Sabiamos desde hai semanas que deramos un paso substancial na loita feminista. A nosa ousadía ao convocar unha folga o día 8 de marzo, provocou tal cantidade de información e desinformación, que se puxo de manifesto que xa estabamos a avanzar e que acertáramos na decisión adoptada.

O 4 de marzo demostrou que, efectivamente, ese era o camiño. Galegas e galegos tomamos as rúas de Vigo, anunciando o colapso que se volvería producir o día 8. A mobilización foi de tal magnitude que houbo quen estivo lixeiro en apropiarse do éxito e non dubidou en asimilalo falando de ensaio da mobilización estatal, incapaz de aceptar que haxa unha nación que pode darlle leccións de mobilizacións ao resto da Península, até tal punto o centralismo é unha enfermidade que produce cegueira en quen a padece (cómpre dicir aquí que Galiza ten sido exemplar en moitas mobilizacións desde hai varios anos, mais é algo que non transcende a todos os medios, porque Galiza, xa sabedes, non está no centro e recoñecer a capacidade de mobilización de galegas e galegos significa recoñecer a capacidade de mobilización do nacionalismo).

Así que o día 8 comezou cambiar o discurso dos que procuraron durante semanas desinformar, negar e desprezar a nosa capacidade de mobilización. Presidentes houbo que a piques estiveron de declararse feministas.

Todas estas cínicas torpezas o que nos permiten é comprobar a importancia da mobilización realizada.

O día 9 Marcela Lagarde dicía que comezara o século das mulleres: ?ver? familias de até tres xeracións baixo a mesma pancarta e as mesmas esixencias é un triunfo do movemento que marca un punto de inflexión?, e engadía: ?O feminismo xa non é unha cuestión de tres ou catro, senón que conseguimos que se converta nun movemento global, o que o fai absolutamente imparábel? a partir de agora toca seguir traballando, mais agora resultará máis ?sinxelo?.

Eu non comparto este entusiasmo, creo que avanzamos, mais nesta, como noutras tarefas, imos ao paso de Penélope: un paso adiante e outro atrás, dixo o poeta.

Xusto unha semana despois do 8 de marzo asasinaban a Marielle Franco no Rio de Janeiro. Como interpretamos a sucesión destes dous feitos?
...

Chegados a estas datas é habitual facermos balance do ano que remata e expresar os nosos desexos de cara ao vindeiro.

2017 comezou cunha nova agresión da LOMCE ao noso idioma. A lei, para a que seguimos a reclamar a derrogación, modificaba as cargas horarias das materias e isto repercutía nas horas de docencia recibidas na nosa lingua. A fatal combinación do Decreto 79 e a LOMCE provocaba que o alumnado da ESO recibise como mínimo dez horas menos de docencia na nosa lingua. Porque non esquezamos que o uso da nosa lingua no ensino está regulado por un decreto que prohibe o seu uso nas materias científicas, desoíndo as máis elementais recomendacións respecto da idoneidade de impartir na lingua minorizada as materias de máis prestixio social.

Nun país cun goberno que crese nel se adoptarían medidas para modificar a situación. Aínda que tamén é certo que se o goberno crese no país e o amase un algo, non teriamos chegado nunca a esta situación.

CIG-Ensino e Mesa, que previamente denunciaran esta agresión e reclamaran unha rectificación da situación á Consellaría de Cultura e Educación, tiveron que pecharse no despacho do Secretario Xeral de Política Lingüística para que os recibisen. A Consellaría comprometeuse tan só a enviar unhas instrucións.

CIG-Ensino e Mesa recorreron tamén á Valedora do pobo, mais en maio recibiron a súa resposta, unha resposta que consideraron ?inaceptábel, impresentábel e inxustificábel?, tal como manifestou o Secretario Nacional da federación naquela data.

