|
|
|
|
|
|
| Carta VIII. Sen fronteiras entre o real e o fantástico. |
|
 Chegamos á oitava entrega, case a piques de deixar a illa do Pico. Neste ano e medio percorrín coa memoria e a litertura a illa de San Miguel e a de Pico. Aínda quero percorrer as de Faial e Terceira, mais iso será dentro duns meses, practicamente a partir de xaneiro de 2018 se todo vai ben. Agora voume centrar noutro proxecto que require toda a atención que lle poida prestar.
Se alguén gostou destas cartas e seguiu a súa lectura, grazas.
?as coisas aqui acontecem como tiverem de acontecer, sempre com muita calma?? Romana Petri, A senhora dos Açores.
As estreitas estradas acabaron por conducir cara ao interior da illa os transeúntes extraviados pola deficiente sinalización. Sen compás, confundindo o rumbo, chegamos á Lagoa de Caiado, cuberta en parte por unha tona verde. A Lagoa forma parte da Rede Natura 2000 e está a máis de 800 metros de altura. Na súa contorna, descubrimos algunhas das especies vexetais endémicas dos Açores, como a Erica azorica, denominada comunmente urze, mato, vassoura ou queiró, ou o cedro do mato, Juniperus brevifolia. Ignorantes do seu valor natural tiramos fotos marabillados só pola beleza, para máis tarde descubrir o seu inmenso valor.
Por eses camiños do interior, achegámonos á néboa que muda a paisaxe da illa, internándonos por unha especie de decorado extraterrestre ou viaxe no tempo cara a un pasado misterioso de liques e fumarolas. Descubrimos a lingua arqueolóxica da illa. A rocha negra, ás veces esfarelada en area escurísima, a ocultarse baixo a tona de prados intensamente verdes, ondulantes e coroados con cristas de pedras negras ou sebes. E eu admirada de que entre a pedra volcánica áspera e seca prendera a vida con follas de bordos espiñentos dos que saían unha especie de pampillos.
Esa pedra negra é a primeira imaxe do Pico na memoria. A pedra negra que emerxe entre a vexetación. A pedra negra que rodea a illa e adopta formas asombrosas ao entrar en contacto co mar. A mesma pedra que os habitantes cicelaron para construír as súas casas. A pedra que aínda garda a forma da lava candente que se deslizou cara ao mar. Pedra ou lava negra.
Esa pedra é o corazón do Pico. Unha illa que é un monte que ascende abrupto e se coroa de néboa sen avisar dos perigos que hai no seu ascenso. O cume máis alto da República portuguesa. Esa pedra é tamén a imaxe que paira na literatura, como o libro que atopei na antiga fábrica baleeira da Sibil. Ao collelo, lin a contracapa e dixen, vai comigo, preciso deste libro para logo alimentar a memoria deste lugar. E así, lendo A senhora dos Açores volvía á illa, recoñecía os lugares escuros de pedra lávica, coma ela os chama, e que alí reciben o nome de ?misterios?. Buscaba entre as fotos. Procuraba o mapa para situar debidamente as localidades de Arcos e Cabrito e lembralas mellor. E recorría ao caderno que sempre vai comigo, neste pulso constante coa miña contraditoria memoria: ?Fomos cara a Cachorro e visitamos a súa costa, chea de pedras con formas que parece que se fixeran onte... Continuamos contemplando as caprichosas formas que tomou a lava cando baixou cara ao mar, nesta illa que é a máis nova, pois só ten 300.000 anos. No Lagido de Santa Luzia visitamos o conxunto etnográfico da cultura do vinho, coas parcelas separadas por muros de pedra negra e as viñas abandonadas, algunha a subir polas árbores, mesmo.?
A senhora dos Açores é unha obra de Romana Petri, escritora e tradutora italiana. Na recensión doutro libro da autora sobre a mesma illa (Regresso á ilha), realizada por Manuel Tomás, sabemos que Petri chegou ao Pico en 1996. Aquel verán deu lugar á Senhora dos Açores, un libro que tivo grande éxito en Italia porque: ?Em A Senhora dos Açores, o espaço é determinante para o enquadramento das personagens, todas elas com nomes reais, bem conhecidos de toda a gente da freguesia de Santa Luzia e não só, que o Pico acaba por ser uma aldeia global(mente) pequena? (Manuel Tomás, Revista de livros 307)
O libro ten formato de memoria e quere ser un retrato sentimental do Pico. Romana Petri escribe en primeira persoa e é outra personaxe que transita as terras da illa e fala cos seus habitantes. A Senhora dos Açores é un retrato daquelas xentes, das mulleres e dos homes que un día emigraron a Canadá ou aos Estados Unidos e que sempre, sempre se doen desa partida, malia os seus fillos americanos xa na fala e no corpo. A autora demostra un profundo desprezo por esa americanización e é na súa propia boca que pon estas palabras:
?Não devias ter permitido que o teu filho nacesse naquela terra ?Debe ser por isso que tantos americanos são obessos: vivem a grande derrocada da sua alma. Forçada a estar onde na devia, e compensam a mágoa da mudança afogando a comida nos molhos coloridos. A gordura que vós, pais, consumistes na tristeza das recordações, recuperam-na eles?
O libro vai deseñando ante nós un retrato real e máxico da illa, coas súas cores e formas caprichosas, cos seus habitantes corpóreos e incorpóreos, sen que haxa fronteira ningunha entre o mundo dos vivos e os mortos: ?e a alma, no momento de partir, fica desorientada, não sabe tomar o caminho suave das alturas, como lhe compete, e fica aquí, na terra, deixa-se ficar embora saiba que o seu lugar já não é aquí?.
Cando hoxe volvo ao libro, mentres escribo este artigo, conecto esta obra coa dunha autora de noso. Nun dos capítulos de A senhora dos Açores, unha das personaxes, Malvina Sebastião, fala dun homem-planta: ?? em frente daquela casa, no jardim, há uma estranha planta com uma única flor grande e alongada, que está ali há anos e não murcha, está sempre fresca. Por vezes, de noite, no lugar da planta está um homem de outros tempos, um homem-planta que regressa porque sente a necessidade de aparecer àqueles que podem e querem vê-lo.?
Un home-planta, como as mulleres planta que Ledicia Costas creou nunha das súas últimas novelas. Unha creación literaria que tal vez beba da realidade da Epidermodisplasia verruciforme, unha enfermidade rara de orixe xenética que provoca a deformidade da pel por medio de verrugas, até adoptar aparencia vexetal. Unha enfermidade que, como sempre, se analiza desde unha perspectiva masculina, esquecendo que mesmo as mulleres poden chegar a padecela, e aquí entra o texto de Ledicia, feminizando esta imaxe. Unha imaxe que conecta coa tradición literaria dos Ent, descritos por Tolkien como xigantescas árbores que camiñan e gardan a fraga, tomando o nome da tradición anglosaxona; ou coaa tradición mitolóxica de pobos como o éuscaro que ás veces representan a súa deusa Mari como un ser híbrido entre unha muller e unha árbore.
Ebria de imaxes fantásticas sinto avanzar o tempo mansamente. O sol intenso esperta a sede de auga salgada e levamos o corpo até as piscinas construídas no bordo do océano. Apenas un ensaio de profundidade. Unha balsa de adaptación que xoga coa distancia do horizonte, mostrando o perfil das illas que rodean o canal e calan a dimensión do abismo en que se mergullan os seus xigantes na procura de alimento.
