as e os açorianos. Outro trazo que une os nosos pobos. Como en Gente feliz com lágrimas, a emigración relatada desde a proximidade biográfica. João de Melo creou a ficción a partir da propia experiencia, Judite Jorge a partir de feitos sucedidos ?bastante tempo antes de eu nascer, de modo que nunca a conheci? A sua lenda acompanha-me desde sempre como um conto de embalar. Há muito sonhava escrever a sua história??. A emigración que deixa a súa pegada nas portas das casas en que ás veces ondean dúas bandeiras: a dos Açores, branca e amarela, e a do país en que os donos están emigrados: Estados Unidos e Canadá maioritariamente. Rara vez a bandeira portuguesa está nesas portas açorianas. Para dentro delas, talvez haxa un Francisco Homem que, como en Afectos da alma, cante o Fado do Emigrante:
?Para terras distantes
Em breves instantes
Eu vou abalar?
Na miña memoria Pico é o tempo a deterse. A naturalidade coa que a muller que nos atende di que se acabaron os refrescos e que non haberá máis até que volva o barco. Facernos agardar porque o cuarto aínda non está preparado no principio da tarde. Ou contemplar como descargan un barco mentres agardamos dúas horas a que nos sirvan a cea? ?Os senhores estão de férias?. Si e acabamos de atopar un lugar en que o tempo aboia líquido ou gasoso, con forma de mar ou nube, brillante e plácido como as vacas marelas que pacen ao pé do volcán, desinteresadas nos perigos que non queren crer os turistas que ousan subir ao seu cume.
Construír rutinas coma quen permanece e afacerse aos cafés no límite da praia. Volver á caseta de madeira fronte ao mar en que ceaches onte e mesmo bautizar o local cun nome ao noso xeito (?A de Remedios?).
E renderse ao pracer de nadar nas piscinas de auga de mar a rente do océano. Entregarse á contemplación da inmersión lenta e calculada dos enormes cachalotes, pegados á pequena embarcación, sen pensar en canta auga hai baixo os nosos pés. Mais tamén sentir unha punzada de dor ante a imaxe da barbarie?
??à perseguição selvagem ainda feita a estes animais, ?, juntem a todos os outros o meu grito de homem de mar: -Parem com isso!? Nun? Álvares de Mendoça, Memórias de um baleeiro.
Publicado en: Sermos Galiza. |
|
|
|
|
| "que nos coñezan polas obras" |
|
Deixo aquí o enlace co artigo de análise da obra literaria de Taibo recollido no monográfico sobre o autor, un número especial da Revista de Edtudos Miñoráns, REM, de 2008.
A imaxe recolleuse nun album do Consello da Cultura Galega, en 2016, e nela vemos a Taibo e á súa muller diante da escola vella de Morgadáns, nunha casa que, se non erro, aínda está en p`´e no barrio de Gonda.
Que nos coñezan polas obras. |
|
|
|
|
| Iupiter |
|
|
|
|
|
|
|
|