Unha vez máis, a Lei de Normalización Lingüística segue sen cumprirse. O noso alumnado remata os seus estudos sen que poidamos dicir que é igualmente competente nas dúas linguas.

Hai uns anos doíame escoitar na boca do meu fillo o relato das súas dificultades para usar a nosa lingua e descubrir que se correspondía cruelmente co que eu tamén fixera á súa idade. Mais non podía aceptar que iso fose así, porque nos separaban case trinta anos, trinta anos de Lei de Normalización Lingüística, e termos estudado en contornas diferentes, eu na cidade, el nun ámbito vilego. A coincidencia no relato só revelaba que a pesar dos anos, non se tiñan tomado as medidas necesarias para asegurar o futuro da nosa lingua, é dicir, para mantela viva nos máis novos e novas que son os que a terán que transmitir.

Hoxe, atopamos nas nosas aulas alumnado que a todas as dificultades suma a de ser incapaz de pronunciar os fonemas máis característicos da nosa lingua: o ?n- velar e o ?x-. Para min isto é un dato alarmante, pois antes de agora, non sermos educados na nosa lingua non significou que desaparecese do noso subconsciente unha certa base fonética e sintáctica que nos permitiría recuperar a lingua. Mais neste momento, ademais das sete vogais ou a colocación dos pronomes, comeza desaparecer algo tan nidiamente galego como a pronuncia de ?unha?. Esta situación débese a unha voraz españolización do mundo en que viven as mozas e os mozos e á imposibilidade, con estas ferramentas legais, de influír nesa situación desde os centros de ensino.

A miña é simplemente unha reflexión feita sobre a percepción directa da realidade. Se alguén precisa datos científicos obxectivamente contrastados, podo citar a información publicada polo Instituto Galego de Estatística (IGE) despois do censo de 2013 en que se comproba que os máis novos e novas, con idades comprendidas entre 5 e 14 anos, que declaran entender pouco ou nada a nosa lingua foron incrementándose nos tres últimos censos, pasando do 5,16% do censo de 2003 ao 8,62% de 2013, un aumento porcentual que coincide co descenso dos que manifestan ter moito entendemento da lingua, que descenden do 75,44% de 2003 ao 53,61% de 2013. Dez anos de diferenza e unha redución nun terzo da porcentaxe de falantes que na idade de escolarización obrigatoria manifestan entender moito a nosa lingua, ao tempo que case se duplica a porcentaxe dos que din entendela pouco ou nada.

Estuda estes datos a Consellaría de Cultura e Educación? Que conclusións tira? Considera que debe adoptar algún tipo de medida? Por exemplo, derrogar o Decreto 79 que se comproba que é absolutamente ineficaz? E por se non queda claro cito de novo o IGE cando compara os censos de 2008 e 2013:
?Nos últimos cinco anos produciuse unha caída de algo máis de 12 puntos na porcentaxe de estudantes que reciben todas as clases en galego, ata situarse no 2,15% en 2013. A porcentaxe dos que reciben a ensinanza maioritariamente en galego é do 43,7% (2,86 puntos menos que en 2008). Porén, a porcentaxe de alumnos que recibe as clases maioritariamente en castelán incrementouse 18,3 puntos porcentuais ata acadar o 51,08%. Finalmente, en 2013, o 3,08% dos estudantes reciben as clases unicamente en castelán.?

Remata o ano. Botamos fóra o que nos desgusta e centrámonos na esperanza. E eu quedo co abraio do meu alumnado ao saberen da extensión da nosa lingua, como aquel día en que escribimos sobre a posibilidade de atravesarmos o mundo falando en galego. Ou coa retranca coa que comentamos a enleada dos sinais de tráfico de Gondomar.

