Un exemplo de autoestima, unha pequena publicación moi específica que chegou a todos os recantos do mundo na nosa lingua

O Consello da Cultura Galega acaba de publicar Escribir de ciencia en galego, volume coordinado por Francisco Díaz-Fierros e Xurxo Mariño que recolle as actas da xornada celebrada o 20 de maio de 2011 sobre este tema. A publicación inclúe un estudo do uso da lingua nas publicacións de diferentes entidades, Universidades, Administración, asociacións? no que se pode ver cantas publicacións empregaron a nosa lingua e en que proporción até o ano 2002 (un traballo do seminario de sociolingüística dirixido por H. Monteagudo). Fago referencia a esta publicación porque nese estudo queda reflectido brevemente o resultado dun esforzo de anos: a publicación en galego dun boletín científico sobre cetáceos, promovido pola CEMMA, iniciativa que coñezo en profundidade porque con ela colaborei na corrección de textos ou mesmo mediante a publicación dalgunha nota sobre toponimia.

O boletín chámase Eubalaena, tomando o seu nome do nome científico da balea basca, unha especie en perigo de extinción que foi alimento e fonte de riqueza para o pobo galego, entre outros, aínda que na historiografía oficial só nos falen dos baleeiros bascos. No seu día a CEMMA elixiu este nome como homenaxe á balea que tanto frecuentara as nosas costas e que hoxe rara vez se pode divisar. Cómpre dicir que o seu nome latino vén significar algo así como ?balea verdadeira?. No momento en que se decidiu pór en marcha a publicación, decidiuse tamén que a lingua en que se publicarían todos os artigos sería a nosa lingua, o galego, acompañado dun breve resumo en inglés e en francés, algo habitual nas publicacións científicas.

A memoria di que non houbo debate e que publicar Eubalaena en galego foi algo natural. E non deixa de parecerme curioso hoxe, pois este tipo de eleccións adoitan ser conflitivas, especialmente cando a publicación ten como destinatari@s persoas e entidades científicas de todo o mundo. Mais é certo que tras esa naturalidade estaba a convición de determinadas persoas, que non dubidaron en pór en marcha aquilo no que crían. E así foi como unha publicación modesta naceu e saíu do noso país, levando canda ela novas sobre os cetáceos das nosas costas e na nosa lingua.

Que a onde chegou Eubalaena? Pois desde Cape Town a EEUU, de Arxentina a Londres. De volta viñeron cartas felicitando pola iniciativa, entre elas a dun brasileiro que sinalaba a facilidade de comprensión da revista ao estar escrita en galego, ou a dun americano que traballaba no Servizo de pesca e vida silvestre do Departamento do Interior dos Estados Unidos que tiña un amigo portugués que lle facilitaba a lectura. O caso é que a revista foi reclamada desde o Port Ellizabeth Museum de Sudáfrica ou desde a sección de bibliografía do Natural History Museum de Londres e chegou estar recensioanda na Wildlife Review que chegaba a 3300 centros de investigacións e bibliotecas de todo o mundo. En Eubalaena e en galego chegaron ver a luz artigos orixinariamente escritos en español desde Venezuela ou desde as Illas Canarias. En 1996 un colaborador madrileño escribía: ?He estado leyendo el artículo traducido al gallego y no lo considero destruido, al contrario creo que está más completo con los datos que le habeis añadido. Me parece muy bien.? E desde Cataluña chegaban tamén as felicitacións ?... deseo comunicaros que vuestro trabajo ha sido fuente de inspiración para el nuestro?.

Segundo sinala o estudo do Seminario de Sociolíngüística Eubalaena é unha das dúas publicacións científicas que se publica 100% en galego, entre as 7 que usan a nosa lingua. Simplemente porque Eubalaena foi o resultado da insistencia e da ilusión de quen creu no traballo que estaba a realizar e sempre pensou que coa nosa lingua e desde o noso país se podía chegar a calquera parte, sen pararse nas dificultades, antes ben buscando motivos para avanzar. E o caso é que aí segue, publicando ciencia en galego, hoxe xa só en formato dixital, porque a falta de recursos económicos xa non permiten nin unha miserábel publicación fotocopiada.

