Coñecín a Xela Arias hai moitos anos, cando eu soñaba con publicar un libro e vía nela a autora que conseguira os meus anceios, pois xa publicara Denuncia do Equilibrio. Foi por iso, quizais, que me produciu un certo orgullo comprobar que estaba entre o público naquel acto poético case adolescente co que quixemos alzar a voz no medio da movida viguesa.
Dixen coñecín e tal vez non sexa esa a palabra exacta, porque o certo é que non tiven contacto con ela até hai practicamente un ano. Foi neste ano salvaxe de denuncia e dignidade no que fun coincidindo e coñecendo a quen me pareceu unha persoa tímida e afábel, unha muller chea de vida que atendía á súa realidade e se comprometía co momento.
Falabamos da presentación de Intempériome que se tiña que producir neste outono. Unha presentación para compartir coa música e a imaxe, na complementación necesaria dos sentidos, pero tamén para vencer o pudor e a timidez do texto espido.
Xela procurou a esencialidade do verso e puxo a lingua ao seu servizo. Como ela dixo, a escrita é indagación e tamén unha forma de cuestionar o mundo, unha escrita compracente e laudatoria non ten sentido, si a esculca e o coñecemento, a necesidade de enfrontarmonos unha e outra vez coa nosa realidade. E para isto Xela precisaba desartellar a linguaxe, descompola e recompola nun esforzo de indagación e tensión poética. A vida foi o acio que o almabique destilou para deixarnos os versos, tan só o pretexto para chegar á esencia.
Escribiu co corazón e coa man tendida todas as palabras que lle ditou o momento en que vivía, só faltou o futuro, porque o futuro é o único que non podemos escribir, por iso quedan citas pendentes, conversas sen falar, e unha sensación de impotencia inmensa ante a hora que vai vir.
Neste día de defuntos só sei falar desta amizade, ou dos versos en que ela mesma fala de cadáveres amigos e coñecidos, porque nada nos defende desta intemperie de sabela tan viva e con tanto futuro, nada, nin sequera a certidume de que é a morte a que sempre nos acompaña.

Nas XXVII Xornadas de Lingua e Literatura deste ano 2018, falei de: "A poesía, espazo para a muller. Proposta de textos poéticos cos que traballar contra a violencia de xénero, a invisibilidade e o teito de cristal."

O título resume o contido e os obxectivos e esta imaxe ilustra unha parte dos materiais empregados.

O ano pasado a escena cultural inzaba con produtos que querían lembrar a Shakespeare. Eu sempre sentín certa atracción pola obra do inglés, así que procurei aproveitar a oportunidade: Macbeth segundo Kustin Jurzel (na imaxe). Impresionoume. O cine ten o poder de nos inundar desde os ollos, e deixeime levar pola brétema que envolvía as parcas desde a primeira escena.

A partir de aí comecei a debandar o meu nobelo. Lady Macbeth pasou ao centro da miña imaxinación e as conversas, as procuras en internet, as lecturas, eran para saber máis da muller que Shakespeare retrataba. É a miña teima de non crer nas aparencias. De negarme a admitir a primeira descrición dunha persoa, especialmente se é muller. A teima de tirar os veos para atoparme coa realidade e chegar ao fondo dos motivos. A necesidade de comprender.

E algo me dicía que tiña que haber máis. Ou menos. Todo o que sabemos de Lady Macbeth é real? Quen era ela? Cales son as diferenzas entre a historia e a obra literaria? Cumpre a obra algún papel político?

De primeiras repasei o exemplar de Macbeth que había na casa. Por que ela non era nunca mencionada polo seu nome?. Por que sempre aparecía co nome del?. Quixo o autor crear dúas personaxes na escena que eran na realidade as dúas caras dun carácter?

Recentemente Katleen March respondíalle a Ana Romaní que hoxe ler como feminista é ?o único xeito de ler, como muller...Non hai outra maneira de facelo? e engadía que hai que ?Ler con ollos de desexo de igualdade, non depender das interpretacións anteriores doutras obras...?