2018 vainos ofrecer, con certeza, novas oportunidades para seguir a reflexionar, destruír os prexuízos e convidalos a apropiarse da súa lingua propia. Pois como dixo Lois Tobío: ?Debemos falar en galego porque a nosa alma coleitiva somente pode espresar compridamente tódolos seus matices no idioma seu, que é tamén unha creación súa. Porque temos a obriga cara o mundo de non o privar dun elemento da súa riqueza espritoal debemos cultivar o galego. A riqueza espritoal do mundo, non é soilo riqueza de cantidade, sinón tamén en caliade, e non temos dereito a matar un matiz cultural.? ("Por que debemos falar en galego", Revista Nós, 1933).

?A morte soluciónao todo para quen falece pero para os que fican xorden grandes interrogantes?

Talvez esta afirmación da protagonista da última novela de Antón Riveiro Coello sexa, para min, a frase que mellor resume a obra. Porque Os elefantes de Sokúrov son unha viaxe ás fontes da memoria, unha especie de reconstrución dun crebacabezas en que, a medida que o lenzo final vai collendo forma, as pezas vanse singularizando e redefinindo, como se as vísemos por primeira vez.

Riveiro Coello prende a nosa atención desde o propio título, un título que non se fai completamente comprensíbel até a derradeira páxina, nun final insospeitado, poético e esperanzador.

Como insospeitada, poética e esperanzadora é esta novela, unha narración escrita desde o presente, con todas as dificultades que iso impón. Adoitamos dicir que precisamos perspectiva para analizar os feitos, que precisamos tomar distancia temporal, ás veces mesmo espacial. Non é a primeira vez que unha autora, ou autor, resultan xulgados severamente ao levar ás páxinas da novela feitos recentes, desde o meu punto de vista, sen valorar as dificultades que supón tratar sobre algo tan inmediato, aínda no asentado na memoria colectiva. Riveiro atrévese co actual contexto de crise e resólveo con solvencia e mesmo con esperanza, un sentimento que queda en nós pechar as páxinas do libro.

Con todo, non se limita a retratar a vida das vítimas do actual contexto socioeconómico: sen teito, desafiuzadas, titulados sen traballo ou vellas que precisan acompañarse entre si; senón que conecta esta xeración coa dos seus predecesores, vítimas tamén no seu momento: a xeración perdida dos 80, mozas e mozos vencidos pola droga que non sempre puideron refacer as súas vidas. E así concluímos que cada xeración ten os seus propios retos ou que os tempos de hoxe gardan triste semellanza con aqueles 80, cando menos no que á crise económica se refire ou ás retorcidas ferramentas do sistema para controlar a súa contestación.

Cómpre salientar a coidada prosa do autor, esa habelencia que nos prende á lectura máis alá da trama e do seu desenvolvemento. Ou as referencias á esa realidade que nos asfixia: ?Xa non queda unha verdade nas noticias. O panorama é desolador. Todos somos culpables.? Ou a capacidade para encaixar un berro necesario, que precisamos ler mesturado na ficción, porque a literatura é ante todo mensaxe: ?En moitos países xa prohibiron o circo con animais e non entendo como aquí aínda se permite. É algo triste, moi triste.?

Tamén o recurso á arte, especialmente á plástica, a través fundamentalmente do cine, mais dun cine que conecta directamente coa pintura. Talvez para crear esa metáfora visual que o autor considera necesaria na novela, ou como pegada desas teimas das que afirma Antón Riveiro que @s escritor@s somos escrav@s.

Esta é unha novela sobre a memoria. Sobre a memoria que gardamos do que sucedeu, sobre como construímos e conservamos a imaxe dos que xa non están. Unha novela sobre como nos afecta esa memoria, como nos doe o seu descoñecemento, a súa deformación ou como condiciona o noso futuro. Como nos moldea como persoas, construíndo o noso mapa de segredos, os que, como afirma Linda: ?son ? os que nos definen?.

En definitiva, unha novela que desde o logrado deseño dunhas personaxes moi reais, retrata o presente e o pasado inmediato, poñendo ante nós un espello que nos devolve a imaxe do que somos.

