Veño de ler, consecutivamente, os dous títulos senlleiros na traxectoria literaria de Dulce Chacón, unha escritora estremeña desaparecida hai trece anos na plenitude da súa existencia.
Comecei por Cielos de barro e continuei por La voz dormida, a novela que fixo transcender de maneira definitiva a teima da autora por estudar e literaturizar o binomio muller/guerra. A devandita novela foi levada ao cinema por Benito Zambrano en 2011, creo recordar que cun éxito considerábel.
Cinguíndonos ao ámbito estritamente estilístico, debo dicir que non estamos diante obras atractivas pola súa factura. A redacción e a morfoloxía sintáctica son simples e por veces, modestas de máis para o texto literario; non me refiro, por suposto, á recreación das linguaxes vulgares e os vocabularios pobres da meirande parte dos personaxes, senón á voz narrativa, na que botei de menos o requintamento do autor experto e o dominio da palabra con todas as súas posibilidades.
Desexo que se me entenda agora que vou tratar de expresar unha avaliación intricada: Non as considero novelas imprescindíbeis, mais o que nelas se narra, debe de se coñecer.
Sempre, ou case sempre, énos relatada a guerra dos homes, dos inimigos, dos prisioneiros, dos fusilados, dos vencidos e os vencedores; porén, escasas veces nos son ofrecidos tales termos na súa versión feminina. Aí radica o valor invaliábel de dona Dulce, en pór voz ao xénero que non vemos con nitidez total cando a Guerra Civil (e as outras guerras civís que sobreviñeron máis tarde) nos é ofrecida como temática, en calquera das artes ou no eido xornalístico, académico, político?
A autora ten empregado en Cielos de barro un recurso estilístico que resulta áxil e sedutor, trátase do diálogo implícito nunha soa voz; é dicir, o personaxe principal mantén un diálogo cun interlocutor mudo, do que coñecemos as súas intervencións polas palabras repetidas no parágrafo do personaxe falante.
O xiro resolutivo que Dulce Chacón practica nesta novela tamén supón unha exhibición de mestría que nos sorprende tras a lectura dun texto pode chegar a resultar confuso e monótono.
La voz dormida posúe outro ritmo, anima a devorar páxinas, mais, verase afectado por unha condena inevitábel da que non podemos culpar á autora, evocaranos moitas outras lecturas sobre a guerra, a posguerra e a represión; máxime se xa temos visto o filme homónimo. Ofrece este texto unha alfaia: a carta de despedida de Julia Conesa, unha das célebres Trece Rosas; aquela que arelou trascender como exemplo de resistencia e avergoñar un réxime xermolado na ilexitimidade. Mais non será este o único documento histórico que aparecerá plasmado na novela.
Practica a escritora un estraño xogo narrativo nesta obra, trátase de reiterar as reflexións dos personaxes ou as ideas fundamentais do diálogo, transcribíndoo de novo na voz narradora. Non é prexudicial á hora de afrontar a lectura nin fica extravagante, porén, chega a resultar reiterativo de máis nalgúns momentos.
Así e todo, en rebasando a primeira metade da obra, o desenvolvemento cobrará ímpeto e avivará o degoxo do lector; a trama mostrará azos novos e a novela salvarase ?grazas a isto- dunha crítica negativa ou de ter sido ignorada polos estudosos das Letras.
Aventúrome a expresar a sensación que tiven ao chegar ao devandito ecuador; creo que ambas partes foron redactadas en momentos distintos, pois que a novela amosa dous tempos diferentes.
Non achegarán gran novidade á bagaxe literaria estes dous títulos, con todo e sen ser imprescindíbeis, son precisos.
Como escribiu Juan Ramón Jiménez: ?¡Cógelo en tu sinrazón!?

Unha noite -estival polo calendario e invernal pola climatoloxía- de 1816, Mary W. Godwin (Mary Shelley para a posteridade), Percy B. Shelley -esposo da xa nomeada-, John W. Polidori, lord Byron como anfitrión e seguramente algún convidado máis, compartiron teito nunha mansión á beira do lago Léman, na contorna de Xenebra.
De xeito que en 2016 conmemoráronse os douscentos anos da xuntanza da Vila Diodati, un conciliábulo literario forzado polas tempestades do denominado, historicamente, ano sen verao.
Nesa noite que transcendeu á historia coma unha orxía de literatura oral e invocación das musas da tinta, Mary Shelley concibiría o xerme da novela que a consagrou na historia da novelística mundial, tal foi Frankenstein ou o moderno Prometeo.
Eis o lugar de nacemento das vicisitudes do célebre doutor Frankenstein e o seu nunca bautizado monstro, Vila Diodati.
