Este martes 22 de novembro comeza o Simposio Manuel María que organiza a Academia Galega. O simposio, que dura tres días, ábrese cunha conferencia e unha mesa redonda sobre a súa poesía. Nesa mesa redonda Rosalía Fdez rial, Manuel López Foxo e máis eu, moderados por Mercedes Queixas, tentaremos facer unha descrición o máis completa posíbel do que significa Manuel María na poesía galega contemporánea.

Pola miña parte falarei de cales son as cuestión esenciais no proceso de creación literaria para Manuel María. Para iso boto man dun dos poemas publicados na Autopoética de 1993 e titulo a miña intervención cun dos versos: fixando a emoción, porque considero que Manuel María se centra no seu proceso creativo en fixar a emoción da realidade vivida para lla transmitir ás xeracións futuras. Para el a poesía é comunicación, unha comunicación que ten por obxecto desvelar a verdade e crear a realidade. Por iso, Manuel María vai ter como tema central da súa obra a propia Galiza. A terra, a natureza, o pobo e a súa lingua son realizacións dese tema constantes na súa obra, máis alá de asignacións a correntes literarias e dando lugar a un corpus literario que segue a cumprir hoxe a función comunicativa que o seu autor quixo imprimirlle no momento da súa escrita.

E estes algúns dos versos en que me apoiarei:

O 26 de maio deste ano, o pleno do Concello de Ribadavia aprobaba por unanimidade unha proposta do BNG ?pola necesaria homenaxe ao literato galego Manuel María en Ribadavia?. A proposta explicaba con detalle a relación de Manuel María con Ribadavia, anterior á propia Mostra de teatro e di: ?A presenza de Manuel María e Saleta en Ribadavia era continuada cada primeiro de Maio no Xantar enxebre que organizaba Abrente, e durante a semana da mostra a súa ausencia non existía?. Case dous meses despois, este 16 de xullo, inaugurouse a Mostra dando cumprimento á vontade deste acordo plenario. A Casa de Cultura de Ribadavia leva desde entón o nome de Manuel María, así o testemuña unha placa e un mural. Un dignísimo recoñecemento para quen foi autor nada menos que 36 títulos de teatro, unha cifra que non sei se sería superada por outros autores.

Agradecemento pois ao BNG de Ribadavia e ao seu único concelleiro que defendeu esta proposta e conseguiu un acordo plenario que deu lugar a un recoñecemento que fai xusta memoria de Manuel María. Agradecemento tamén aos responsábeis da Mostra Internacional de Teatro, por ter recollido e levado adiante a iniciativa.

O teatro de Manuel María. A Mostra de Ribadavia

A vinculación de Manuel María coa Mostra de Teatro de Ribadavia iníciase desde o primeiro momento. De feito, no propio ano 1973, Manuel María resulta gañador do I Premio de teatro Abrente, recibido ex aequo con Euloxio Ruibal. A obra coa que resultou vencedor foi presentada ao certame co título de ?O meu reino non é deste mundo?. Manuel F. Vieites considera que aquel primeiro premio ofrecía ?dúas formas ben diferentes de entender a creación dramática, dous modelos que falan de dous teatros posibles.?[1] No caso de Manuel María bebendo de manifestacións populares, tal e como recomendara Castelao ou fixeran Blanco-Amor ou Lorca, a quen cita ao inicio da Farsa.

A obra fora escrita tres anos antes e o seu título era: Farsa de Bululú, título co que se publicará en 1992 naquela colección Biblioteca 114 de El Correo Gallego. Esta edición ábrese cunha nota do autor que explica a xénese da obra: ?comecei a escribila no nadal de 1969 despois dunha visita -¡o que son as cousas!- que lle fixen ó Alcázar de Segovia. En Segovia quedou rematado o primeiro lance da farsa. En xaneiro de 1970, xa en Monforte de Lemos, rematei a obra.?[2]. Nesa mesma nota, Manuel María informa ao lectorado de que a obra estivo para ser publicada en dúas ocasións, mais esa publicación non se concretou por mor da censura franquista. Así que até 1992 non foi a primeira edición íntegra en formato de libro, pois a edición por entregas que realizou o xornal portugués Noticias de Guimarães non sabía o propio autor se fora de toda a obra.