Na entrevista que Carme Vidal lle realizou para A Nosa terra ao obter o premio Álvaro Cunqueiro pola novela Homonim@ (2001), Riveiro Coello afirmaba: "(na novela) É preciso coidar a prosa, teño na metáfora a mellor maneira de criar sensación novas. Coma leitor agradezo a metáfora visual. Compre ademáis ter estructura e escritura. Para facer unha novela fai falta boa imaxinación e boa prosa. Hai estupendas histórias desaproveitadas e boas prosas que non teñen história. O segredo dunha boa novela está en contar con eses dous elementos".

E si, Os elefantes de Sokúrov teñen boa imaxinación e boa prosa.

Este día 8 percorremos con Queremos Galego as rúas de Compostela, a capital dos noso devezos á que quería ir Novoneira desde o Courel pisando terra liberada. 8 de febreiro que é o día en que, cento oitenta anos antes, naceu Pondal, o construtor dunha poesía épica que alimentaba a nación. Outro espírito ousado que creou unha obra literaria para manter a lingua viva e vizosa e enaltecela, como diría antes de partir: " déstesme unha lingua de ferro, devólvovos unha lingua de ouro".

Esta idea de reelaboración da lingua, que deixa de ser barro para se converter en ánfora ou vasilla que nos conteña, está presente noutros autores de noso. Así na preocupación de Victoriano Taibo que se consideraba unha "avella escura do cortizo da Terra" porque temía que os seus versos non tivesen o celme necesario, malia deixar todo o que tiña neles. Ou Manuel María, que nunha sorte de homenaxe á nai que lle legou o idioma, como unha sinécdoque que representase a todo o pobo, declara: "... quero voltarche /aquelas verbas doces como o mel /que deprendín dos teus beizos."

E talvez sexa esta a preocupación constante de quen escribe, devolverlle ao pobo unha lingua rica e prezada como un tesouro. Por iso a ansia da paixón da escrita, malia a insatisfacción permanente ante o traballo feito, aqueles versos de Rosalía "Cantei como mal sabía /dándolle reviravoltas". Unha ansia que nos empurra a sermos canteiras que baten na pedra arreo, dando forma aos perpiaños cos que erguer a casa de noso en que nos manteñamos nós, á calor da lingua.

Nos inicios do meu camiño cara á lingua, están os anos de instituto. É certo que eu xa traía esa fame, por iso, cando en 1980 comecei recibir as primeiras aulas de galego, acabei de saber que me faltaba. E así a lembranza daquel profesorado do IES Santo Tomé do Freixeiro, en Vigo, ten un lugar importante na memoria da lingua, como aquel primeiro manual de galego, como o Rosalinda de Fausto a soar nunha clase ateigada. Logo souben que nese momento comezaba impartirse galego como materia. Mais naquel instituto xa había outras profes que impartían as súas aulas en galego, por exemplo matemáticas, algo que non pasaba desapercibido á nosa atención adolescente.

O certo é que naquela década a lingua e a necesidade de debater sobre a súa presenza no ensino ocupou unha parte importante do noso tempo: no instituto, no Colexio Universitario, na Facultade. Sempre reclamando máis presenza.

Porque a docencia en galego é útil, necesaria, imprescindíbel.

Logo chegounos a hora de sermos nais e pais e aprendémoslle ás nosas fillas e fillos a lingua de noso, desexando que non tivesen que transitar o camiño, ás veces amargo, que nós realizamos cara á nosa lingua. Desexos incumpridos, porque todo ao seu redor fainos estraños.

E os datos chegaron para confirmar as sensacións e unha pregunta comezou a baterme na cabeza: falarán en galego as fillas ou os fillos do meu fillo? Que futuro lle agarda ás miñas netas?

Por iso este 8 de febreiro estarei outra vez na rúa, porque quero vivir en galego, porque quero que os nosos fillos e fillas poidan vivir en galego, porque quero que poidan aprenderlles a lingua ás súas fillas e fillos e porque quero que as miñas netas ou netos poidan vivir en galego, coma un día viviron as e os avós.