Ilusión, confianza e convición, foron os ingredientes. Son baratos e deron resultado. Oxalá tamén foran exemplo.

As píllaras corren por entre leiteiriñas e cardos. As súas patiñas fan carreiros que chegan moi lonxe do niño, son quen de atravesar os camiños feitos entre as dunas para que os turistas baixen á praia, e fano sen decatarse de que poñen en risco a súa vida. Elas simplemente camiñan polo territorio que as viu nacer.

O niño está rodeado dunha tela de arame de buracos grandes. Puxéronlla para protexelas cando aínda non saíran dos ovos. A súa nai colocou o niño alí, no medio e medio da duna, xusto nunha da praia máis concorridas, e por que non, as dunas son o seu territorio, o lugar ao que pertencen. As dunas son a súa patria. As píllaras que desapareceran un día, hoxe, cando os novos tempos nos esixen consideración co hábitat que ocupamos, volven para recuperar o espazo ao que pertencen.

Mais os mamíferos bípedes non son quen de entender que a súa ocupación do espazo natural é destrutiva. Por que non van tripar por riba da duna, unha persoa humana pode pasar por onde ela queira, só faltaría, non poder atravesar unha duna para chegar máis directo á praia, á auga do mar, emporcada pola nosa desconsideración. Por iso colocaron unha tea de arame ao redor do niño, por iso hai que colocar cinta da policía local facendo un perímetro para que persoas e animais non traspasen a zona de protección dos pitos da píllara papuda, tentando así que sobrevivan e que deixen de ser unha especie vulnerábel, e poidan recuperar o lugar que lles pertence.

Mais a duna é a patria da píllara, toda a duna, non un pequeno lugar acoutado.

E os pitos da píllara, inconscientes ou non, exploran a duna enteira e saen do recinto marcado, provocando as iras dos bípedes irrespectuosos que se negan a non pasar por onde eles queiran. Que é unha píllara e que lle importa a ese home acalorado de bañador até os xeonllos que se nega a escoitar as palabras dunha voluntaria porque, que indignación! fálalle en galego a el, que non é de fóra, que leva toda a vida aquí e que nunca falou galego, ?ni consiente que se lo hablen porque eso es indignante?. O home acalorado é súbdito do rei que mata elefantes e osos.

As píllaras non son súbditas do rei cazador, non son españolas, a súa patria é a duna.

Unha píllara papuda puxo o seu niño no medio da duna. A primavera camiñaba cara ao San Xoán. O niño e os ovos resistiron a noite desenfreada e naceron no verán, cando aínda a chuvia non nos abandonara. Houbo persoas que descubriron o niño e se preocuparon ao saber da vulnerabilidade das píllaras. Buscaron protección, recorreron ás institucións, fixeron carteliños en linguas diferentes, colocáronos pola praia ilustrados coas fotos dos pitiños nacidos. Pasan días e, algunha noite, tendo conta de que os pitos non morran debaixo dun pé ou dunha pouta. Ás veces reciben malas contestacións. Moitas veces a indiferenza.

Os días pasan e dos dous pitos que naceron soamente vemos un. Os humanos tripan os territorios que consideran, sempre, da súa absoluta propiedade, sen importarlle que baixo o seu pé morra un ser vivo, unha especie. Mais a píllara insiste, resiste, avanza. A súa patria é a duna, desde antes que os humanos convertesen os areais en zonas de baño e veraneo, lugares a explotar e cos que especular.

A píllara que resiste en Gaifar, o nome e as dunas que un día desapareceron baixo o alcatrán e o formigón, é unha alegoría de nós, nacionalistas que camiñamos pola nosa patria, rebordando o metafórico cordón policial que queren colocar todos os días os mesmos gobernos que enterran as dunas, que especulan co noso litoral, os nosos montes, o noso país, para coutarnos.

Temos moito en común coa píllara de Gaifar. Coa súa teimosía en ocupar o espazo que lle pertence. Porque é noso.

Porque é nosa.

Porque é a nosa patria.

E finalmente 2013 será o ano de Roberto Vidal Bolaño. A Academia decidiu homenaxear o dramaturgo aos dez anos do seu pasamento, xusto como acontecera con Novoneira no seu día, unha inmediatez que interpretamos como a vontade de converter en protagonista das Letras galegas por un ano un autor que se considera referencial no desenvolvemento da literatura galega e no contexto histórico actual.

