A CELITA

Na ridente parroquia de Mondego, preto da branca e limpa vila de Sada, vivía un velliño, cangado polos moitos anos e máis pola retranca, que andaba a pidir polas portas do mundo.

Nomeábase o Cazolo, e tiña un fillo, cativo e listo coma unha donosiña, a quen lle puxeron o alcume de Pucheiro, que vén sendo un cazolo pequeno.

O vello do noso conto caeu enfermo, e despois de ter recibido tódolos santos sacramentos ?pois, según facía ver, o seu fillo era moi temeroso de Deus? rompeuse o fío da súa vida, librándose deste xeito de pasar angurias, nos bretemosos días da cruda invernía, cando pelingrinaba polos lameiros mariñás chamando ás portas dos caritativos corazós.

O Cazolo deixara, en boas moedas de prata, máis de doce mil reás, cantidade que foi medrando coma o leite no lume ao ire a noticia de viciño a viciño.

Pasaron moitos días. O Pucheiro non se dispoñía a facer cirimonia algunha polo descanso de seu pai; e o señor cura da freguesía, coidando
do bon réxime das almas, mandou chamar ao desleigado fillo.

?Viacó, Pucheiro, viacó. Chegou a meu conocemento que teu pai deixouche unha boa morea de cartos. Si has de cumprir coa túa obriga de bon cristiano e bon fillo, tes que facere algo polo descanso da súa alma.

?Pensarei neso, señor, pensarei neso.

?Non, Pucheiro, non; esas sagradas obrigaciós non se pensan,cúmprense.

?Señor cura, como eu son home equitativo, teño dinantes que midir o pro e mailo contra.

?¡Home equitativo! Xuncras me non leve se non es home perdido.

Algún boletín abafado revolveuche o miolo. ¿Ti a que partido perteneces?

?A Betanzos...

?Non, ho; quero dicir que política tes.

?¿Política? Ningunha. Os homes coma min, teñen dabondo con seren equitativos.

?Pois non che se conoce.

?Aténdame e verá. Supoñamos que meu pai, polos seus pecados, si é que os tivo, está ardendo nos infernos. ¿Pode saír daquel lugar?

?Non, Pucheiro; Deus é xusto, e se o Cazolo estivera naquel lugar de castigo, xa non tería remedio.

?¡Moi ben! Agora supoñamos que está na groria: ¿mellorará de condición porque lle fagamos honras?

?Tampouco: xa che dixen que Deus é xusto e misericordioso, e na groria daríalle o seu premio. Pero xa me estás amocando coas tuas
preguntas, dinas dun mal fillo e de pior cristiano. ¿E se teu pai está no Purgatorio, que é o mais seguro?

?Daquela, señor cura, que salla polo seu turno, que a min non me gusta facer mala partida a ninguén, pois xa lle dixen que eu son home equitativo.

?Serás, home, serás.

No tempo en que Zoroastro recibía no ceo do deus Ormuzd "a palabra de vida" -seis mil anos dinantes do nascimento de Noso Señor Xesucristo-, había unha comarca fermosa e farturenta, nomeada Anthorque, que lindaba coas augas do mar Caspio. En ningures, non sendo no occidente de Iberia, podia hacharse terra máis deleitosa.
As saudades palas eidos nativos comenzaron a xurdir nas almas dos anthorqueses, que vagaban polo paradiso dos persas.
-Señor -dixéronlle unha vez a Ormuzd-, o ceo que nos donáchedes non pode ser mellor; mais nós temos lembranzas feridoras pala doce e doada terra de Anthorque. ¿Por qué, oh deus, non nos facedes a mercede de axeitar un curruncho deste ceo de maneira que teña os arboredos vizosos, as campiñas ridentes, as augas espellantes e quedas daquelas meigas terras nas que quedaron os nosos corpos mortás?
E Ormuzd viu que aquela era bo. Mandóu chamar ao arquitecto celeste, e fixo un ceo aparte pra os anthorqueses.