O día 8 percorrerei Compostela para reclamar que se adopten todas as medidas necesarias que me permitan soñar que un día sentirei esta lingua nosa na boca doutra xeración. Porque ?

O vindeiro mes de febreiro cumpriranse cento dez anos do inicio da publicación de A xungla, do escritor estadounidense Upton Sinclair. A xungla é unha novela que se publicou por entregas ao longo do ano 1905 no xornal socialista Appel to reason. A súa lectura tívome ocupada, e marabillada, nestas últimas semanas.

Souben dela por casualidade, escoitando un programa de cultura mentres viaxaba fóra do país. A recensión que alguén fixo a través das ondas provocou a miña curiosidade e tempo despois tiven o libro entre mans, unha edición con presentación do escritor e investigador César de Vicente quen explica que esta obra é o resultado do encargo do editor de Appel to reason e que é a primeira novela do denominado realismo socialista.

Upton Sinclair realiza un relato pormenorizado da situación da clase traballadora na cidade de Chicago, metonimia do funcionamento do sistema capitalista: un mundo en que os máis humildes, traballadores moitos deles inmigrantes, fican condenados a unha vida de miseria da que a penas conseguen saír cando morren. Sinclair crea unha ficción e unha personaxe protagonista, o lituano Jurgis Rudkus, coa que viaxa ao longo dos distintos sectores produtivos da cidade e tamén aos escuros espazos dos desempregados: vagabundos, esmoleiros, delincuentes ? e deste xeito retrata fielmente o Chicago de 1905, sen deixar atrás referencias concretos a feitos reais como as folgas no transporte ou nos matadoiros, ou os mitins socialistas previos ás eleccións de 1905 (en que Roosevelt revalidaría a presidencia). A través da vida de Jurgis, Sinclair analiza a precariedade laboral dos obreiros non especializados, a explotación a que os somete o sistema capitalista impoñendo unhas condicións laborais e salariais que se aproximan do escravismo, e explotando de novo aos traballadores de maneira indirecta mediante o control do comercio da alimentación, dos alugueiros, de todas as necesidades básicas que teñen case a condición de luxo para a clase obreira.

O certo é que a novela de Sinclair é dunha extremada dureza, especialmente cando retrata o funcionamento dos matadoiros de gando, algo que chegou provocar a apertura dunha investigación e a posterior modificación da lei, mediante a promulgación da Lei de Inspección da carne e a Lei de Pureza dos alimentos e as Drogas, asinadas por Roosevelt o 30 de xuño de 1906. Porque Sinclair, a través da palabra literaria difundida por un medio de comunicación que buscaba axitar as conciencias, deixou constancia de que os conceptos seguridade e hixine non tiñan lugar naquel inferno produtivo. E así lemos: ?Con este material se fabricaba a chamada ?carne embalsamada?, que ocasionou máis vítimas entre os soldados americanos durante a guerra de Cuba cás balas dos españois?. Mais tan horrendas como as descrición do traballo nos matadoiros, eran os relatos da vida das traballadoras e os traballadores e iso non provocou cambio ningún. Como di César de Vicente na Presentación: ?o conflito central da Xungla, a loita contra as condicións dos sistema capitalista, quedou intacto?.

Mentres lía a novela, fun reparando nas personaxes femininas, mulleres dobremente escravizadas. Se a novela retrata a explotación laboral de mulleres e homes, no caso das mulleres ten que referirse á explotación sexual intimamente ligada á primeira. Mulleres que para manter o seu traballo e o da súa familia teñen que permitir os abusos dos capataces, mulleres que só conseguen sobrevivir prostituíndose. A situación era tan extrema que o narrador escribe: ?Nin mulleres nin nenos tiñan cabida naquel mundo; canto antes o abandonaran, mellor para eles.?