Profundidades en que dormen animais pálidos, como aquela cucumaria dos abismos que Vitorino Nemésio imaxinou e nomeou estrela, sen decatarse de que era unha masa branda que filtra a auga na escuridade absoluta, un ser vivo parente dos carallos de mar, que tamén arriban inertes ás nosas praias:
?Ficavam ali secas, estampadas, como enigmas do mar num cemitério. E nunca mais se esquecera daquela bicheza pequenina, Cucumaria abyssorum, encontrada pela equipa científica do Hirondelle nas fossas do Atlântico açoriano, ... Pobre estrelinha seca das solidões do fundo, a cucumária dos abismos... ? Vitorino Nemésio, Mau tempo no canal
Marta Dacosta, maio 2017.
|
|
|
|
|
| Cartas açorianas (VII). Memoria da balea. |
|
 ?Os baleeiros das Lajes, os vilas, andavam por esses mares a balear ? com as baleias que apanhavam, derretiam no Caneiro, suas histórias para contar. Contavam-nas no mar enquanto no mar pescavam, contavam-nas por esses campos, enquanto por esses campos lidavam ??, Dias de Melo, Vida Vivida em Terra de Baleeiros, en Cadernos Sibil, nº 1
En canto conseguimos motorizarnos, iniciamos o noso percorrido por Pico visitando un dos lugares que xa seleccionáramos previamente: o Museu dos baleeiros en Lajes do Pico. Na que fora unha fábrica baleeira, existen agora salas que acollen fotografías ou unha lancha baleeira a tamaño real. Alí vimos por primeira vez un vídeo sobre a caza. Foron os primeiros estremecementos. Non é doado asistir á matanza dun cachalote. A inmensidade do animal obriga a multiplicar a crueldade do ataque do arpón, pois cómpre darlle morte canto antes. O animal ferido, aumenta a súa xa descomunal forza e pode lanzar polo aire as pequenas lanchas baleeiras con toda a tripulación. Quen sabe se a lenda de Mobby Dick non ten como causa real un intento de captura que se saldou cun cachalote ferido que aprendeu a responder aos ataques dos barcos baleeiros. No libro Os picoenses na odisseia da baleação de Manuel Moniz Bettencourt recóllese xustamente a memoria traumática da morte dun arpoeiro en 1946: ?? o desditoso ?Teixeira?, vencido mas não convencido, baixou a cabeça e com a habilidade que lhe era peculiar segurou a lança e arremessou-a atingindo novamente o monstro que, num derradeiro esforço, elevou a sua grande cauda e, imediatamente a desabou sobre a proa do bote onde, infelizmente, aquele trancador se encontrava? restado dele apenas e só, umas migalhas da sua massa encefálica espalhada no que restava de bote!!!?. Aquela nova correu coma a pólvora e causou grande trauma na memoria das xentes das illas, ?só decorridos alguns anos se aplacou a angústia por todos vivida?.
Mais na primeira sala aínda nos podemos dedicar á serea contemplación dos scrimshaw ou figuras talladas nos ósos e nos dentes dos cachalotes que, segundo recolle José Carlos Garcia, autor de varios libros sobre a cultura baleeira no Pico, eran o resultado das horas de vagar dos mariñeiros. Na colección que mostra este museo hai figuras humanas e de animais, utensilios, caixas, un cachimbo esquimal, compases, plumas estilográficas, paraugas, dentes que son como cadros en que se deseñan diversas figuras ou mesmo un colgante feito co dente dun cachalote que aínda non nacera. Até un xogo de café, coas súas chávenas e pratos ou a parte máis ancha das inmensas mandíbulas do odontoceto convertidas en lenzos suxeitos ás paredes de pedra, en que se representaban diversas escenas da vida dos mariñeiros.
E un feto de cachalote disecado.
Unha besta mínima amosando as vértebras miúdas por baixo do coiro da súa delicada pel.
Ou o que parece ser o libro de bitácora dos barcos Lady Melville e Scaleby Castle, deixándonos a curiosidade en suspenso.
Así que as mandíbulas alí expostas xa eran o que menos nos chamaban atención. Como os selos de lacre, o aceite ou as lámpadas rematadas co rabo ergueito dos mamíferos ao se sumir nas profundidades.
E toda variedade de ganchos e machadas, coitelos e arpóns. Imaxes que se cravan en nós e nos lembran os esforzos por parar a caza da balea que, completamente industrializada no século XX, ameazaba a supervivencia dos grandes animais do mar.
O Museu dos Baleeiros está nas antigas Casas dos botes, edificios que sobreviviron ao ciclón do 4 de outubro de 1946. O ciclón tamén levou con el os botes e obrigou a mudar o procedemento para gardalos de futuros accidentes climatolóxicos. No dixital Tribuna da Ilhas Fernando Faria relata a intensidade destrutora deste ciclón: ?No dia 4 de Outubro de 1946 ? um ciclone de extrema violência assolou o arquipélago açoriano, provocando prejuízos materiais de grande monta. Nas ilhas do Faial e Pico os ventos tempestuosos e o mar alteroso destruíram culturas agrícolas, danificaram vários prédios??. Faria recolle como a prensa da época informou de que apesar dos danos causados polo ciclón, a?enérgica e bem conduzida acção? das autoridades, permitiu reconducir a situación. Mais o autor sinala que esta información non se corresponde coa realidade, senón que obedece ao que mandaba o tempo político da ditadura: ?Vivia-se então em pleno Estado Novo, havendo o controlo governamental dos meios de comunicação social que, coagidos pela lei censória ou por opção própria, não inseriam notícias contrárias ao poder político e, mesmo nos artigos de opinião, raramente se aventuravam em ultrapassar o que lhes era consentido.? O que non di o autor é que esta censura segue a existir nos tempos de hoxe, aínda que os réximes políticos sexan outros. Mais isto xa é fariña doutro autoclave.
O descanso do mediodía deunos un respiro. Apenas o tempo imprescindíbel para achegarse a outro misterio e volver de novo, agora para visitar o Centro de Artes e Ciencias, musealización da antiga fábrica da Sibil (Sociedade da Indústria Baleeira Insular Lda) e acabar de impresionarme.
O edificio era impecábel. Liñas rectas, paredes branquísimas, anchas escadas? e abaixo os fornos. Outra vez o vídeo sobre a caza da balea. E os fornos. Os inmensos fornos en que eran cocidos os animais até derretelos por completo. Os mesmos fornos crematorios recubertos de ladrillo vermello e pesadas portas. Tan pesadas como a sensación de afogo que se apoderou de min e da que non me puiden liberar nin cando saín ás alancadas fóra do edificio. Agora non podo documentar o que me di a memoria, non sei se o lin nin onde, ou se foi unha explicación na visita guiada que logo realizaríamos en Horta, mais lembro que mentres contemplaba aquelas máquinas destrutoras manexaba a información de que eran xemelgas das que foran colocadas nos campos de concentración naquelas décadas de mediados do XX.
Nesta viaxe aínda seguimos a visitar outras ?fábricas de baleia?. Mais foi entón cando sentín esa angustia. Unha sensación completamente oposta á que me produciu anos antes a fotografía que ocupa un lugar principal do Museu da baleia en Caniçal, Madeira. Unha imaxe que recolle un momento real que se converte en símbolo: a entrega do derradeiro arpón ou o abandono consciente, convencido, firme da caza destes animais inmensos sen os que o Atlántico sería outro océano. O símbolo de que ser humano e ser animal dialogan e comprenden como as vidas de todos son os alicerces en que aboia este planeta. Di a foto do museo madeirense: ?Eleutério Reis entregou em 1981 o último arpão à Sociedade para a Defesa dos Mamíferos Marinhos (GSM), documentando assim a sua evolução de caçador de baleias até a entusiasta defensor das baleias?. A caza da balea aínda rematou en 1984, sendo en 1987 cando se cazou o derradeiro cachalote con arpón nas proximidades da illa do Pico (Cadernos Sibil, nº 1, 2007).
Saímos daquela antiga fábrica cargados de libros. Entre eles o moi recomendábel caderno Cultura baleeira nas Lajes do Pico. Identidade e Patromónio do xa citado José Carlos Garcia, autor de varios traballos sobre a cultura baleeira no Pico. Este caderno ten a virtude de sintetizar e recoller o máis esencial para achegarse a esta temática. Nel informámonos de que esta cultura baleeira se inicia case co poboamento dos Açores, pois data xa do XVI, cando nos inicios os poboadores das illas aproveitaban os cachalotes que viñan parar á costa. No final do caderno atopamos unha reflexión que ten a ver coa simboloxía xa referida da entrega do derradeiro arpón: o ?processo de reinvenção da memória baleeira, assumido pelos actores sociais que viveram ou não este passado, tem concorrido com a consagração identitária da actividade e dos homens e mulheres que a produziram e para a criação de espaços e monumentos simbólicos?. Trátase de asumir o pasado, de tomar consciencia do presente e reinventarse orgullosos de ter avanzado. Non se trata de ocultar o que sucedeu, trátase de ter orgullo de nación e reivindicarse ao tempo que se asume que cómpre mudar as prácticas pois a realidade da vida no planeta nos pide outra posición. Sobre isto xa ten escrito Alfredo López, o meu compañeiro de viaxe, quen reclama ese orgullo e esa reinvención e toma de consciencia para o noso país, un país en que non se reivindica nin patrimonializa a cultura baleeira que tamén a nós nos pertence.
De José Carlos Garcia trouxemos outras publicacións como A fábrica de baleia de São Roque do Pico, fermosamente editada, ou o libro de Manuel Moniz Bettencourt, nostálxico de seguir coa caza, que tamén os hai. Neste libro hai unha fotografía do exterior da fábrica da Sibil en que se pode ver o corpo estendido dun cachalote que agarda para ser despezado. Vexo a foto e reparo en que a cabeza do animal é tan ancha como alta é a fachada da fábrica e penso que se me puxese ao seu lado eu non sería tan alta, coma el é ancho. Que inmenso ser!.