-Oh, meus deus Ormuzd -díxolle o porteiro maor-; podente é a vosa voluntade, que comprida será. Mais polo que toca a min, terá! unha grave dificultade. Como ese lugar é tan feiticeiro, todas as almas que entren no ceo cobizaránno. "De qué xeito hei de compoñerme pra que non entren nel máis que as almas dos anthorqueses?
E Ormuzd respondéulle:
-Unha sinal divina teñen as almas: o verbo, palabra de vida e de actividade que eisistía antes da auga, do ceo, da terra e de todos os animás. El distingue ás criaturas. Quen non fale o anthorqués non entrará no seu paradiso .
Quedóu convencido o porteiro. Un dia petaron na porta do ceo ...
-"Quén chama?
-Un anthorqués que quer entrar na parte do ceo que lle corresponde.
-Ti non és anthorqués, porque falas o zendo.
-Eu son nado en Anthorque.
-Pois fala entón na túa língua.
-A non adeprendin, porque era fala de sudras.
-Pois daquela non entrarás. A sinal divina do verbo nativo non brila no teu espritu.
-¿E a dónde teño de ir entón?
-Ao inferno, que no ceo non poden ser ademitidos os desleigados que faltan á lei de Ormuzd.

Manuel Lugrís Freire

Fala, bendita fala,
que foi da forte Iberia
fermento que deu vida
ás españolas letras;
da Luxitania nobre
foi máxica cadencia
que tivo nos Lusiadas
a nota altiva y-épica
que de Tirteo y Homero
a musa nos relembra...

Fala, dos nobres fala
na idade en qu'esta terra
falou d'amor, cando outras
das artes non tiveran
mais que a cubiza branda
das almas qué se queixan.

Fala, na que un Rei sabio,
que deu honra á Castela,
á nai do Nazareno
cántigas lle fixera,
porque solo na língua
d'esta ridente terra
de Dios co'a nai amante
falar podía nela...

¡esa e a fala qu'Eibron deixou en herdo
na que Galicia a redención espera!

Queixume dôce e brando
da escura carballeira
en que de noite dormen
as solermiñas meigas;
armonías das hondas
que bican as ribeiras
entoando as cantigas
de groria á natureza;
agarimante música
saudosa e sempre tenra
que fala d' un pasado
y-un gran porvir espera,
e ten pra as saudades
que á nosa y-alma aqueixan
o bálsamo meiguiño
de fada milagreira...

¡esa é a fala garrida e querendosa
onde da patria a redención latexa!

A santa Rosalía
cantou a nosa terra
na melosiña fala
enfeiizada e meiga.

Aos pobres desterrados
que aló na libre América
sentían as saudades
d'unha nativa veigá;
da viuda sin achego,
do Infertunado as queixas,
da terra qu?inda.vive
de libertá sedenta...
de toda a vida nosa
falou de tal maneira
¡que a yalma de Galicia
sinteu a labareda
d'unba nova alborada
de groria e d?enxebrezal

Esa e a fala do escravo
que nos eidos trafega
sufrindo alcume e mofa
das xentes estranxeiras!

¡Ese é o canto docísimo
no que as madres gallegas
no morno berce aos fillos
seu sono protexeran!

iFala da nai quirida!
fala da miña terra...
que por ser d'ela e miña
O sangue meu lle dera!

¡Ouh, Amigos da Fala, irmans quiridos
qu'este verbo nos xunte e nos protexa!