Entre as miñas últimas lecturas están un par de libros que me empurran a escribir hoxe este artigo e colocar á fronte del estas palabras de Katleen March, porque só podo lelos como muller. A primeira desas lecturas foi Medea, a tradución para o galego que José M. Otero realizou da obra de Séneca. O propio Otero, tradutor de Catulo ao galego e profesor meu de latín no curso 1982-83, agasalloume o libro coa sa intención de que me descubrise un mundo novo, isto é, que se convertese en pretexto ou inspiración literaria, e desde logo que o conseguiu.

?(Medea.-) Ármate de ira e de todo o teu furor
para a morte: que lembren o meu repudio
igual que a miña voda?
Familia que nace dun crime, cun crime debe rematar.? (v. 51-55)

Nunca até agora me achegara á personaxe literaria de Medea e isto porque o mito que chegou até nós fixo que me fose desagradábel. Non soporto a violencia contra os pequenos e pequenas, nin sequera na ficción. Mais a curiosidade de ler a Séneca en galego e a introdución de Otero permitíronme achegarme á personaxe e, daquela, quixen saber máis. Medea, como asasina dos seus fillos, toma forma na man de Eurípides. Hai quen diga que Eurípides constrúe así a personaxe inspirado no ouro que lle pagaron os Corintios. Sexa certo ou non, o que parece definitivo é que os Corintios se preocuparon de desaparecer como responsábeis das mortes dos nenos na literatura, tal e como aparecían en versións anteriores.

?(Medea.-) Todos os camiños que che abrín a ti, pecheinos para min.? (v. 458)

Mais cal era realmente a culpa de Medea? Namorar de Xasón, o mozo que chegou ao seu pobo co encargo de roubar a súa riqueza máis prezada. Ela deuno todo por el, actuou contra a súa propia familia e axudouno a perpetrar o roubo, completamente cega? de amor. El, en ningún momento evitou ningunha das mortes que se foron sucedendo, consciente como era de que así ía converténdose no heroe que Creonte recibiu cos brazos abertos. Todo o contrario, aproveitou todos os sucesos e, unha vez en Corinto, deixouse querer e repudiou Medea para medrar socialmente, un camiño que iniciara cando partira na procura do Vélaro dourado. Lido desde hoxe, unha clara metáfora de como o home creceu e se enriqueceu socialmente a custa da muller sobre a que se apoiou.

?(Medea.-) Fillos meus
noutro tempo, pagaredes polos crimes do voso pai....? (v. 924-925)

Mais, malia o dito, non podemos esquecer que Eurípides, como Séneca, utilizan o mito de Medea para facer unha crítica social. Medea representa a contestación ao sistema imperante, un sistema que tentou esmagala negándoa, pois para alén de ser muller, convértea en estranxeira que, na altura, era o mesmo que non ser humana: ?os mitos e as traxedias descóbrennos como a muller representa a alteridade fronte á que se crea a identidade masculina. O tirano, a muller e o bárbaro son presenzas que na cidade democrática non poden ter cabida e dentro da traxedia clásica constitúen a alteridade destinada a convocar na mente dos cidadáns os beneficios dunha política decidida colectivamente pola comunidade masculina? (Mireia Movellán 2016, ?Medea, la tragedia de la femme fatale?). E a pesar de todo vence, pois acaba por saír voando nun carro tirado por serpes. Empodérase até o punto de aparecer como asasina dos fillos, ou o que é o mesmo, ostentar o poder que só estaba reservado ao pai de decidir sobre a vida da descendencia. Así a presenta Eurípides ante os gregos que, se ben refugan tan controvertida personaxe, non poden esquecer que, segundo as súas crenzas, está na súa xenealoxía e que algo dela tamén está en cada un deles.