Nos días seguintes volvemos visitar outras ?fábricas de baleia?, como a de São Roque, aquel Museu do Pico, Núcleo Museológico da Indústria baleeira que ostenta en grandes letras vermellas as palabras: ?vitaminas oleos farinhas adubos Armações baleeiras reunidas Lda?, resumindo así todos os usos que se lle deu á graxa dos cachalotes. Na mesma porta están aínda os enormes engrenaxes que turraban dos grandes cetáceos. Hoxe están impecabelmente pintados de gris e inmóbiles ante a rampla sobre a que un día se arrastraron os enormes corpos e hoxe se deslizan, empurradas coa forza dos brazos, as antigas baleeiras, convertidas en traíñas deportivas.
No interior, a nave mantén a mesma distribución de máquinas e utensilios que un día estiveron a pleno rendemento. De novo as baleeiras e os fornos ou autoclaves. Na explanada que se estende entre a fábrica e o mar, unha estatua que representa o arpoeiro soíño na súa barca, a piques de acometer o cachalote. No pé uns versos do poeta local Almeida Firmino:
?Ancoradouro de aves, poetas e baleeiros
Heróis sem nome com um pe em terra e outro no mar
Quantas vezes em vão a balear??
Publicado en Sermos Galiza |
|
|
|
|
| Cartas açorianas (VI). O tempo a aboiar. |
|
 ?Quando te escrevo é como se falasse contigo e estivesses, de algum modo, mais perto de mim?, Cartas portuguesas.
Leo as Cartas portuguesas, tradución de Eugénio de Andrade, que trouxen de Ponte Delgada naquel verán e atopo as palabras que explican por que escribir estoutras: rabuñar na memoria e manter viva a luz das illas.
Regresamos de Ponta Delgada con queixo, ananás, té, libros e o desexo de voltar. Así que, a penas un ano despois, voamos cara a Horta, a capital da illa do Faial, de camiño á illa de Pico. A viaxe fíxose longa de máis: abusos nos prezos dos aeroportos, calor, atrasos e un hotel en que tardaron en comprobar que si tiñamos reserva.
Mais finalmente saímos ás rúas inzadas de vida e de xente que estaba, naquelas datas de inicios de agosto, a celebrar a Semana do Mar. Ese bulicio que tal vez fixo saír da casa sen permiso á meniña de María Teresa Horta.
Percorremos Horta dun extremo a outro sen despegar a vista do mar. Topamos xa cos primeiros emigrantes que volvían coas festas para demostrar o ben que lles ía co soño americano. E como en calquera festa, atopamos o primeiro coñecido, saudámonos e intercambiamos datos para xuntarnos nos días posteriores.
De regreso ao hotel, recalamos no Café Sport do Peter, ese que eu chamaría taboleiro de mensaxes do Atlántico. Alí, nas paredes ou no teito hai notas e máis notas: alguén que busca pasaxe, traballo? calquera información que poida precisar quen atravesa o océano. Un taboleiro semellante era o propio porto. Cada barco que chegaba pintaba no muro de contención o seu nome e a data en que arribara. En días posteriores fomos seguindo aquel itinerario de atraques até dar mesmo cun barco da Guarda.
Mais o noso destino era Pico, en primeiro lugar. Así que, o 5 de agosto de 2008, no ferri Cruceiro do Canal, chegamos a Magdalena e comprobamos xa as dificultades para conseguir un coche de aluguer. Pico ofreceunos as súas rochas negras e a lentitude, a mansedume do tempo a aboiar coma as propias nubes que rodean o cume do monte que dá nome á illa e que, sorprendentemente, é o máis alto da República portuguesa. Mide máis de dous mil trescentos metros de altura. Véndoo desde a base, rodeado de nubes e sabendo que é o que queda dun volcán, a viaxeira pensa que é de alí de onde sae o famoso ?anticiclón dos Açores?, coma se o monte fose unha cheminea xigantesca a expulsar nubes de calor que viaxan sobre a Terra.
A ?ilha do Pico, terra de pastos, de vinhedos, de barcos de baleação? (Judite Jorge , Afectos da alma)
Sempre digo que son os libros os que nos atopan. Así me sucedeu un día de mediados de agosto na Bertrand de Braga. Cunha intuición que non podía calcular botei man de Afectos da alma, a primeira novela de Judite Jorge. Nada sabía do libro, mais volvín con el para casa. Cando o lin namorei do relato e co tempo vin comprobar que é un retrato fiel das xentes do Pico, a illa á que, cando comprei e lin a novela, non imaxinaba que viaxaría un día.
En Afectos da alma a soidade é a protagonista absoluta, como unha transposición da soidade das illas. A soidade dunha muller, dunha emigrante que un día atravesou o Atlántico cara a América do Norte, unha traballadora que pasou a vida a aforrar. A soidade de quen tiña na relixión unha razón para vivir e asumiu a súa vida sen se rebelar contra dela. Como advirte a autora na contracapa, a novela inspírase en feitos reais acontecidos na localidade en que naceu. A protagonista, Maria Polley, existiu realmente e realmente entregou os seus aforros para construír unha ermida en Pedras Negras, á que só retornou unha vez. No texto, a autora coloca estas coplas que dan conta dos feitos de María:
?Cedo partiu coitada,
Em cata de vida melhor.
E em labuta esfaldada
Pelo altar do seu suor.
Quis esta terra brindar
Com graça que vem dos céus,
À virgem senhora fez altar
E grande favor aos seus.?
A emigración, un dos temas máis importantes e dolorosos para as e os açorianos. Outro trazo que une os nosos pobos. Como en Gente feliz com lágrimas, a emigración relatada desde a proximidade biográfica. João de Melo creou a ficción a partir da propia experiencia, Judite Jorge a partir de feitos sucedidos ?bastante tempo antes de eu nascer, de modo que nunca a conheci? A sua lenda acompanha-me desde sempre como um conto de embalar. Há muito sonhava escrever a sua história??. A emigración que deixa a súa pegada nas portas das casas en que ás veces ondean dúas bandeiras: a dos Açores, branca e amarela, e a do país en que os donos están emigrados: Estados Unidos e Canadá maioritariamente. Rara vez a bandeira portuguesa está nesas portas açorianas. Para dentro delas, talvez haxa un Francisco Homem que, como en Afectos da alma, cante o Fado do Emigrante:
?Para terras distantes
Em breves instantes
Eu vou abalar?
Na miña memoria Pico é o tempo a deterse. A naturalidade coa que a muller que nos atende di que se acabaron os refrescos e que non haberá máis até que volva o barco. Facernos agardar porque o cuarto aínda non está preparado no principio da tarde. Ou contemplar como descargan un barco mentres agardamos dúas horas a que nos sirvan a cea? ?Os senhores estão de férias?. Si e acabamos de atopar un lugar en que o tempo aboia líquido ou gasoso, con forma de mar ou nube, brillante e plácido como as vacas marelas que pacen ao pé do volcán, desinteresadas nos perigos que non queren crer os turistas que ousan subir ao seu cume.
Construír rutinas coma quen permanece e afacerse aos cafés no límite da praia. Volver á caseta de madeira fronte ao mar en que ceaches onte e mesmo bautizar o local cun nome ao noso xeito (?A de Remedios?).
E renderse ao pracer de nadar nas piscinas de auga de mar a rente do océano. Entregarse á contemplación da inmersión lenta e calculada dos enormes cachalotes, pegados á pequena embarcación, sen pensar en canta auga hai baixo os nosos pés. Mais tamén sentir unha punzada de dor ante a imaxe da barbarie?
??à perseguição selvagem ainda feita a estes animais, ?, juntem a todos os outros o meu grito de homem de mar: -Parem com isso!? Nun? Álvares de Mendoça, Memórias de um baleeiro.
Publicado en: Sermos Galiza. |
|
|
|
|
| Cartas açorianas (V). Construír a imaxe do paraíso. |
|
 ?Dos demais tripulantes pouco podo dicir. Non eran nin mellores nin peores cá multitude de mariñeiros que ferve nos portos. Moitos deles procedían das illas dos Açores, terra propicia para os baleeiros??, Herman Melville, Moby Dick
Ao final, mesmo no lugar máis afastado acabamos por crear as nosas rutinas. Pasear no final da tarde polo porto, coas súas augas transparentes a pesar do tránsito marítimo e os descoidos, e atender a furto á descarga de peixe, coa sensación de estar a roubar cos ollos retallos de vida que non se nos ofrecían a nós. Acadar o Largo da Matriz pasando por baixo das portas da cidade e dando as costas a Gonçalo Velho Cabral, o navegante que en 1432 introduciu as ovellas na illa e en 1444 iniciou o seu poboamento o día de San Miguel, circunstancia coa que se explica o nome da illa. Sentar nalgunha terraza, ler, contemplar, imaxinar vidas e, á hora sinalada, dirixirnos á Adega Regional, onde xogando ás semellanzas atopamos o dobre de Mr. Bean. Naquel e noutros restaurantes entregámonos ao grato labor de saborear todos os peixes que as augas profundas das illas ofrecían. Quenllas, en diferentes formas de presentación, ou lapas grelladas, un dos entrantes máis característicos, unhas lapas que son algo máis grandes cás que podemos recoller aquí.