Se nos fixamos un pouco na estoria e desenvolvemento da nosa lingua, que vén a ser a hestoria da literatura e polo mesmo a medida da sabidencia do pobo, entenderemos sin moito traballo, que nunca foi de máis importanza a nosa terra como naqueles tempos en que o gallego era a lingua literaria nas Castelas i a lingua literaria e popular no oucidente da Iberia.
Por razós que non son deste lugar, e que noutra ocasión trataremos, a fala romano-galaica volveu a encollerse ó curruncho onde era nascida; e máis tarde caeu en tal decadenza que soilo era usada polos labregos i artesás, e deslembrada da literatura hastra o estremo de que moitos lingüistas a aldraxaban poñéndoa na cras dos dialeutos.
A nosa decadenza foi súpeta, e obedeceu máis a isto que a outra cousa. Os poeta gallegos, que podían atopar a verdadeira inspiración na lingua gallega, que tan en caráuter se acha co noso xenio, traballaban o castelán facéndose poucas veces notabres.
Este signo, que si non é o das luces é ó menos o signo da loita entre as crenzas vellas i o novo progreso, e que según o paso en que camiña leva o xeito de facer morrer todo o tradicional, fixo que os pobos volvesen o carís ó pasado, e, sin detrimento da axuntanza da nación, ollasen pola súa vida, polas tradiciós, pola lingua, por todo o que lles é própeo, e polo mesmo máis fácile pra camiñar polo carreiro que o progreso lles asinalaba.
Galicia non foi insensible con iste santo movimento. Tivo fillos antusiastas, que anque non achasen máis groria que a de provincia ?anque a nosa é groria de pàtrea?precuraron decote pra erguer a fala da ria de pátrea?precuraron decote pra erguer a fala da deixades en que se tiña. Eles, traballando sin agardar ningún pago, sinón co disintrés de veredadeiros petrucios; eles, desenterrando do pasado as nosas tradicións, i amostrando ó mundo a lingua máis dolce enxendrada polo latín e greco e misturada co célteco, firindo os nosos ouvidos cos sons brandos e melosiños própeos do gallego; analizando a estoria, facéndonos ver o que eramos, o que somos i o que estamos chamados a ser, antusiasmaron os nosos peitos, e devolvéronos unha pátrea, unha lingua, un orgullo que parecía deslembrado de nós pra sempre.
Rousalía Castro, Alberte Camino, Cid Rozo, os Igresias, Pondal, i outros máis que agora non lembro, foron os primeiros apóstoles os primeiros rexeneradores da literatura que dera vida nuna tempo á de Castela.
Os bos resultados non se fixeron agardar. Os gallegos collimos daquela ese orgullo que vén a ser decote o cimento do máis antusiasta cariño polo pátrea. Xa nos considerabamos estonces tanto coma os cataláns e máis que moitas rexiós da España. Ese novo renacimiento comenzou cunha subrevación que levaba na bandeira un letreiro cuias palabras aínda resoan hoxe no fondo da ialma coma a lexana voz da máis leda esperanza.
España, que astra entonces non tivera máis que desleigamentos para nosco, fixou en Galicia a súa atención, mirando, sinón con medo, ó menos con respetoá nosa quirida terra.
O mesmo Castelar, ó ver o noso renacimento, dixo: ?No nos deslembremos que fai poucotempo que un escritor do reino veciño trazaba unha nacionalidá literaria composta de portugueses, brasileiros e gallegos. Istas cousas podían maxinarse que eran toladas da chenda cando non se viñeran aínda arripiadas crisis, e non se irán certas tendenzas quepoden volver mañán...?
Para finar: Galicia foi grande e fíxose respetar, cando volveu os ollos ó pasado e comenzou a cultivar a lingua de Rosalía.
Sigamos nosoutros os pasos dos nosos primeiros poetas, xa que non con tan bon xeito, con fe, que cun solo grau dista, como di un relembrado escritor, pódese cimentar un mundo. A nosa rexeneración debe ser fundada nas nosas cousas pra que sea dina de nós e puramente gallega. Coa nosa lingua, chamada por moitos a máis dolce do mundo podemos facer unha literatura mui rica. Deixémonos de charabiscadas própeas dos que, anque queren á terra, non soñan na Suevia enxebre: sigamos polo camiño que outros nos asinalaron, astra que poidamos decir como o relembrado tribuno: ?Xa non somos us poucos, somos us moitos; xa non somos un fato, somos un exército; xa non somos unha secta, somos unha relixión; xa non somos unha triba, somos un pobo; xa non somos unha escola enteca, somos toda unha literatura?.

A Gaita Gallega, 13/09/1885

¿Conocede?la vila de Sada? ¿Non? Pois abofé como o sinto moito. Inda que é pequena, a xentil e bonita non lla empata ningunha outra das vilas mariñeiras de Galicia.

Abonde con decirvos que ten unha campiña feiticeira, ridente, como en ningures teredes visto; e que a vila está no final desta campiña, gardada polo Couto e máis polo alto de Oucés como unha xoia pra que non a firan os feros coriscos da crúa invernía.