?(Medea.-) Por que me mandas saír soa?
Eu non vin soa. Se temes a guerra,
bota a ámbolos dous. Hai dous culpables. Por que tes preferencias?? (v. 273-275)

Séneca reproduce este esquema argumental. Unha das diferenzas entre a obra de Eurípides e a de Séneca é o coro. Na traxedia grega é un coro de mulleres que, por veces, empatiza coa protagonista. Na obra de Séneca o coro é un coro de homes que reproba Medea. Tamén a peza de Séneca ten unha lectura social importante. Como sinala Otero no seu estudo introdutorio: ?O lector poderá atopar reflexións sobre as consecuencias do poder exercido inxustamente e as paixóns desbordadas do canle da razón, sobre as consecuencias do progreso e a civilización e a fraxilidade das organizacións sociais?. Non é posíbel datar con exactitude en que momento escribe Séneca Medea, se durante o exilio en Córsega, tras o asasinato de Calígula, ou se á volta do exilio, como educador de Nerón; ou se anos máis tarde coincidindo coa morte de Burro, momento en que Séneca deixa de ser unha referencia para o emperador. Sexa como for, non son quen de separar a realidade de que Séneca escribiu a súa obra nun período histórico convulso, entre Calígula e Nerón, e con esta referencia histórica interpreto a lectura social de Medea.

?(Medea.-) Morran para os bicos do pai;
morreron antes para os da nai.? (v. 950-951)

En canto ao filicidio, existe a lectura da morte como liberación. Medea asasina os seus fillos para evitarlles outra morte máis atroz, a que lle producirán os corintios. Esta interpretación lévame a Beloved, a novela da americana Toni Morrison en que a morte e o amor se tocan na crueldade inexplicábel da nai que quere matar os fillos para salvalos. Unha historia terríbel que se constrúe para darnos a dimensión da traxedia vivida en carne propia, para denunciar a escravitude e a marxinalidade á que a sociedade americana someteu os seus membros non caucásicos. Unha denuncia que nos impregna mentres nos entrega, do mesmo xeito que debandamos unha madeixa, un pouco máis de fío para chegar á cerna do sufrimento, ao mesmo centro da barbarie na procura da liberdade: ?Não me cabe a mim saber o que é pior. Cabe-me a mim saber aquilo que existe e mantê-los afastados daquilo que sei ser terrível. Foi o que fiz.?

?(Medea.-) Agora, eu son Medea.? (v. 910)

Precisamente en Medea atopamos tamén unha afirmación de liberdade, a da muller que se libera da dependencia do esposo e afirma: ?Agora, eu son Medea?

Con vinte séculos ás costas, os meus ollos len Medea dentro dos parámetros de hoxe, alargando a entropía do texto clásico. Por un lado, reparando en como os mecanismos do poder poden chegar interferir mesmo na construción das personaxes literarias, modificando a obra para crear novos e ?máis útiles? arquetipos e sucesos míticos e históricos. Por outro, Xasón e Medea son unha parella que se separa despois dunha relación que coloca os cónxuxes nunha relación de desigualdade: el enriqueceuse a costa do matrimonio con ela, literal e simbolicamente, mentres ela perdeu todo e quedou privada da relación cos seus. Neste contexto a nai ?mata? a descendencia para o pai, loitando pola súa custodia e tratando de impedir que sexan as seguintes vítimas do proxenitor. Tamén os propios fillos ou fillas rexeitan e renegan do pai, solidarios coa nai nos seus padecementos, vingando con esa ?morte? a dominación á que o pai a someteu. Unha dominación extrema que a converteu en obxecto que só era útil mentres lle procuraba beneficios sociais, e que no momento en que os impedía, podía ser botado fóra, sen máis.