Cada vez que entrabamos a un restaurante, a primeira parada era o expositor de peixe, comprobar se o que viamos fora xa consumido, sinalar o descoñecido, preguntar o nome. Sempre preguntar o nome, porque, naturalmente, os nomes varían, varían ás veces dentro da mesma ría, canto máis con tantos quilómetros de por medio. Preguntar porque non vaia ser que atope outro curmán perdido, como pasou no Funchal, en que vin saber que o que nós denominamos castañeta vermella é un Alfonsinho da Costa.
Crear rutinas e namorar das pequenas cousas, como os ananás. En São Miguel descubrimos as plantas deste froito, algo máis pequeno e doce có que chega ás nosas tendas e moi colorido. As estufas de ananás impresionáronme. A súa fermosura é o primeiro que nos prende. esa intensidade de toda a gama de verdes e vermellos, as follas alongadas e estreitas, a piña de flores. Os ollos bébedos de cor. O olfacto impactado polo aroma: ?Este fruto delicioso, cujas folhas parecem de zinco, é colhido em verde para o transporte, mas se esperam que amadureça na estufa exala um aroma que faz crescer a água na boca. Com calor persistente e constante humidade, com fumo quando vai deitar flor, obtém-se, do toco negro e mirrado que é a raiz, um enorme e delicioso morango.? Raul Brandão, As Ilhas Desconhecidas, 1926. Natureza exuberante. Xardíns botánicos en que fentos prehistóricos constrúen sombras pracenteiras e a viaxeira sente que está nun deses filmes inspirados en Verne.
E descubrir os labirintos do té. ?O melhor chá dos Açores, delicado e aromático, tomei-o na Gorriana, na casa fidalga do senhor Jaime Hintze, toda ao rés-do-chão e caiada de amarelo, entre o bulício alegre da vida rústica, num lar que a bondade de sua esposa santifica.? Raul Brandão, As Ilhas Desconhecidas, 1926.
Desde o primeiro momento quixen visitar unha das fábricas produtoras de té, o seu cultivo rectilíneo a deseñar labirintos. Foi a primeira saída en vehículo, en canto puidemos conseguilo. Soe ser esta unha dificultade que pode atopar a viaxeira, direi xa que nas illa de Pico foi aínda máis difícil e que en Faial xa foi imposíbel (nunca tentei levar o carro alugado desde antes de realizar a viaxe, mais hai quen si o fai). Pasada a vila de Lagoa do Congro chegamos á Gorreana, plantación e fábrica de té desde 1883. As visitantes contemplabamos as máquinas Marchall que procesaban as miúdas follas e liamos con atención as diferenzas entre ?Orange Pekoe?, ?Pekoe? e ?Broken Pekoe?, mentres as traballadoras, sentadas ao redor dunha grande mesa, manipulaban pequenos montes de follas escurecidas que logo ordenarían en paquetes rectangulares, verdes, negros ou vermellos, coma os tés que transportaban no seu interior. A fábrica, na entrada, ten un mostrador para curiosos e nostálxicos. Alí podes facerte cunha postal de São Miguel ou un paquete de té, ou mesmo podes deixar unha tarxeta, unha mensaxe, un agradecemento, sobre os xa amoreados até ocultar a madeira en que son colocados. Un amoreamento case imposíbel de pequenos papeis que volvería ver no Peter, na illa do Faial, como se o bar fose o taboleiro de mensaxes do Atlántico. Regresamos con tres paquetes, cada un da súa cor e, desde entón, alí onde atopamos té dos Açores, sucumbimos á nostalxia.
Así, día tras día, percorremos a illa. Detivemos o tempo para ver sacar un barco do mar rodando sobre troncos ou como un mariñeiro pelaba un peixe porco. Comprobamos a temperatura das augas e paramos nos portos de negras e inmensas laxes. Ou nun bar con baños feitos dentro dunha lancha baleeira de nome ?A Vigía?, en Capelas. ?É nas vigias que se dá início á caça à baleia?, di Nun? Álvares de Mendoça no libro Memórias de um baleeiro, o primeiro libro que compramos ao chegar a São Miguel. Un libro de memorias escrito por un mariñeiro que andou á caza da baleia, unha autobiografía, un relato ?escrito por alguém que sentiu na carne e na alma ?baleeiro igual aos outros- toda a vivéncia dessa ?caça?, no que ela tem de arriscado e das ?suas? exigências em coragem e perícia.?. Sobre as vixías explica: ?Era bem sabido que o vigia não vigiava só Baleia: vigiava também as pessoas ? Talvez por isso conhecia a vida de toda a gente. Quem tivesse porta ou janela virada para uma vigia, tinha de se acautelar??
Naquela taberna que reutilizou as baleeiras achamos a imaxe dun cachalote realizada polo propio dono. Desde a taberna baixamos ao porto encaixado entre as rochas e de alí fomos á pechada e abandonada Fábrica da baleia, que así se denomina o lugar en que se varaban e procesaban os cetáceos cazados, maioritariamente cachalotes. Alí nas Capelas, a Junta da Freguesia e o Goberno dos Açores ergueron en 1994 un monumento de homenaxe aos baleeiros.
Os grandes cetáceos foron un dos compases que guiaron as viaxes. Ir polo mar fóra nas pequenas zodiacs para ver o horizonte inzado de arroases e comprobar a lonxitude das baleas, aparentemente lentas, escuras, calmas. En São Miguel vimos os golfiños pintados e algunha balea sardiñeira. Deveciamos por ver cachalotes. Talvez por iso a seguinte viaxe foi cara ao Pico e alí, no Canal do Faial, sentir a vertixe dos corpos xigantescos a se sumir nas profundidades.
A memoria da caza da balea é un capítulo fulcral da historia dos Açores e por iso tamén pretexto literario. No volume Mar de baleias e baleeiros que trouxemos dunha das viaxes, lemos un poema de Roberto Mesquita dedicado a estes inmensos seres.
Das entranhas do mar irrompe uma baleia
Que parece um recife a negrejar nas águas.
Vejo-a ostentar primeiro a colosal cabeça
E logo, toda à tona, os vagalhões fender.
Um enorme repuxo aos ares se arremessa
Cada vez que respira o gigantesco ser.
Son os versos finais do poema ?A baleia?, pertencente ao libro Almas cativas escrito en 1922, mais o poeta morre no ano seguinte e o manuscrito permanece inédito até 1931 en que foi editado pola súa viúva e a irmá. Victorino Nemesio estaba empeñado en recuperar a memoria do poeta nacido en Flores, dicía que ?êle exprimiu em parte uma coisa que todo o ilhéu gostaria de dar antes da morte: a angústia e doçura de ser sòzinho no mar?, e foi grazas a Nemésio, que divulgou a súa obra, que acabou por ser recoñecido como un dos poetas representativos do simbolismo portugués. Nemésio dedicoulle versos coma estes:
À memória de
Roberto de Mesquita,
Poeta verlainiano e escrivão da Fazenda nas Flores.
Lá numa ilha perdida,
Sob o sol quase cego,
Houve um poeta que passou a vida
Triste como um morcego?
Sem táxis nem parelhas,
Mas com um pouco de lua e um mar por todo seu,
Que havia de cantar? a solidão e as quelhas
Que emolduraram de sombra e môfo o azul do céu.
Era longe?
Nas entranhas do mar, lá bravo e salgadio
Que nem sempre descobre uma estrela feérica,
O céu áspero era o seu capuz de monge
E só de vez em quando avistava um navio
Ao largo, - para a América ?
A sua ilha enganava àqueles que a procurassem
Nas cartas de marear que levam os vapores;
Enfin, se preguntassem
Por ela, aos capitães, diriam êles: as FLORES!
(Pelo que, cativado, o ocioso viajante
Desceria, esfregando as maos, ao seu beliche)?.