Sinclair relata os padecementos destas mulleres incorporadas a un traballo insalubre poucos días despois de parir ou parindo nas peores condicións e sen axuda médica (todo un luxo que quen podía pagar) até morrer mesmo; fala da trata de mulleres levadas enganadas ao país en que se realizan os soños e acababan en prostíbulos despois de ser violadas e drogadas até convertelas en adictas ? putas que cando conseguían un pouco de diñeiro enseguida lles desaparecía, ?Mais entón aparecían os cargos en concepto de hospedaxe e comida? e a que prezos; non o crerías!... Hai que aceptalo ou marchar, sen máis alternativa. E onde quer que fose as cousas serían iguais?.

Estas mulleres que aparecen na novela son as mesmas obreiras que tomando conciencia da súa situación acaban por provocar mobilizacións que hoxe lembramos cada 8 de marzo baixo a forma dunha mítica folga das traballadoras téxtiles queimadas polo empresario dentro da fábrica. Hoxe sabemos que non foi exactamente así. Que realmente foron moitas as folgas e as reclamacións, que o activismo de socialistas e comunistas foi decisivo na toma de conciencia, que foi decisiva a mobilización das rusas contra a guerra e a proposta de Clara Zetkin. Elas dobremente explotadas, dobremente alienadas, tiveron que romper aínda máis barreiras porque se enfrontaban á morte, real ou metafórica. ?Falo pola moza que nestes momentos percorre algunha rúa desta horrenda cidade e, abatida, languidecendo de inanición trata de optar entre o bordel e as augas do lago.? di un orador socialista ante un auditorio de traballadoras e traballadores, provocando as súas conciencias.
Ao final da novela, aparece unha personaxe, o sueco Nicholas Schliemann, de quen se sirve o autor para recoller algunhas ideas que aínda hoxe nos deben facer reflexionar, ideas como estas: ?Que se trataba do matrimonio? Este e a prostitución, eran as dúas caras dunha mesma moeda: unha explotación que ese depredador que é o home fai do pracer sexual.?; ou estas: ?Despois da revolución, a muller sería libre e non precisaría venderse para vivir.? Ou aínda: ?A maior barreira que se opoñía á civilización era o modelo de fogar e a primeira tarefa que tiña que acometer a intelixencia moderna era a emancipación da muller.? Pois iso!

Mais o caso é que, cento dez anos despois, moitas das páxinas da Xungla ben poderían describir as situacións de hoxe. Cando leo: ?A min esas ideas non me interesan. Eu son un individualista!? non podo deixar de lembrar a todos os que se negan a unha realidade mellor porque eles non se meten en política, esas cousas non lles interesa, só se ocupan do seu. Son individualistas! ?Pesar que había xente que non quere abrirse á experiencia de vivir libres e iguais? e hai, aínda hai.

César de Lorenzo clasifica a novela como realismo socialista, xunto con outras obras como A nai de Gorki (1907), que logo pasaría ser a gran novela deste movemento. Nas súas palabras ?a novela debuxa o espazo da toma de consciencia da personaxe (elemento estrutral esencial nas novelas do realismo socialista) que substitúe o relato de formación da novela burguesa tan estendida na época.? E sinala tamén que a novela pretende alterar ?o campo literario introducindo un discurso sobre a xustiza social: sobre a igualdade na distribución dos recursos e oportunidades, sobre participación igualitaria no poder.?
A xungla é unha novela escrita desde o proletariado e para o proletariado, co proletariado como protagonista e que traslada unha mensaxe de que a sociedade é transformábel. Aínda é transformábel.

Nota: todas as citas están extraídas da edición publicada por Capitán Swing en 2012, na colección Polifonías, en tradución para o español de Antonio Samons, revisado por Jorge Cano e con presentación de César de Vicente.

[1] 2 [3] [4] [5] [6] [7] [8] ... [14]