Sei que foi cando comecei afondar no pensamento creativo de Pilar Pallarés que cheguei ao libro A experiencia de ler do irlandés C.S. Lewis, un autor que talvez non é ben coñecido, mais que se dicimos que foi contemporáneo e amigo de Tolkien e autor de obras que as e os máis novos coñecen ben como As crónicas de Narnia ou O príncipe Caspian, comezamos situar. Estes días volvín a esa experiencia de ler mentres redactaba o relatorio sobre Manuel María para o Simposio que a RAG lle está a dedicar. Parafraseando a Lewis dixen que a obra literaria se materializa cando ten lectoras e lectores. Os libros, por moi escritos que estean, mentres non saen dos andeis non son literatura. Foi tamén Lewis quen afirmou que: ?a nosa experiencia das obras literarias sempre levará algunha impronta dos nosos trazos persoais e dos propios da nosa época.?

Necesito partir destas palabras para que se entenda o título deste artigo e para pedir indulxencia se alguén considera que vou máis alá do que di Manuel María no ?Poema á muller galega? (Remol, 1970).

Quero falar hoxe deste poema porque neste 25 de novembro en que volvemos unha vez máis pór o foco sobre a violencia que sofren as mulleres este texto é ben acaído. Este 25 de novembro volvemos denunciar as violencias que sofren as mulleres, todas as violencias. Falamos da violencia física que culmina no feminicidio, esa lacra social que urxe erradicar. Mais antes de chegar a esa violencia física, antes de chegar ao feminicidio, consumáronse outras violencias: a violencia psicolóxica da que tamén na literatura atopamos símbolos coma a Ofelia de Hamlet, ou a violencia económica, ou a violencia social, ou, si, por que non dicilo tamén, a violencia institucional, porque non doutro xeito pode ser cualificada a actual situación que leva á desprotección das mulleres. Falamos de só dous xulgados de violencia de xénero, con tan poucos recursos e acumulando tanto atraso na resolución de conflitos que están a prexudicar gravemente ás mulleres, que acaban por ser vítimas dúas veces. Falamos dunha situación que fai que a propia titular do xulgado de Vigo teña que denunciar publicamente as condicións en que teñen que traballar ou a falta de comprensión da súa tarefa e dos padecementos das mulleres que acoden aos xulgados.

E non podo deixar de dicir que esta situación redunda na violencia económica que sofren as mulleres que dan o paso de denunciar, unha violencia que se prolonga mentres non se celebran os xuízos e mesmo unha vez celebrados, pois o maltratador desobedece aleivosamente as sentenzas.

Hoxe leo o ?Poema á muller galega? coa bagaxe das lecturas da obra das mulleres, coa bagaxe do coñecemento de que somos nós, as escritoras, as que innovamos a materia literaria levando aos poemas os ?materiais indignos? como lle chamou María Reimóndez, non porque ela así os considerase ela, senón porque así son considerados polo lector patriarcal (e non se tome esta frase como sinónimo de home, porque non o é), a saber: o ámbito doméstico, a experiencia da maternidade, a sexualidade feminina?; coa bagaxe que nos permite hoxe ser quen de participar en campañas que queren visibilizar a base da pirámide da violencia (refírome, por supost, a #primAcoso, esa magnífica campaña do Departamento de Igualdade do Concello de Pontevedra que acadou os 5000 comentarios, nada menos). Pois ben, lendo este poema de Manuel María con esta bagaxe, entendo que fala, xustamente, dalgún dos elementos que están na base da pirámide da violencia contra as mulleres.

?Poema á muller galega? está recollido na cuarta parte do libro Remol, a que se abre cunha cita de Noriega Varela: ?Cadro conforme, amigo: hai moitas portas cerradas prá probeza?? que xa nos sitúa de maneira inequívoca ante os temas que o autor vai tratar, porque nesta parte do libro figuran entre outros poemas como ?Fala calquera galego?, ?Mensaxe aos emigrantes galegos?, ?Falan uns campesiños aos que les expropian as terras?? Unha sucesión de xentes que son o noso país. Aí está tamen e previo ao poema do que hoxe falamos o coñecido ?Acuso á clase media?. O ?Poema á muller galega? iníciase cunha cita a Rosalía, ?? viudas de vivos e mortos /que ninguén consolará.?, outro encadre necesario para lermos os versos.