E é que a Farsa de Bululú deixa pouco lugar ao equívoco. É evidente que se trata dunha crítica da ditadura franquista (as referencias aos fusilamentos de republicanos federalistas, por exemplo, aparecen xa na primeira escena), moi especialmente do momento en que se escribe (1969-1970) e que, ironicamente, adianta o sucedido despois, pois hoxe podemos ler a obra, e moi especialmente a escena VI da Xornada II, como unha caricatura do que foi o pacto da Transición española.

Pilar García Negro no seu relatorio ?O teatro de Manuel María? realiza unha clasificación baseada na perspectiva semántico-intencional e sitúa esta obra entre as que tratan da liberdade e a súa concreción histórico-mítica. Neste relatorio sinala Pilar García Negro que ?está por facer a análise integral desta parte da produción do autor?[3], afirmación que, malia ser este o ano en que se lle dedican as letras, aínda temos que manter.

A obra non se publicou integramente até 1992, mais desde 1979 contou con varias representacións. Grazas aos datos fornecidos por Camilo Gómez Torres sabemos que a obra foi representada primeiro polo Grupo de Teatro Tagallo de Perlío, que realizou unhas cinco representacións en 1979, posibelmente con motivo do Día das Letras Galegas. O Grupo de Teatro Celme, do Instituto de Monforte, representouno en 1984. Once anos despois, 1995, foi representado tamén en Monforte e tamén con motivo da celebración das Letras polo Alumnado de Acceso.

En 2005, un ano despois do falecemento do autor, Teatro do Morcego, baixo a dirección de Celso Parada, realizaría varias representacións, a primeira delas en Pontevedra, o 27 de novembro, espectáculo ao que asistín. Teatro do Morcego sinala no programa que conserva a Fundación Manuel María que a obra ?bebe nas fontes satíricas da tradición galega do escarnio e maldicir, ten claras referencias valleinclanescas e tamén lorquianas e mesmo, aínda que Manuel María parece ser que non coñecía o Ubú Roi de A. Jarry, ten tamén certas semellanzas interesantes con esta gran obra do teatro do absurdo, como moi ben teñen apontado Lourenzo e Pillado na súa obra ?O teatro galego?. Nós escollemos esta obra de Manuel María porque representa, se se quere, a metáfora do militarismo actual no mundo?[4].

Precisamente Lourenzo e Pillado, en 1979 no seu libro O teatro galego, dan conta do teatro de Manuel María. Estes autores dividen o seu teatro en pezas poéticas e pezas políticas e sinalan que A Farsa de Bululú é unha obra ponte entre as pezas poéticas e os dramas políticos referidos á historia de Galiza, indicando que estaría inspirada no Ubu Roi, o que como sinala Teatro de Morcego non é posíbel por descoñecer Manuel María a obra do francés no momento de escribir esta farsa. Lourenzo e Pillado salientan ademais a importancia do papel de Manuel María como divulgador do teatro galego.

En O Teatro Galego Lourenzo e Pillado informan pormenorizadamente dos primeiros anos da Mostra de Ribadavia, ?unha aventura teatral? que non contou con ningún tipo de apoio, nin sequera de destacados sectores da cultura galega. Estes autores consideran que ?A mostra de Ribadavia ? foi sobor de todo, unha caixa de resonancia das inquedanzas sociopolíticas e estéticas da xeración máis nova.?[5], a pesar de considerar que a urxencia de utilizar todos os medios para criticar a situación política tivese un peso excesivo nas obras escritas naquela altura, algo que, se cadra a día de hoxe, para os novos lectores e lectoras carentes do coñecemento do marco sociopolítico en que se escribe a obra, sexa unha pexa para a súa completa comprensión.

Pola miña parte, non deixo de reparar no feito de que A Farsa de Bululú non fose representada naqueles primeiros anos de Ribadavia. Zardigot, a peza de Ruibal que tamén fora premiada no Iº certame, si foi representada ao ano seguinte, ou As laranxas máis laranxas de todas as laranxas, premio de teatro infantil O Facho no 73, tamén foi representada nese mesmo ano. Curiosamente, Manuel María e Casares veñen coincidir naquela data, como agora coinciden na sucesión da celebración das Letras.