Poema autógrafo escrito o 22 de marzo de 1933 e depositado na Biblioteca Nacional
Foron nove días en São Miguel. Nove días camiñando as lombas redondeadas dunha illa a aboiar no centro do océano. Nove días coma as nove illas para deixar prendido no fondo do Atlántico un fío invisíbel ao que se aferra a memoria. Nove días para construír a imaxe do paraíso: grandes fentas, augas mornas, areas negras, ondas inmensas e un sol difuso. Nove días para ancorar o desexo de retorno.
Artigo publicado en: Sermos Galiza. |
|
|
|
|
| Cartas açorianas (IV). As Briandas do Arquipélago. |
|
 ?E as Ilhas, como as pérolas do manto,
Nymphas dispersas na fluidez das aguas,?
Así describe Teófilo Braga as illas no seu poema ?A infancia de Homero? (Torrentes, 1869). Aínda que a obra nos fale de illas mediterráneas, non podo deixar de pensar que se inspirou no seu lar natal e que, cando describe o Vesubio, está a describir o mesmo Pico das Camarinhas:
?Como de uma cratéra que rebenta,
No ár se espalha o sulphuroso fumo,
Candente a lava até ao mar escorre,
Luar incerto a labareda offusca?
Mais Teófilo Braga talvez sexa máis lembrado como historiador e político, de feito foi presidente da República portuguesa dúas veces, en 1910 e 1915. Era coetáneo de Antero de Quental, ambos os dous nacidos en Ponta Delgada. Saraiva e Lopes, naquela Historia da literatura portuguesa que era para o alumnado de Pilar Vázquez Cuesta en Compostela algo así como unha biblia da literatura (que eu aínda consulto), sitúan a ambos os dous micaelenses no ?vago e sincrético movimento republicano-socialista? que, a partir de 1872, escíndese: ?Antero, proudhoniano, prega a abstenção política da classe operária. Teófilo Braga fica com aqueles que defendem a primazia dos problemas políticos sobre os sociais e a necessidade da liquidação prévia do regime monárquico?.
Quen visite Ponta Delgada non atopará nas súas rúas e prazas tantas referencias a Braga, a penas unha estatua no acceso ao museo militar, como a Antero de Quental, quen, dalgún xeito, poderiamos dicir que resume o orgullo que os habitantes das illas senten ao saber que elas son berce de persoas de grande relevo: ?E bastaria o nome de Antero de Quental para firmar uma alta contribuição dos Açores para o pensamento português.? Escribe Vitorino Nemésio (?Corsario das ilhas?, Vitorino Nemésio. Estudo e antologia, 1986).
Desde os anos daqueles ?republicanos socialistas? aos nosos días, moitos teñen sido os acontecementos políticos. Cando eu percorría as rúas de Ponta Delgada, ao pasar por algún dos edificios gobernamentais non podía evitar preguntarme en que lugar daquel paraíso se terían reunido uns anos antes aqueles que decretaron a invasión de Irak, escribindo así algunha das pasaxes máis negras da historia das illas. Eu prefiro quedar con outras, páxinas como as que a seguir refiro.
Certa noite lía divertida un poema de Nemésio, un poema que comeza? cunha chamada telefónica:
?Margarida e Natália falam-me de Lisboa, de urgência
Alta noite, dormindo em catalão, num salto as oiço
A perfídia extremista outorga carta de colónia às Ilhas
?
Os fios telefónicos, como fogo de lagoa, vibram,
Aquelas são das últimas Briandas do Arquipélago:
Uma pobre mulher com traços de fogo nos olhos
A outra, irada na alva beleza se excede.
Ambas me emprazam a tudo pelos gestos, nuvens, calhetas.?
Ao divertimento inicial seguiu a sorpresa e, finalmente, un interese intenso polo contexto real do poema ao ler estes versos:
?As furnas são nossas.
As pipas do vinho são nossas,
As carroças do peixinho nossas,
O leite das tetas que ordenhamos,
As pontas com poucos faróis,
Os caminhos seculares mal calçados.
Os chafarizes com um tapete de bosta quente cheiram bem.
Vamos revoltar as ilhas: eu tenho lá ossos de pai e mãe
Sujo seria se não acudisse ao chamamento?
Nemésio escribiu ao final do poema: Barcelona (?dormindo en catalão?), 31/03/1976. Luiz Fagundez Duarte, editor das obras completas de Nemésio, recolle nas notas aos poemas que este fai referencia a un telefonema realizado por Natália Correia en que ela e Margarida Vitória reclamaban o regreso do poeta para asistir a unha reunión con Ramalho Eanes en tratar sobre o futuro político dos Açores. Aquí, convén lembrar que Nemésio creara o termo ?açorianindade?: ?Como homens, estamos soldados historicamente ao povo de onde viemos e enraizados pelo habitat a uns montes de lava que soltam da própria entranha uma substância que nos penetra. A geografia, para nós, vale outro tanto como a história, e não é debalde que as nossas recordações escritas inserem uns cinquenta por cento de relatos de sismos e enchentes. Como as sereias temos uma dupla natureza: somos de carne e pedra. Os nossos ossos mergulham no mar.? (Ínsula, 1932).
Mais, quen eran elas, as ?últimas Briandas do Arquipélago?? Margarida Vitória, amor do poeta Vitorino Nemésio na altura, conta na súa autobiografía Amores da Cadela ?Pura?. Confissões da Marquesa de Jácome Correia que pertenceu a un movemento independentista açoriano que tiña como local de reunión a súa propia casa. Xustamente nalgunha desas reunións se tería considerado propor a Nemésio como presidente dunha posíbel República dos Açores.
Natália Correia, poeta micaelense, autora do Himno dos Açores en que podemos ler: ?Para a frente! Em comunhão, //pela nossa autonomia?, entre outros versos, é xa un nome coñecido para nós galegas e galegos.
De Natália Correia, na illa do seu nacemento, San Miguel, tan só lembro unha fotografía e algún libro nalgún dos museos etnográficos que visitamos. A penas nada máis. Para min, para alén da súa obra, é importante resaltar que foi a editora das Novas cartas portuguesas, máis coñecido polo libro das tres Marías: María Isabel Barreno, María Teresa Horta e María Velho da Costa, tres mulleres que revolucionaron a literatura portuguesa máis alá do que podía soportar. Era o ano 1973 e a ditadura de Marcelo Caetano perseguiu unha obra que consideraba de ?conteúdo insanavelmente pornográfico e atentatório da moral pública?. As autoras foron interrogadas pola PIDE e mesmo se ía seguir contra delas un xuízo, que foi interrompido definitivamente polo 25 de abril. Natália Correia, procesada tamén na súa calidade de editora, foi presionada para mutilar a obra, mais negouse e a primeira edición foi secuestrada a penas tres días despois de ver a luz. Mais Correia xa sabía dos rigores da censura. Uns anos antes, en 1966, fora condenada a tres anos de prisión (pena suspendida) por editar Antologia da Poesia Portuguesa Erótica e Satírica. Desta antoloxía existe unha edición de 1999 en que se dá conta de que tivo dúas edicións en a penas 3 meses e se di: ?esta Antologia é um documento mental revelando-nos como a liberdade de expressão se foi alterando ao longo dos séculos, e não necessariamente no sentido progressivo que poderíamos conceber?. Naqueles anos que van de 1966 a 1973, Natália Correia escribía versos coma estes:
Teu amor de planta submarina
procura um húmido lugar.
Sabiamente preencho a piscina
que te dê o hábito de afogar. (O Vinho e a Lira, 1969)
O que hoxe lemos sobre ela devólvenos a imaxe dunha muller combativa que soubo pór o dedo sobre a chaga. Chegou ser parlamentaria en 1980 e entre as súas intervención lémbrase a realizada nun debate sobre o aborto. E paga a pena demorarse neste punto. Ler algún dos argumentos cos que Natália Correia defendeu a súa posición no contexto dunha sociedade católica que impón o seu concepto de vida: ?? para mim respeitá-la (a vida) é, em primeiro lugar, combater a fome, a alienação, os massacres, as guerras e a institucionalização do pesadelo nuclear que ameaça ceifar milhões de vidas?. E engade: ?E não me escuso a dizer que os que não são capazes de mudar uma sociedade em que a asfíxia económica é, quantas vezes, causa do recurso infortunado ao aborto, não têm qualquer espécie de autoridade para legalmente o penalizarem?. Afirmacións como estas, que aínda hoxe poderiamos realizar, foron ditas un 11 de novembro de 1982, sendo primeiro ministro Pinto Balsemão. A lei do aborto sería aprobada en Portugal en 2007.