Mais, preto de Sada, á man esquerda según se entra pola carretera da Cruña, hai un monte nomeado Lixandre, que sempre deu que pensar a nenos e vellos. Non se ten noticia de que se atrevera ninguén a entrar de noite naquela arboreda.

No medio do monte hai aínda un croio que non poden abrazalo dous homes, e que lle chaman a pedra das agullas. Decían noutros tempos que quen tocara a esta pedra morrería dentro dos nove días xustos, debido a un encantamento que lle deran os mouros. Pola banda do Este está a moi nomeada Quenlle, que os homes sabidos din que foi unha mina de estaño no tempo dos fenicios, pero que agora é o sitio onde se xuntan de noite as estadeas, meigas e lugrumantes pra faceren palramento. Polo menos así coidaban fai anos os viciños da vila, e non sei se pensarán o mesmo agora.

Os trasnos non tiñan feito mal algún que se soupera. O que tiraba o sono dos labradores eran os conxanados raposos que vivían a centos no monte de Lixandre. Non pasaba día sin que deixaran de facer unha das súas; e non valía que se puxeran nos galiñeiros tarabelos nin trancas; os conxanados ladrós dábanse unha maña que para si quixeran algús dos caciques que, pra acabación da nosa pacencia, siguen vivindo sobre dos nosos labregos.

Tantos raposos había, que xa coidaban que a pedra das agullas tiña a mala virtú de crialos. O señor Chocos, un vello que aínda creía na atracción da sirena e no encantamento da Covadanca, xuraba e perxuraba, que aquel maldito croio tiña a culpa de todo.

?Mala sentella del sielo lo abrase: ?dicía o señor Chocos cando lle faltaba unha galiña;? ese croio vai se?la miña condenación.

Mailo caso era que os raposos aumentaban, e tiñan tal atrevimento, que xa chegaban a pasearse pola praza da vila diante das mesmas barbas do tío Andrés de Olaia, camareiro do divino San Roque, e padriño de Sanamede, a quen o carpinteiro que o fixo púxolle nas mans unha ristra de chourizos a medio encher.

Un día, Lourenzo da Chaburra un labrego que ben podemos chamar anfibio porque tamén iba á rapeta, e que lía de corrido os boletís no adro de Santa María, conferenciou coa valente e honrada Pepa a Montañesa

?Señora Pepa ?díxolle Lourenzo? os raposos ladrós inzan esta terra e non nos deixan vivire.

?É certo, amigo Lourenzo, é certo. Xa fai tempo que eu me din conta deso; pero estes viciños non se xuntan para nada, toda a forza se lles vai pola boca, e os raposos andan pola vila como polo propio monte, e levan trazas de facérense donos de todo.

?¿E logo? ¿darémoslles unha batida?

?É tempo perdido; os raposos e mailos conexos cando un pensa que xa non queda ningún, volven a aparecer coma os sapos cando cai orballo polo vran.

?¿E que me aconsella que faga pra que os raposos deixen en paz as miñas galiñas?

?Atende, Lourenzo; os raposos son animales de moita sabidencia. Búlranse sempre de tódalas pantermas e trebellos que se lles poñan. Cando coidan que lles peligra o pelexo, fanse os mortos.

?Pero logo ¿que me aconsella?

?O que teño aconsellado noutras ocasiós, sin que houbera viciño que se guiara por min: ¡O escamento!

?¿E de que maneira?

?Pois verás. Vaite ó monte de Lixandre, e pon unha trampa de dentes diante da cova dun raposo. Como eles non conocen ese mecanismo, caerá polo menos un. Cóllelo despois, esfólalo ben
esfoladiño, logo pono nun espeto e crávalo dereito no curuto do monte. Os demais raposos entenderán a indireita, e fuxirán a lonxe
por medo ó escarmento.

Así se fixo. Unha mañán apareceu un raposo encravado nun espeto. Os demais deberon de entender aquela razón, e mudaron
de tobo.

A virtú da pedra das agullas foi negada despois por todos. Tocáballe quen quería, sin térenlle medo, e asta fixeron enriba dela certas
necesidades.

¡Xa sabedes de que maneira morren os vellos encantamentos, e como se fan fuxir os raposos que gustan das vosas galiñas!