O bululú: a elección do título

A edición de 1992 arrinca cunha cita de Lorca, xustamente do Retablillo de Don Cristóbal (esa personaxe dunha obra durante a representación da cal foron detidos dous monicrequeiros): ?Enchamos ó teatro de espigas frescas, debaixo das que vaian palabrotas que loiten na escea co aburrimento e a vulgaridade a que a temos condeada e saludemos oxe en ?La Tarumba? a Don Cristóbal o andaluz, curmau do Bululú galego e cuñado da Tía Norica, de Cádiz; irmau de Monseieur Guiñol, de París e tío de don Arleguín, de Bérgamo, como un dos persoaxes en que sigue pura a vella esencia do teatro?. A cita ten pois por finalidade contextualizar a elección do nome na tradición do teatro popular. Por certo que Lorca, nesta cita, resposta a Valle Inclán, sinalando que o Bululú está emparentado con outras personaxes teatrais do mundo, pois nace da tradición da Commedia dell?arte.[6]

O Bululú é, para entendérmonos, unha forma de representación. Non hai compañía, un único actor realiza toda a obra. Hai quen o emparente os actuais contadores con este Bululú, aínda que a influencia dos shows televisivos afaste ambas as modalidades de interpretación.

Por que escollería Manuel María o nome do Bululú para titular a súa obra? Pretendía que así fose representada, por un único actor? Un actor que actuase máis como un contador da historia? Creo que non. Para min se hai unha razón está no protagonista, ese rei Bululú que encarna o ditador Francisco Franco (presente en case todas as escenas da obra), único actor do seu drama: a ditadura, até o punto de que todos os que o rodearon eran, na realidade histórica, un simple coro que repetía o que el dicía, tal e como na obra sucede.

Unha personaxe a analizar: a damiña Facunda

Ao ler a obra reparei na forma en que esta personaxe era presentada. Previamente, o rei Bululú manifesta a súa necesidade de atopar unha compañeira, ao que o seu coro de aduladores, ou ministros, responde que precisa unha fanegueira, ou o que é o mesmo, unha rentista, unha adiñeirada. A damiña Facunda aparece en escena como abandeirada (cunha bandeira roxa) dunha revolta. Unha revolta ?progre?. Ela mesma é presentada como ?unha rapaza ?progre? no peor senso da palabra?.

Así presentada e lendo cal era o seu papel na obra, conclúo que a damiña Facunda é propiamente unha personaxe que representa a clase media, aquela clase media á que Manuel María acusaba no poema de traizoar a Galiza. Ela é xustamente a colaboradora necesaria para que se perpetúe a tiranía deste rei absurdo, ela é a que acaba pensando e gobernando mentres o rei, o ditador, envellecido, a penas consegue levantar a súa cachiporra para seguir dando golpes.

O con-texto: a sucesión de Franco

Continuar lendo en Terra e Tempo...

Este vinte e un de marzo celebramos o día internacional da poesía, unha data instituída en prol da diversidade lingüística e a posibilidade de expresión das linguas ameazadas. Eu tomo a data como celebración da poesía en por si, porque esta forma de expresión merece ser conmemorada, mais tamén como unha oportunidade de festexarmos a nosa lingua, e de facelo relendo a poesía de noso, especificamente a que nos fala do noso idioma.

Por iso recollín a proposta da Fundación Manuel María de celebrar a data compartindo versos do noso poeta. O meu poema foi ?Canción para cantar todos os días?, ese que comeza dicindo:
?Hai que defender o idioma como sexa? e logo di:

?Seríamos, sen fala, unhos ninguén,
unhas cantas galiñas desplumadas.
Os nosos inimigos saben ben
que as palabras vencen ás espadas.

O idioma somos nós, povo comun,?.

Pertence ao libro Cancións do lusco ó fusco, polo que sempre sentín unha especial inclinación.

Este poema, e o libro, estaban escritos en 1968, xa logo farán o medio século. Nese ano as Cancións do lusco ó fusco foron presentadas á censura que autorizou a publicación, mais suprimindo precisamente este poema. Os censores non querían que o libro dixese que:

?Hai que defender o idioma como sexa:
con rabia, con furor, a metrallazos.
Hai que defender a fala en loita rexa
con tanques, avións e a puñetazos.

Hai que ser duros, peleóns, intransixentes
cos que teñen vocación de señoritos,
cos porcos desertores repelentes,
cos cabras, cos castróns e cos cabritos.

Temos que pelexar cos renegados,
cos que intentan borrar a nosa fala.
Temos que loitar cos desleigados
que desexan matala e enterrala.?