Natália Correia, era, porén, deputada do Partido Popular Democrático (logo independente polo Partido Renovador Democrático, de 1987 a 1991), o que para min é mostra dunha grande contradición que choca coa súa actuación como editora ou coas posicións que como vimos mantivo sobre o aborto, ou aínda sobre a propia condición da muller, como comprobamos ao ler outras afirmacións súas realizadas na altura de 1983: ?Acho que a missão da mulher é assombrar, espantar.?, ou: ?Acho que não vale a pena a mulher libertar-se para imitar os padrões patristas que nos têm regido até hoje?.
Lembrando as estatuas de Ponta Delgada dei en falar de política e de historia dos Açores, unha historia que ten páxinas que, a nós, galegas e galegos, arríncannos un sorriso ou unha imaxe, como a que eu tirei ante esta placa que di: ?Ao valor dos terceirenses que em luta heroica aquí venceram e expulsaram o invasor estrangeiro no dia de 25 de julho de 1581? unha data simbólica para festexar a expulsión dun estranxeiro común, pois este monumento é o da Batalha da Salga que, na ilha de Terceira, celebra a expulsión dos españois.
Debeu ser dura a batalha contra o exército invasor de Filipe II, mais os españois toparon con Brianda Pereira (e aquí resolvemos o motivo de chamar Vitorino ?Briandas? a Margarida e a Natália), unha especie de María Pita que encoraxou os terceirenses contra os españois, aos que acabaron vencendo empregando o gando na batalha. Ironías da historia, os españois foron vencidos polos touros nas afastadas terras açorianas, campo de batalha contra o colonizador. Foi entón, no ano seguinte, 1582, cando o gobernador de Terceira, Ciprião de Figueiredo, lle escribiría a Filipe II: ?Antes morrer livres que em paz sujeitos?, frase que se convertería en divisa dos Açores.
O sol andou no ceo e xa é mediodía, unha hora óptima para terracear no Largo da Matriz e ir xantar á Adega Regional unhas lapas e un tubarão grelhado, quen sabe se, aínda, servidos por Mister Bean.
Xullo de 2016
Artigo publicado en Sermos Galiza...
|
|
|
|
|
| Sabrina |
|
 Terceira entrega das cartas açorianas. A literatura da xeoloxía.
?? a ciencia actual está desprovista do atractivo falaz da antiga física, cuxos dogmas e símbolos eran propios para extraviar a razón dando carreira á imaxinación máis ardente. Desde o alto das costas das Canarias ou dos Açores, crían percibir, moito tempo antes do descubrimento do Novo Mundo, terras situadas ao occidente?. Alexander von Humbolt, Cosmos ou ensaio dunha descrición física do mundo, 1852.
?Oh Ilha de São Miguel // Nasces de lava e água??, así comeza un dos seus poemas Vitorino Nemésio. Mais São Miguel nace da auga e contén auga, augas caldas que talvez singularicen esta illa dentro do arquipélago ao que pertence. Augas que son lagoas e que alí, como aquí, agachan misteriosas lendas. Como a Lenda da princesa e do pastor no reino das Sete Cidades, que atribúe o nacemento das lagoas ao pranto dos dous namorados ao se despedir para sempre. Din que a lagoa verde naceu das bágoas dos ollos verdes da princesa e que a lagoa azul dos ollos azuis do pastor. E eu, pobre de min, que pensei que a diferente cor que se lle atribúe a estas lagoas a penas separadas por unha estreita barra de terra tiña a ver con algún tipo de vexetación subacuática ou coa temperatura das augas.
Mais falemos do importante. As augas quentes. Tres son fundamentalmente as zonas de augas quentes da illa e recomendo visitalas na orde en que as presentarei, indo das máis frías ás máis quentes. As da Caldeira Velha son as máis temperadas. Ao pé dunha fervenza, construíron un muro que fai unha piscina de augas ferruxinosas.
A seguir as da vila de Furnas. No acceso á vila e ao seu parque Terra Nostra, atoparemos xa unha lagoa e as impresionantes fumarolas, fendas na terra que expulsan fume e calor, tanto calor, que en Furnas fan os seus famosos cocidos enterrando as potas na terra, creando unha estraña, mais nunca desagradábel, amálgama de sabores e cheiros, por non falar do que lle botan á pota. Xa probastes un cocido con iñame? Mais o que de certo vai quedarnos gravado vai ser a densa cor de ferro das augas, tan intensa que é realmente un líquido opaco do que sobresaen cabezas e ombros. Cor e materia en suspensión que impregna a roupa de baño por un tempo considerábel. A lagoa de Furnas máis ben semella unha ciclópea e caníbal pota a ferver, pola que aboian corpos desfigurados.
E por fin, o Pico das Camarinhas na Ponta da Ferraria. Nunca imaxinei topar algo así. Unha pequena cala, entre as volcánicas negras rochas da costa, en que bate a fría auga do Atlántico contra as augas quentísimas que xorden dunha fonte volcánica subterránea. Deixarse ir e sentir a auga a queimar, a auga morna, a auga fría abalándonos, amolecéndonos.
E porén, maior có goce destas colisións térmicas é comprobar, outra vez, que a realidade supera a ficción. Que a xeoloxía pode rozar a literatura e darnos unha lección da sucesión dos seus fenómenos nun instante, mentres alimenta a fantasía. Porque ese é o meu tesouro, a fascinación de saber da Illa Sabrina, actualmente a penas un topónimo.
O pico das Camarinhas non é un lugar calquera. Lendo as explicacións xeolóxicas interpreto que nace da erupción do volcán que deu lugar tamén ás lagoas das Sete cidades. Camiñamos entre lendas, ou a maneira en que a historia se asenta na literatura oral e avanza xeracións a través dela. Alí, na Ponta da Ferraria, a unha milla da costa, naceu, en 1811, unha illa. Bautizouna o capitán Tillard, que na altura gobernaba a fragata inglesa Sabrina. Alexander von Humbolt recolle na súa obra Cosmos ou ensaio dunha descrición física do mundo. Primeira parte (1852) que a illa xurdiu do fondo do mar o día 30 de xaneiro, si, con esta precisión o afirma, malia que os paneis que podemos ler ao pé de onde a illa estivo digan que foi no mes de xuño. E sinala que ?desgrazadamente os acontecementos políticos daquela época non permitiron ás potencias marítimas da Europa occidental prestar a este gran fenómeno toda a atención que despois foi concedida á aparición da efímera illa Ferdinandea (o 2 de xullo de 1831?)? (páx. 236) Humbolt pon a illa Sabrina como exemplo de illas de cadeas volcánicas e sinala que ?A illa de San Miguel... é tamén teatro de fenómenos semellantes que se repiten en períodos de oitenta ou de noventa anos? (pp. 235-236). Por certo, que nesa mesma obra, dez páxinas máis adiante, podemos ler: ?Nas cataratas do Orinoco o mesmo ca no Fichtelgebirge (Seissen), en Galicia e no Papagallo ? vin o granito en grandes globos esmagados que ofrecían divisións concéntricas semellantes a certos basaltos.? (páx. 245).
Xurdiu e sumiuse. No mes de outubro dese mesmo ano, erosionada polo mar, o mesmo mar que talvez explique este tipo de formacións, desapareceu. Unha illa que non durou o brevísimo tempo xeolóxico dun ano. Que fugaz pode ser o tempo. Que súbita a natureza, que así foi reproducida por John William Miles, tenente da Fragata Sabrina, o 19 de xuño de 1811.
Eu non podo deixar de imaxinar que talvez esa desaparición teña relación co conflito político que un lugar tan pequeno e tan efémero suscitou. O capitán Tillard, un tipo espelido, tomou terra na illa, bautizouna e reclamouna para a Coroa inglesa, o que creou un conflito político con Portugal. Conflito que resolveu o océano Atlántico? devorando a súa propia filla.
Se o nacemento e a desaparición da illa foi un fenómeno efémero, aínda máis breve o fai a anotación de Tabucchi na súa Mulher de Porto Pim. Ao final do conxunto de relatos aparece un Apéndice: ?Um mapa, uma nota, algúns livros?. Alí, en dous parágrafos dá conta deste ?facto curioso?. Recolle que o inglés Tillard asistiu ao nacemento da illa, ?Porem, no dia seguinte, antes de levantar âncora, o comandante Tillard foi obrigado a constatar com desgosto que a Ilha Sabrina havia desaparecido e o mar recuperara a sua antiga calma.?
O vulcanismo de São Miguel que nos regala estas paisaxes e estas augas para o noso lecer, tamén deixou pegada na obra literaria do grande poeta açoriano. No seu soneto ?Velut Umbra?, publicado nas Primaveras Românticas, Antero de Quental escribe
?Fumo e cismo. Os castelos do horizonte
Erguem-se, à tarde, e crescem, de mil cores,
E ora espalham no céu vivos ardores,
Ora fumam, vulcões de estranho monte...?