Remol foi publicado en 1970. Os poemas que o compoñen foron escritos entre 1963 e 1968. Estamos pois ante un texto escrito hai medio século e que comeza dicindo:

se illamos estes versos estamos xa diante da base da pirámide. É verdade que os versos continúan dicindo:

un xeito de sinécdoque que nos vén dicir que as mulleres non son obxectos decorativos nin materia arrincada á vida para ser contemplada, son traballadoras, como despois aclara:

Iso son: pasado, pobo, presente, alma e futuro de Galicia e, ao chegar a esa afirmación, Manuel María ?estala? e diríxese aos poetas, a determinados poetas:

Nótese a ironía con que se refire Manuel María á coñecida ?torre de marfil? en que algúns poetas se teñen pechado esquecendo un dos cometidos centrais de quen escribe, ou suplindo a ausencia de méritos propios coa simpatía dos poderes do momento. Manuel explica por que os poetas da torre de almasí non poden cantar as mulleres galegas:

Rematei xullo lendo "As horas roubadas" de María Solar e sentín a necesidade de escribir estas liñas sobre unha novela que me conmoveu pola súa capacidade para retratar situacións dolorosamente reais.

Como a dominación, o maltrato psicolóxico da muller. María Solar achégase a ese maltrato que non adoita ser recoñecido e que sempre foi esquecido porque esa situación formaba parte do "normal", aínda que, na realidade, sexa unha situación de violencia extrema que acaba por anular a vítima. Unha vítima que non se considera tal ou que tarda un tempo infinito en comprender que esa é a súa situación e, cando por fin a asume, é xa unha muller maior, que perdeu a vida porque viviu a vida doutro sendo, literalmente, a súa escrava. Unha escrava con contrato. Contrato de matrimonio.

Diría que esta trama da novela é particularmente dolorosa. Non só porque é real, senón porque segue a selo.

Tamén me parece de especial interese o retrato das clases sociais a través da posición das mulleres que a elas pertencen.

María Solar escribe unha novela coa que chegar a todos os públicos: entrelaza historias que involucran a adolescentes e a adultas mantendo o interese por todas as tramas. E presenta un conflito de clases: entre progres, a clase media, neste caso enriquecida na emigración, de formación universitaria e con éxito profesional; traballadoras, a clase obreira alienada e embrutecida, incapaz de recoñecer e superar a brutalidade en que vive; e de apelido, a xente ben de toda a vida, exactamente a xente ben do franquismo, dona de todos os privilexios e instalada no poder, desde entón e para sempre. Tres familias que encarnan estas clases sociais e en cada familia unha muller: Rosa, a muller sometida, dobremente alienada pola opresión de clase e pola opresión patriarcal; Lola, a muller que foi formada para ser dona de si e acada a independencia económica e a nai de Nuria, unha "señora" das que ten criada a tempo completo de uniforme e cofia e dedica o seu tempo a planificar o matrimonio da filla. Tres mulleres, tres clases sociais, tres formas de vivir o amor: desde a dominación á aparencia, desde a negación á asunción da realidade de que, como dicía o cantautor, o amor é eterno mentres dura.

Cada lectora engánchase á lectura a través dunha trama, unha idea, un fío co que conecta. A novela é o retrato da sociedade na Transición, e nese retrato cada unha de nós podemos atopar o espello en que mirarnos.

Porque ao final iso é o que buscamos nun libro, un espello en que recoñecernos.

?? en toda ela non había nada máis admirábel cós seus cabelos ? O soberano? violouna no templo de Minerva; ? (Minerva) volveuse e cubriu a casta face coa éxida e, para que o feito non quedara impune, tornou a cabeleira da Gorgona en feas hidras. E aínda agora, para aterrar e deixar paralizados os seus inimigos, leva diante do peito as serpes que creou.? Ovidio, ?A Medusa?, Libro IV das Metamorfoses.

Estou profundamente indignada. Frustrada. Cansa. Furiosa.