Mais a censura non puido impedir que o poema se publicase, e por certo ao mesmo tempo có propio libro ao que pertencía, ambos os dous no mes de xuño de 1970. Foi nunha revista escolar, Aturuxo, do Colexio Santa María de Ourense. Di Camilo Gómez Torres en Manuel María: os traballos e os días (2001): ?Os teimudos manexadores das tesoiras da censura franquista non poderían sospeitar que o noso poeta ousase entregar a unha revista escolar un poema tan ?Subversivo?. Cabería dicir que os camiños da liberdade son impredicíbeis?. A cousa foi que o libro comeza publicarse tamén con este poema a partir de 1972, nas edicións que do libro se farían noutras linguas (foi publicado en francés, bretón e holandés), o que, para Mercedes Queixas Zas, ?acrecenta o valor e intención do silenciamento ao que aquí estivo exposto.? (Labrego con algo de poeta, 2016).

Camilo Gómez, relaciona a escrita deste poema censurado coa participación de Manuel María na mesa redonda ?A problemática do escritor galego? no Círculo das Artes de Lugo, o 19 de maio de 1967. ?Mais á altura de 1967, Manuel María, ao denunciar aos ?oportunistas? e ?progres?, está a proclamar a necesidade dun compromiso total coa lingua: ten claro, ben claro, que non abonda xa con escribir en galego; tampouco abonda escribir sobre Galiza? é necesario un paso máis, porque o problema da lingua é o problema de Galiza.? (Camilo Gómez Torres, O tempo vital de Manuel María, 2005).

Ironías da vida, aquel poema censurado durante o franquismo e que chegou ás e aos lectores a través dunha revista escolar, foi censurado case corenta anos máis tarde (2007) noutra revista escolar, En galego,? máis e mellor do CEIP de Randufe (Tui). Houbo no centro quen sostivo que o poema incitaba á violencia (alguén que esqueceu as figuras retóricas e a historia da lingua), e esixiu que se eliminase. O responsábel do Equipo de Normalización negouse a esa censura e a revista non foi distribuída polo centro entre o seu alumnado. ?Temos que loitar cos desleigados?, dixera o poeta.

Os censores franquistas eliminaron o poema, van intento, pois esta amputación non minguou o ton reivindicativo do conxunto, un conxunto en que se insire o marabilloso ?Canción pra agardar un novo día?, poema este que ben poderíase ser un himno, ou Canto de esperanza, como o renomeou A Quenlla ao escribirlle Xosé Luís Rivas Cruz, Mini, as partituras, en 1986.

Este poema, como outros de Cancións do lusco ó fusco, resume no seu significado simbólico a necesidade dun tempo, a necesidade de opoñerse á opresión, de loitar, a necesidade de vencermos a opresión e camiñarmos cara á liberdade. E para expresalo Manuel María recorre á contraposición dos símbolos da escuridade e da luz. Por iso a reiteración de expresións como as que atopamos neste poema: estamos enterrados entre nebras,temos que basoirar tódalas tebras para espertar, berrarlle a todo o mundo, encamiñarnos pro albor, colleitar espranza e máis futuro!. Un poema que se resume nun verso que pode ser aparentemente unha contradición, mais que deixa de selo en canto decodificamos o seu significado simbólico: Non podemos durmir, anque é de noite. Un claro chamamento ao compromiso co futuro, ao compromiso coa terra e a fala, pois neste sentido hai que entender o chamamento de Manuel María.

Un poema que nos impele a chamar polos irmáns, e faino con ese termo que nos remite ás Irmandades da Fala, que nos lembra o mandato daqueles que se comprometeron a que a nosa lingua seguise viva, asumindo eles en primeiro lugar o deber de manter a súa presenza a través do mecanismo indispensábel: o seu uso.

O libro é, como o seu nome indica, un conxunto de cancións pensadas para distintos momentos: ?Canción para a hora de xantar?, ?Canción para a hora de morrer?, ?Canción para a hora de tronar?, ?Canción para cando se escoita falar en castrapo?. Cancións todas, se cadra así tituladas para que se convertesen, si, en cancións nos pentagramas e, de aí, música que colocase nas nosas bocas un chamamento a recoñecérmonos e construírmonos como pobo. Cancións que ?popularizaron enormemente o corpus maxistral dunha obra que superou modas e tempos nas voces e nos cantos do pobo e dos seus músicos? (Mercedes Queixas Zas, Labrego con algo de poeta, 2016).

Cancións cheas de amor, que en días coma estes toman un novo significado e resumen os nosos desexos:

¡Temos que sementar amor e máis furor
pra colleitar espranza e máis futuro!?

Poesía para manter o noso compromiso, para entender e soportar este presente, para procurar e construír novos futuros. Aínda tan necesaria.