Nuno Júdice utiliza estes versos para exemplificar unha ?depuração de uma subjectividade que se começa a debruçar sobre a solidão e a doença, esta última dada pelas visões alucinatórias que começam a povoar o imaginarário nocturno.? O poema está dirixido ao poeta João de Deus, e a ?Resposta? poética de de Deus figura a seguir e comeza así: ?Em fumo se vai tudo, amigo!?. Un verso que, á fin, ten algo de premonitorio. A súa amizade deu lugar a artigos laudatorios ou a confluír nos ideais políticos, mais de Deus, era, como o seu apelido, un home moi relixioso, tanto que se negou a escribir un poema ao amigo morto por se tratar a súa morte dun suicidio. Mais finalmente outros amigos convencérono e o poema acabou por figurar no volume Antero de Quental, in memoriam.
João de Deus deberalle a outro escritor micaelense a publicación dunha das súas obras. Trátase de Teófilo Braga, quen chegou ser primeiro presidente da República portuguesa.
Mais diso e da súa relación con Antero de Quental falaremos outro día.
Ilha assim anóbia e brochadamente célebre,
Pelos 'geysers', pelas lombas, por Antero de Quental.
Vitorino Nemésio, Obras completas, 2003
Nota: A ilustración que acompaña este artigo está tirada da Wikipedia e é un debuxo realizado por John William Miles, tenente da fragata Sabrina á que se fai alusión no texto.
Artigo publicado en Sermos Galiza. |
|
|
|
|
| Ponha aquí o seu pezinho |
|
 Segunda entrega das cartas açorianas, desta volta a protagonista é a lingua e a poesía popular.
? ? tenho diante de mim a rica planície da Ribeira Grande, largo quadro de tons variados, desde o loiro do trigo até ao verdeescuro do milho?
Raul Brandão, As Ilhas Desconhecidas, 1926
? Neste trabalho os poetas não assinaram os seus poemas. Ou, se quisermos, assinaram todos com o mesmo nome: o Povo, que fez e faz a história entre risos e lágrimas.?
António Rego, ?Música com sabor a ilha?.
Dicía na carta anterior que o pobo açoriano tamén é vítima do autoodio. Por exemplo do desprezo á súa lingua ? Así o lemos no romance de João de Melo, cando describe como reciben o protagonista, Nuno, os seus familiares. Nuno abandonara São Miguel con menos de once anos, o destino era Lisboa e, despois de pasar polo convento e ser expulsado del, converteuse en escritor, persoa coñecida e recoñecida en Portugal. Os seus achegados notaban as diferenzas e subliñaban a maneira en que falaba: ?A surpresa dessa diferença estava na elegância física e social, no modo como falava português, não o dos Açores mas o das sílabas redondas e aveludadas de Lisboa, e no modo como se aventurava por um inglês quase sobrenatural.?
Esa referencia á diferenza na lingua aparece varias veces en Gente feliz com lágrimas, como aparece o feito de falar un portugués inzado de palabras e frases en inglés, reflexo tamén dese autoodio, intento de quen fala de demostrar ?a mellora? social acadada tras emigrar a América do Norte.
O caso é que a lingua dos Açores apártase do português padrão e cando unha chega á illa de São Miguel e escoita á xente na rúa, se non foi avisada, vira a cabeza para comprobar que está escoitando porque, ás veces, pensamos que esteamos a escoitar francés...
Se alguén sentiu algunha vez cantar o Pezinho da Vila (podemos oír esta interpretación da Brigada Víctor Jara) escoitaría esa pronuncia, unha pronuncia á francesa, para entendérmonos. Talvez este trazo fose xa estudado no seu día por Leite de Vasconcelos cando incorporou e nomeou os ?dialectos insulares? (açoriano e madeirense) no seu Esquisse D?une Dialectologie Portugaise en 1901. A maior especificidade dialectal é a da illa de São Miguel onde o trazo máis recoñecíbel é a palatalización do /u/, algo que se explica como o resultado dunha evolución en cadea que comeza coa apertura do /i/ cara ao /e/ e pasa polo fechamento do /o/ que se realiza practicamente coma o noso /u/. Na Terceira, porén, é outro o trazo significativo, a ditongación crecente das vogais tónicas, algo semellante do que fan na tomiñesa parroquia de Goián, aínda que lle afecta a vogais diferentes e ten distinto resultado.
Sobre a palatalización do /u/, a versión máis estendida fala da influencia duns poboadores franceses na illa, unha influencia que se sustenta tamén na existencia do topónimo Bretanha nunha freguesía de Ponta Delgada, en que ademais atopamos un muíño de vento que, xa influenciados por estas explicacións, asimilamos aos holandeses. Outros discuten esa premisa argumentando que ese xeito de pronunciar o /u/ tamén se pode atopar noutras illas do arquipélago. Considero máis plausíbel a explicación antes recollida en base á propia evolución interna das vogais, recollida no capítulo ?Variedades Dialectais Portuguesas? da autoría de Luísa Segura e João Saramago para o Catálogo da Exposição: Caminhos do português, coordinada por Maria Helena Mira Mateus.
A cousa é que non foi até andar as rúas de Ponta Delgada que rescatei da memoria a canción do Pezinho da Vila interpretada polo grupo baixomiñoto Doutra margem. Lembrei entón o seu cantante, Abílio, chamando a nosa atención sobre a estrofa: ?Toda a moça que é bonita /Se ela chora, se ela grita /Nunca houvera de nascer /É como a maçã madura /Da quinta do padre cura /Todos la querem comer? para explicarnos como se debía pronunciar /cura/. O mellor de todo foi cando, ao chegarmos a Ribeira Grande, a segunda poboación en importancia en São Miguel, estes viaxantes curiosos se deixaron levar pola música até vérense no medio dunha festa popular en que, xa noite pechada, houbo unha ruada da que lembro con nitidez dous inmensos bois e o palco en que acabei escoitando o Pezinho da Vila, na illa en que a canción nacera. Estabamos na freguesia de Ribeira Seca (talvez así denominada porque ?Por todos os lados brotam fontes e todas as caldeiras, à excepção da Ribeira Seca, têm água no fundo.?, Raul Brandão, As Ilhas Desconhecidas, 1926), aínda que os carros nos fixesen pensar que non sairamos da casa. Aquela noite escoitamos os cantares ao desafío de Rabo de Peixe, o único lugar da illa en que tocan as castanholas.
Días despois volveriamos ás festas das freguesias, desta volta a Covoada, preto de Ponta Delgada. Estaba rematando agosto, mes de festas nos pobos emigrantes, e sentados nas escadas da igrexa escoitabamos engaiolados aqueles cantares ao desafio, que nos semellaron máis pausados cás nosas regueifas e que eran un crisol de modos de falar en que as diferenzas entre as illas eran innegábeis.
Da importancia dos cantares ao desafio tivemos unha boa mostra anos máis tarde viaxando por Terceira. Nun cruce de estradas, ao pasar unha aldea, topamos cunha placa feita de azulexos en homenaxe a un ?homem das cantorias?, era O Tenrinho, natural daquela freguesia de Santa Bárbara, de quen alí se dicía que: ?era ? um improvisador fino de grande sentido do humor?. Dáse conta nesa placa de que mesmo pagara consultas médicas improvisando coplas, e nela tamén se recolle a que escribiu horas antes de morrer (en 1945): ?Fica-te prá i desgarrado mundo /Cheio de crueldades e enganos /Em menos de um segundo /Passei sessenta e dois anos?.
Cantares ao desafio, música tradicional, poetas populares. Como manifesta Carlos Sousa, director do grupo Belaurora, nunha entrevista realizada en 2010 (para o Correio dos Açores), esta tradición ten unha importancia fulcral: ?Afinal são eles, os nossos tocadores populares, os nossos cantadores ao desafio, os nossos músicos e artistas, que continuam, no seu dia-a-dia, a preservar e a enriquecer a nossa cultura através da música.? Talvez por iso crearon Belaurora no seu día, un 17 de maio de 1985, na vila das Capelas, en Ponta Delgada, para rescatar e interpretar as modas tradicionais daquelas terras flutuantes, porque ?Somos depositários de uma riqueza incomensurável que, com o trabalho do Belaurora, veio à luz do dia. Pena é que, cientificamente e de modo sistemático, as nossas instituições, sobretudo a Universidade, a Rádio e a Televisão não dêem mais atenção à recolha e à pesquisa e consequente registo do muito que por aí ainda anda na memória de muitos que, pela idade, vão desaparecendo...?