Sen abandonar a cuarta letra do alfabeto, debemos pararnos na concesión do Premio Nobel de Literatura a Bob Dylan, un home de Minnesota que descubriu a poesía para millóns de persoas que nunca abriran un libro tatuado de versos.
Por suposto, considéroo un galardón merecido, e compráceme sobre todo tal nomeamento, porque grazas a el moitas persoas serán quen de contemplar o territorio da arte literaria na súa totalidade.
Quero dicir que tras un Nobel de Literatura concedido a un músico, ficarán nidios no horizonte os confíns dese ámbito que non remata no libro nin na espenuca do escritor, senón que abrangue eidos insospeitados para moitos: letras de cancións, representacións teatrais, a milenaria improvisación dos repentistas que hoxe cultivan os seguidores do rap, a paremioloxía?
O acontecido serviu para que todo un sector profesional perda o pudor a empregar adxectivos que até agora eran cosiderados pretensiosos; así, desde hai dous meses, músicos, compositores e cantores falan sen ambaxes da súa faceta literaria. Do mesmo xeito que os autores de guións para o cinema se deron en denominar desde hai tempo, escritores cinematográficos.
Cómpre lembrar que o mesmísimo García Márquez ten afirmado que daría unha das súas novelas a cambio de ter escrito a canción Pedro Navaja; xaora.
Salvando distancias e achégandonos ao pop-rock estatal dos ?80 e os ?90, debemos recordar con satisfacción que La Unión inspirábase en Boris Vian, Radio Futura en Poe e Duncan Dhu apropiábase dun personaxe de Stevenson para se nominar. Non é raro tampouco que Joaquín Sabina escribise aquilo de: ?En Macondo comprendí, que al lugar donde has sido feliz no debieras tratar de volver?, nomeadamente se apuntamos o dato da grande amizade entrambos autores, o de Úbeda e o de Cataca.
Na actualidade, a música popular e xuvenil continúa a cultivar a referencia literaria tanto en letras (fixémonos nas letras do grupo arxentino Enanitos Verdes) coma en nomenclaturas (véxase Vetusta Morla); non en van, o cantautor galego Iván Ferreiro foi chamado para ?pór música? á triloxía literaria Versos, canciones y trocitos de carne, de César Pérez Gellida.
Non hai pois, canción sen literatura, e a avinza de ambas irmás, como vimos de comprobar, está ampliamente documentada.
Non vou entrar a valorar o xeito de aceptar o premio por parte de Dylan nin o xogo da lebrescura que ensaiou durante unhas semanas cos responsábeis da Academia Sueca, o importante é que a literatura, a boa literatura e tamén a máis popular, recibiu un nomeamento deses que as sucesivas xeracións non esquecen.
Díxoo ben claro, escasas semanas antes de nos deixar, Leonard Cohen, o Nobel para Dylan foi como lle outorgar ao Everest o título ao meirande cumio, unha redundancia. O mesmo Cohen fora contemplado tamén como candidato ao devandito galardón literario. Merecíao, madia leva, este quebequés amante de García Lorca; un cantor distinto e único ao que descubrín hai ben anos, na época en que nos ofrecía un valse e tomaba Berlín.
Mais ese mesmo 13 de outubro en que os medios lanzaban novas de Estocolmo e a Bob Dylan se lle abrían por fin as portas do ceo, recibiamos unha má nova, Dario Fo, o dramaturgo italiano que tampouco pasara desapercibido para os premios Nobel dezanove anos antes, deixábanos.
Así que, xa temos unha débeda co que resta de ano ou, para saldar nos primeiros días de 2017: Un disco de Dylan, unha obra de Dario Fo e por suposto ler (ou reler) Frankenstein.
Xa mais preto e cunha repercusión máis limitada, puidemos celebrar que a escritora vasca de orixe galega, Dolores Redondo Meira, recibía o Premio Planeta pola novela Todo esto te daré; un texto cuxa trama ten lugar na Ribeira Sacra.
Definitivamente, este foi o ano das Letras con D.

Existiu, nos afastados anos ?80 do século XX, un selo editorial humilde
chamado Colección Castrodouro. O domicilio social achábase na Coruña, e os dous enderezos que figuran na páxina legal, son os dos seus impulsores.
Un dos fundadores é orixinario, xaora, do país do Douro (A Veigadouro, A Grandadouro, O Portodouro?), e quixo que aqueles libriños modestos (falamos de opúsculos), levasen o nome da parroquia máis emblemática do Valadouro.