Furiosa como Medusa. Mais non temo recoñecelo, porque aprendín das que me precederon que podo e debo estar furiosa e que a miña furia serve para abrir camiños que nos leven cara a un tempo en que as mulleres sexamos donas do noso espazo e do noso tempo.

Estamos furiosas como Medusa, sen nos importar que nos deseñen con ese xesto de espanto e os cabelos convertidos en serpes, tentando que esa sexa a máxima expresión da fealdade, tentando facernos rexeitábeis, repulsivas. Inculcándonos a resignación e o silencio baixo a ameaza de deformarnos socialmente e converternos en monstros aos ollos dos demais. Unha manobra perfecta en que a propia vítima acaba colaborando co agresor en silenciar o seu crime.
Mais moitas de nós xa non tememos recoñecernos e mostrarnos furiosas. Non dependemos da imaxe que de nós se constrúe. Estamos dispostas a recoñecer que fomos violentadas, que somos vítimas. E falaremos dos crimes. E até converteremos a nosa furia en traballo, acción, arte.
Eu enfurezo ao comprobar como tratan os medios de comunicación o feminicidio, como escollen o léxico de xeito que non se sinale directamente ao culpábel, xusto de forma contraria a como se fai noutro tipo de novas.

Enfurezo porque sei que moitas mulleres agardan meses e anos a resolver a súa situación e, mentes tanto, non se atreven a ter vida propia e seguen padecendo violencia social e económica, agora ao amparo dos poderes públicos. Si. Esta é a situación de moitas mulleres. De moitas das que se atreven a denunciar e procuran dar un xiro á súa vida para non acabar convertidas en titular de xornal. Elas agardan. Os meses pasan. E o seu maltratador segue exercendo a violencia contra elas ao non pagarlle a pensión que o xulgado asignou. Seguen sen saber se a casa lles pertence ou poden vivir nela. Seguen sen ter nada de seu, despois de seren criadas sen horario nin retribución, ao servizo do señor. E o tempo pasa. E cansan. Ás veces renuncian, porque todo está en contra delas. Até as miradas de quen as sinala na tenda e na rúa e segue tendo palabras de condolencia para o maltratador, esa persoa ?normal?.

Nos primeiros días deste mes chegaban aos xornais as críticas da propia responsábel do xulgado de violencia sobre a muller pola falta de medios. Compartíamos a nova como un raio de esperanza, unha esperanza que se rompeu ao escoitar un responsábel dos xulgados dicir nun medio de comunicación que hai outras urxencias, como algunha das operacións contra a corrupción (esas operacións interminábeis que non sabemos cara a onde conducen). Por iso, cando escoitei estas declaracións, unha labarada de furia prendeu no meu interior.

A mesma labarada de furia que me nace cando comprobo a incapacidade para escoitar de tanta e tanta xente, que reacciona con chulería ante o que non sabe e opina contra a muller que declara, que responde, que ilustra as variadas formas de violencia que as mulleres aínda sufrimos. Violencias que nacen dunha sociedade patriarcal que considera irrelevante todo o que con nós está relacionado até o punto de tratarnos como ignorantes, nenas, parvas, que é como nos sentimos cando nos din que os nosos problemas son hormonais, que hai que aguantar a dor, ou que nos estamos facendo maiores. Que somos, en definitiva, unhas histéricas.

A mesma labarada de furia que nos prende cando somos o albo das críticas pola nosa dedicación a tarefas sindicais, políticas, artísticas? nós que temos fillas e fillos como podemos ter tempo para eses traballos?. Por non falar de que, o que nun home se considera intelixencia, bravura ou ousadía, nas mulleres é demérito que nos afea como hidras de sete cabezas coroando as nosas tempas.

Estamos furiosas, mais cada mañá que nos erguemos bendicimos o noso sexo e collemos forzas para mirar cara ao mundo, sen avergonzarnos nin amedrentarnos, dispostas a cambiar o que sexa necesario.

1 [2] [3] [4] [5]