?Manuel María demostrou ... que se podía facer unha poesía exquisita sen perder o referente da realidade social e do país e a comunicación e a emoción que lle dá forza á palabra.? (López Foxo, ?Regreso á poesía de Manuel María?, A Nosa Terra, 2005)

Cando no ano 2005 comecei escribir a comunicación para o Congreso Manuel María: literatura e nación, coloquei á fronte das miñas estas palabras, por considerar que eran definitorias do poeta.

Xa teño manifestado que non acredito na arte pola arte. Considero que a arte dialoga co contexto histórico e social en que nace e traduce a posición da creadora e do creador ante ese contexto. E iso até cando a obra escapa ao contexto real, negándoo ou modificándoo. Con todo, é certo que non consideramos toda arte arte comprometida, e adoitamos empregar esta etiqueta para aquelas obras que teñen a vontade de falar e dirixirse a un suxeito colectivo. Esa vontade está presente na obra literaria de Manuel María, quen, de maneira consciente, asumiu a tarefa de enaltecer a nosa lingua e construír, desde o texto literario, conciencia de nación e orgullo da identidade de noso.

Manuel María era, conscientemente, reflexivamente, un poeta galego, un poeta nacionalista galego, de aí que a súa obra teña un lugar propio dentro da corrente literaria predominante nos anos 60/70 que se denominou socialrealista. É o propio Manuel María quen sinala este matiz nun artigo en que nos fala da súa admiración por Celso Emilio e deixa claro cal foi a relación que mantiveron ao longo da súa vida ambos os dous poetas. Di neste artigo que Celso Emilio foi un poeta progresista, mais ?O que non foi ... é o que se entende ... por poeta nacionalista galego como, por exemplo, Ramón Cabanillas. A temática da poesía de Celso Emilio Ferreiro vale pró povo galego. Esto é evidente. Pro hai unha temática específicamente galega ? normalización da lingua e da cultura, autodeterminación, situación do asoballo nacional, dependencia, etc.- que non aparece na súa poesía, se exceptuamos o fermosísimo poema adicado ao idioma propio.? (Fernández Teixeiro, M. M., 1989, páx. 6).

Precisamente por iso, no relatorio de 2005 sinalo que Manuel María non só é un poeta socialrealista, é un poeta dun socialrealismo nacionalista que se caracteriza por reivindicar Galiza a través, fundamentalmente, da defensa do idioma e da denuncia da situación de asoballamento e colonización do noso pobo.

Mais ese compromiso do poeta non foi expreso só na escrita, foi unha forma de vida, porque se entregou sen descanso ao traballo cultural. Todos os medios que se puidesen empregar na defensa do idioma e o país eran axeitados, tanto máis axeitados, canta maior difusión tivesen: recitais, charlas, programas de festexos populares, programas de man de exposicións, tarxetas de Nadal ? O Correlingua, os libros colectivos como Alma de Beiramar, editado pola Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega, AELG, con motivo da catástrofe do Prestige, ou o recital de 29 de novembro de 2003 no Teatro Principal de Pontevedra en homenaxe a Alexandre Bóveda, que tres anos anos máis tarde se traduciría nun libro, Cartafol poético para Alexandre Bóveda, cando o noso poeta xa non estaba entre nós.

Grazas a esa necesidade súa de expresar coa súa presenza e participación o apoio aos actos e actividades en que a nosa lingua, a nosa poesía e a propia Galiza eran o motivo central, as máis novas e os máis novos puidemos gozar da súa presenza e da súa conversa. E ese xeito de ser escritor galego con todas as consecuencias é o legado que del recibimos a xeración que fecha o século XX. Recibimos, defendemos e asumimos: a súa maneira de ser poeta é para nós exemplo a seguir.

Hoxe, ao lermos a Manuel María, non podemos deixar de comprobar que algúns dos seus versos seguen tendo vixencia. En contra do seu temor a que os seus versos perdesen rapidamente actualidade (tal e como lemos no libro Remol), algunhas das críticas e reivindicacións que el realizou desde o poema, son aínda necesarias. Como o ?Poema do alleado?, moi axeitado para ler despois das conclusión do Cuarto Informe do Comité de Expertos da Comisión Europea das Linguas minoritarias, que se facía público esta semana, e dedicarllo aos que están gobernando en San Caetano:

Son un bilingüista
moi apaixoado,
un colonialista
ben colonizado.

Con toda a retranca, por suposto!

Felicitámonos de que as letras de 2016 honren o poeta Manuel María. Leamos os seus versos. Mellor, fagamos dos seus versos bandeiras que nos guíen.