Persoalmente alégrome pola elección, porque é tamén unha homenaxe ao teatro actual, aos seus esforzos de cara á normalidade, loitando hoxe contra a treboada da crise ou escusa para acabar con todo o que somos.

Xustamente estes días tirei do andel As actas escuras, a obra de Vidal Bolaño que en 1992 merecera o primeiro premio do certame Camiño de Santiago de Teatro profesional. A edición que teño entre mans é a de 2005, coidadosamente editada pola Concellaría de Cultura de Compostela e Promocións Culturais Galegas, con debuxos de Pepe Carreiro. Foi, tres anos despois da morte do autor, un recoñecemento para o dramaturgo censurado. Como explica Quintáns Suárez na súa introdución, un dos elementos cos que a obra combate, ?O medo á verdade? que dá título ás súas palabras, foi precisamente a causa de que a Consellaría de Cultura incumprise as bases do certame e non publicase a obra, nin a representase. Madia leva! Como se non soubesemos xa todos, mesmo no final do século XX, que non hai quen poida probar que baixo a Catedral está enterrado o apóstolo Santiago. Como se moitos de nós non teñamos por lenda o tal enterramento. Como se unha obra de teatro fose acabar cos piares da cristiandade. Aínda con esas!

E a censura mantivo inédita a obra até que en 2003 foi publicada por AS-PG e A Nosa Terra, naquela magnífica colección A Nosa Literatura. Sinala Laura Tato, responsábel do capítulo ?O teatro actual? na Historia da Literatura Galega da AS-PG e A Nosa Terra, que esta obra de Vidal Bolaño ?non foi publicada porque desde a Consellaría promotora do certame esixía do autor que realizase determinados cambios nela. Para poder entendermos tanto esta censura como o sentido da obra, hai que enmarcar a súa escrita no alarde conmemorativo despregado pola Xunta de Galiza no ano Xacobeo, e os negocios que medraron á sombra destes fastos... Vidal Bolaño volve cuestionar a historia que nos contaron, para ofrecer unha fermosísima versión poética que quizais se axuste máis á realidade?.

Dous anos despois a Concellaría de Cultura de Compostela decide publicar como merecía esta obra. Á fronte da Concellaría estaba entón Néstor Rego e son as súas palabras as que abren a edición e a xustifican: ?a segunda metade do século XX estará para sempre marcada en Compostela pola figura de Roberto Vidal Bolaño. Imposíbel imaxinar xa a cidade sen a súa poderosa presenza, mais igual de difícil se nos fai sen el concibir o noso teatro contemporáneo?. Na introdución ?Os días con gloria de Roberto Vidal Bolaño?, Néstor Rego deixa constancia de que a Vidal Bolaño se lle debe en boa parte a existencia actual dun teatro profesional galego. Rego queixábase entón de que algúns dos mellores textos da nosa literatura, entre eles As actas escuras, non estaban suficientemente lidos. Agardemos que, no que a Vidal Bolaño se refere, 2013 sirva para facer xustiza coa súa obra, léndoa e, sobre todo, representándoa, para que o teatro leve ao pobo a súa mensaxe e, neste caso, a reflexión sobre a nosa historia, revelando todo o que nos foi ocultado, todo o que aínda se nos oculta.

Concordo coa proposta, alégrome polo teatro galego, tan necesitado de atención, proteccións, disposición, divulgación... E agardo que con este mesmo espírito a Academia da nosa lingua non esqueza os grandes nomes da construción da nosa literatura nacional, ou o nome. Refírome, claro, a Carvalho Calero, que inexplicabelmente aínda non conta co recoñecemento de ser homenaxeado no día das Letras Galegas. Non sei se habería que parafrasear aquí a Edward Albee e preguntarnos: Quen teme a Carvalho Calero? En todo caso en 2014 cúmprense 83 anos da publicación da súa primeira obra en galego, Vieiros, unha escusa como outra calquera para escoitar tamén esta demanda das galegas e dos galegos.

[1] ... [3] [4] [5] 6 [7] [8] [9] ... [14]