Estamos a nos referir a Manuel Lourenzo, quen puxo a andar a devandita editora xunto a Francisco Pillado. É o mesmo Lourenzo que representou Erros e ferros de Pedro Madruga no Castrodouro cando a censura prohibiu tal obra, e o mesmo tamén, que cada verao leva o seu teatro á sala de conferencias do castelo do Castrodouro. Estamos pois, diante dun compromiso ?case unha simbiose!- histórico.
Hai uns días, nunha visita a unha libraría en liquidación, fun agasallado cun volume do devandito selo: O rei aborrecido, de Xesús Pisón.
Trátase dunha obra de teatro publicada en 1984, e seguramente, representada en moitos colexios ao longo das tres décadas que transcorreron desde a edición desta plaquette de capas alaranxadas e ilustración de Miguel Pernas.
O rei aborrecido está redactada naquela norma denominada mínimos reintegrados, cun galego algo afectado por hiperenxebrismos -totalmente perdoábeis nunha altura en que todas as normativas eran novísimas e ambiguas- e con presenza dalgúns dialectalismos valadoureses.
Este drama de catro personaxes garda un divertidísimo conto ?cun certo recendo a guiñol e monicreques- pensado para o público infantil. Unha fábula onde o autor nos ilustra sobre a fatuidade dos poderosos, o perigo dos arquetipos que o costume inculcou en nós e mais a virulencia da sempiterna cobiza humana.
Unha lección de realidade, ao cabo, disfrazada de comedia para nenos.
Sería óptimo que os colectivos culturais ligados ás terras do Castrodouro reunisen e divulgasen os títulos editados polo devandito selo. Mesmo,
deberiase estudar a reedición dalgúns textos; se cadra, a elaboración dunha edición facsimilar, e quen sabe se tamén a representación dalgunhas das pezas dramáticas que nutriron a ?colección?; sempre, por suposto, contando co permiso ?e mesmo co asesoramento- dos pioneiros da Colección Castrodouro.
Sexa como for, o arquivamento e conservación de cantos orixinais se poidan conseguir, é materia obrigada para as entidades e institucións do Alfoz do Castrodouro.

O bibliómano adoita acumular libros pensando no futuro, como a formiga das fábulas. Tal práctica proporciona, en moitas ocasións, inopinados praceres.
Quen se afixo a vivir afectado pola bibliofilia, ha ser coñecedor da sensación experimentada ao dar cun volume inesperado na biblioteca doméstica. Se cadra, un título do que se tiña ouvido falar ou que permanecía na listaxe mental ?ou escrita- de lecturas preceptivas? E resulta que esa obra aconsellada ou ese autor aínda descoñecido, moraban na casa desde hai anos!
Tal me aconteceu con Habitante único de Manuel Álvarez Torneiro, un poemario espléndido que repousaba entre outros volumes de lombo verde escuro.
Coñecía boas referencias de Torneiro mais nunca o lera, e manifestouse casualmente, mentres andaba á procura dunha obra de Dieste. Tras o fortuíto encontro, devorei a poesía de don Manuel con fruición.
Trátase dunha obra dividida en tres partes: Baixo tan alto ceo, Óxido de sombra e Días, figuras, nomes.
Habitante único é, non só mais si por riba de todo, melancolía e reflexión. Un visto e prace filosófico da memoria e o pasado. Dito isto, algún lector poderá pensar que tales pulsións constitúen, esencialmente, a ánima dunha manchea de poemarios de todos os tempos. Xaora, mais Torneiro escribe sen présa, rescatando adxectivos do pouso da vivencia e ensamblando sentimentos co agarimo dun fundamentalista da estética. Este refinamento, logrado e sublime, supón unha achega que distingue a poesía de Torneiro en Habitante único.
Non é posíbel ler esta obra sen que a memoria lectora evoque outros poetas; cales? Calquera dos excelentes.
Habitante único exhala ese recendo denso da poesía de alta calidade, a que é labrada con esforzo e dedicación, fertilizando os versos con horas e correccións interminábeis.
Logo se van cumprir os vinte anos desde a publicación deste poemario magnífico, e non é tarde para se achegar a unha obra que non deixará impasíbel o lector afeito.
?Días nos que a desgracia excitaba estrañamente
unha blasfemia de decencia,
rebelión ou ánimo;
días coas súas manufacturas infames
e instrumentos equívocos, e súplicas?.
Velaí un exemplo da beldade cultivada por don Manuel no poema Prazas, unha das alfaias abeiradas neste cofre do tesouro.
Mais o súmmum atoparémolo en Carpinterías do tempo, un produto de ourivaría sabia e requintada a describir, minuciosamente, a xénese e metamorfose da madeira até devir en moble.
Delicadeza, oficio e sabenza avalan unha obra ben recomendábel, e ben reconfortante.