As rúas de Ponta Delgada e o sotaque açoriano foi o que primeiro me prendeu. Tamén a exuberancia dos mostradores de peixe nos restaurantes, ou a resmas de libros na feira instalada nun baixo da Avenida Marginal que andabamos á noite. Exuberancia e insatisfacción, pois sabía que nin podería probar todos aqueles peixes de grandes ollos escuros, nin chegar a ler ou pasar as mans por tal cantidade de libros. Creo que foi a primeira vez que me atopei cunha feira do libro de horario nocturno. Logo coñecería as de Peniche ou Ericeira, inesquecíbeis e para sempre unidas á memoria dos libros adquiridos: Beloved, Memorial do Convento. Dama de Porto Pim en Ponta Delgada.
Libros, cancións, peixes, lingua ? nada me deixaba indiferente. Todo podía ser motivo de anotación no meu caderno, os campos de té ou as estufas de ananás, que xa describira o ilustre viaxeiro Raul Brandão (1867-1930). No seu libro As Ilhas Desconhecidas relata a súa viaxe polos Açores entre xuño e agosto de 1924. Agora que leo as súas páxinas, comprobo que eu tamén: ?Corri a ver as culturas do chá e do ananás, que desconhecia, ? A cultura do ananás fui vêla à Fajã de Baixo, às grandes estufas envidraçadas da ilustre açoriana D. Alice Moderno.?
É difícil sintetizar para a viaxeira. A memoria salta dunha a outra imaxe, coma se realmente estivese ascendendo e descendendo os camiños da illa. Repaso o caderno daquel ano, os libros que comigo trouxen e os que comprei despois, os que me lembran os amigos. Oio de novo o disco de Belaurora, esas Lágrimas de Saudade en que lemos as palabras da cita inicial, e, ao escoitar as súas quadras, vénme á imaxinación a luz daquelas terras, a súa paisaxe marabillosa.
Mais cómpre ir poñendo fin a esta segunda carta. Será citando novamente a Raul Brandão, deixando aquí o fío en que prender de novo as vindeiras palabras: ?Mas há nesta ilha duas coisas maravilhosas: as Furnas e as Sete Cidades. Quase tenho medo de falar duma paisagem que hoje, mais que nunca, me parece irreal...?
Artigo publicado en Sermos Galiza |
|
|
|
|
| Rumbo á terra de Antero de Quental |
|
 Esta é a primeira entrega dun conxunto de artigos que se irán publicando no xornal dixital Sermos Galiza.
Titulei o conxunto como "Cartas açorianas", e serán artigos en que pretendo falar das Illas dos Açoresm mesturando a literatura de viaxes coa referencia @s autor@s alí nacid@s e ás obras que falan das illas.
Agardo que vos gusten e/ou que vos provoquen o desexo de visitar aquelas terras ou ler a súa literatura.
Cartas açorianas (I)
Rumbo á terra de Antero de Quental
?uma província remota e imersa no seu plácido sono histórico?, Antero de Quental
?? o murmúrio desse povo errante que desliza, cantado às vezes pelo silêncio dos seus poetas?, João de Melo, Gente feliz com lágrimas
Durante moito tempo tentei viaxar aos Açores. Por algún motivo, devecía por coñecer o arquipélago. O magnetismo da terra a aboiar no centro do océano? Talvez. Antes de realizar a viaxe real, comecei, como diría aquel profesor de grego, a viaxe imaxinaria. O primeiro contacto debeu ser a través do romance Afectos da alma, a obra máis coñecida da xornalista Judite Jorge, açoriana da Ilha do Pico que converteu en literatura a historia de Maria Polley, unha muller emigrada nos Estados Unidos. Non lembro cando lin o romance, mais si lembro que non comprendín a dimensión do tema da emigración que nel se trata até anos máis tarde, despois de ter viaxado ás illas.
En 2007 conseguín viaxar por primeira vez. O destino, a Ilha de São Miguel, a máis grande en extensión e a que acolle o goberno das illas e a capital do arquipélago: Ponta Delgada. Nos días previos botei man do libro Primaveras românticas de Antero de Quental, logo descubriría que o autor está moi presente nas rúas de Ponta Delgada.
Antero de Quental foi considerado por Pessoa o ponto de partida "da transformação literária, representada por um rompimento com as tradições literárias portuguesas". Primaveras românticas é un conxunto de poemas escritos durante os anos de estudante en Coimbra (1856-1866), anos en que Antero de Quental foi elemento principal dunha xeración da que sairían intelectuais e políticos de renome "Chegando a chamar-se a sua casa o "Cenáculo" (Nuno Júdice, Prefácio). O autor, sente a necesidade de xustificar a publicación destes poemas de mocidade con estas palabras: "não me envergonho de ter sido moço. Ter sido moço é ter sido ignorante, mas inocente."
Aqueles anos en Coimbra foron dunha transcendental importancia: "O facto mais importante da minha vida durante aqueles anos, e provavelmente o mais decisivo dela, foi a espécie de revolução intelectual e moral que em mim se deu, ao sair, pobre criança arrancada ao viver quase patriarcal de uma província remota e imersa no seu plácido sono histórico, para o meio da irrespeitosa agitação intelectual de um centro, onde mais ou menos vinham repercutir-se as encontradas correntes do espírito moderno." (Carta de Antero de Quental a José e Alberto Sampaio, 1863)
?Uma província remota e imersa no seu plácido sono histórico? asi describe Antero a súa illa natal de São Miguel. Remotas e durmidas, talvez sexan dous cualificativos que poidan definir aquelas terras, ou sobre todo, o destino dos seus moradores. Os Açores, un paraíso convertido en despensa e parada obrigada das viaxes trasatlánticas, acabou por ser terra de pobreza para os seus habitantes que buscaron o camiño da emigración, ansiosos de emular a vida daqueles americanos que viñan buscar os trofeos da caza dos cachalotes. Mais isto, fómolo descubrindo día a día.
A primeira impresión foi dunha grande sorpresa. São Miguel mostrábase como un extenso pasto, unha illa habitada de mandas de vacas que pacían alleas ao mar circundante. Altos cumes redondeados e sebes de hortensias azuis eran a carta de presentación. São Miguel semellaba un continente no que cabía a cría de gando para carne, a produción de ricos e variados queixos, o cultivo do té, ou o aproveitamento de lapas e quenllas, sabedoramente servidas á mesa. Non era esa a paisaxe que agardabamos nunha illa de orixe volcánica, mais a fertilidade da terra e o devir histórico explican esta realidade. A illa foise convertendo ao longo dos séculos en despensa atlántica paros barcos que comunicaban Europa e América. Mesmo houbo un tempo en que o cultivo dos cítricos foi moi importante (a necesidade de combater o escorbuto), mais sucumbiron a unha praga e pasaron a ser substituídos polo té. Porén non é o té açoriano o que consumimos nos cafés portugueses, polas contradicións da globalización, a comercialización do té de São Miguel non consegue competir, no seu propio estado, co doutros territorios máis distantes.
O que non sabemos cando visitamos a illa e admiramos os seus extensos pastos, é que estes tamén son produto da política salazarista, que intensificou a explotación gandeira. Cóntanolo João de Melo, açoriano da Ilha de São Miguel, na súa epopea Gente feliz com lágrimas, poñendo a falar ao pregoeiro: ?Ó meus senhores! Pois manda Salazar, que nos governa de Lisboa, anunciar ao povo que os terrenos baldios do Mato deixarão de ser terra de ninguém e se desmoitarão para que sejam convertidos em pastagem para as reses. Esse Mato do Povo será servido por caminhos de cascalho, abrigos públicos, casa de cantoneiros e postos de recolha de leite. Virão as máquinas, haverá contratas para todos e Deus dará longa vida a quem nos governa. Viva o senhor Salazar!? Política colonialista, aplicada unha e outra vez nas illas atlánticas, illas en que o sentimento de identidade diferenciada está presente, como poden comprobar as e os viaxeiros e testemuña unha anécdota vivida por nós.
Certo día, agardabamos para embarcar na excursión contratada. Os donos das zodiascs estaban a organizarnos en dous grupos. Un deles de españois. Foi entón cando nos preguntaron, case afirmando: espanhois? E nós negamos: Não, nós não somos espanhois, somos galegos. O home mirou cara ao horizonte. Entón deu un paso atrás e volveuse: Mas eu sou açoriano!
E así aos poucos fomos descubrindo un pobo que, malia a distancia, ten certa semellanza con nós. Un pobo que se quere soberano e que padece o illamento, que ten mitificado a metrópole centralista e que, ás veces, tamén é vítima do autoodio, do desprezo á súa lingua ?
Mais disto falaremos na seguinte carta.
Marzo 2016 |
|
|
|
|
|
|
