Logo de trinta e tres anos padecendo persecución, o escritor Salman Rushdie vén de sufrir o ataque violento dun fanático. Cómpre ter presente que varios tradutores da súa obra xa foran asasinados.
Nunca lin a este autor, polo que non pretendo hoxe gabar os seus textos, outramente, avogo polo dereito á liberdade de expresión do escritor (e por extensión dos creadores todos) para plasmar nas súas obras o que crea oportuno.
Considero que o único factor que pode reprobar ou impulsar unha creación, é a súa calidade.
Quen se sinta ofendido polo contido dun argumento literario, debería deterse a pensar nas motivacións que apuxaron o autor a recrear, denunciar, ou sinxelamente empregar como recurso narrativo, aquelas situacións que o incomodaron como usuario.
Con todo, hoxe, 19 de agosto, o que me move a recordar que no mundo moitos escritores padecen as consecuencias da súa valentía, é que tal día coma hoxe de hai oitenta e seis anos, centos de libros foron queimados na Dársena da Coruña por orde dos fascistas sublevados. Tales episodios non se vivirían exclusivamente na cidade herculina, pois, tristemente, iríanse reproducindo ao ancho e longo do Estado.
Non esquezamos tampouco, que nesa mesma xornada eran fusilados Federico García Lorca e Ánxel Casal. O poeta e mais o seu editor en lingua galega, morrerían o mesmo día en latitudes distantes, mais irmandadas pola barbarie dos valedores da incultura.
Moito se especula, aínda hoxe, polas causas que conduciron a Lorca até o barranco de Víznar: a ideoloxía, a orientación sexual, o compromiso artístico… e eu creo, modestamente, que o feito condenatorio tivo moito máis que ver coa súa condición intelectual que con ningún outro factor. O peor inimigo do fascismo é a cultura, a formación e a información. En definitiva, a civilización.
Coido que un dos deberes do escritor actual é reflectir o crítico momento que atravesa, xa non o país ou o continente, senón o mundo todo. E tal labor debería poder desenvolvelo con absoluta normalidade, especialmente á hora de describir todo aquilo que contravén a orde natural da Civilización.
Teñamos en conta que a emerxencia de fanatismos de toda índole (supremacismo, imperialismo, aculturación deliberada, fascismo…), conculca esa orde natural que, instintivamente, pula pola concordia, a diversidade, o pluralismo, o respecto, e de maneira basilar pola LIBERDADE.
Cando nos enfastíe unha lectura e a antipatía cara ao autor aniñe no noso ánimo, teremos a potestade de deixar de consumir as súas obras, no entanto, a nosa sensación non nos outorgará, xamais, o dereito ao asedio, nin sequera no nome do sagrado status de lector.
Non hai castigo máis primitivo e irracional ca o perseguimento, e convén recordar, cantas veces faga falla, que a tal hora deberiamos ter ben superados os atavismos da Prehistoria.

Imaxe: Queima de libros na Coruña o 19 de agosto de 1936

Evocoume a lectura de La guerra del general Escobar moito do acontecido hai cinco anos en Cataluña, cando, invocando unha lexislación tan vixente como emanada das derradeiras vontades de Franco, algúns defenderon e xustificaron a violencia policial contra os partidarios do referendo de autodeterminación. Curiosamente, moitos daqueles legalistas mantiñan (e manteñen) unha xenerosa aquiesciencia á hora de ponderar o réxime franquista, un réxime evidentemente sedicioso, fascista e excretado pola sublevación armada contra a legalidade democrática.
Cóntase no relato que veño de ler a historia de Antonio Escobar Huertas, un coronel da Garda Civil que se mantén fiel á II República, fai a guerra do lado da legalidade constitucional e acaba padecendo as consecuencias da súa lealdade.
O autor, José Luis Olaizola, non dubida (falamos dunha obra redactada nos anos oitenta do pasado século) en dilucidar a través da trama que o acontecido en 1936 foi un golpe de Estado. Mais iso non debe facernos crer que a imparcialidade ou a obxectividade inzan o argumento, non, pois a intencionalidade da obra déixase albiscar desde os primeiros parágrafos.
Reitérase a través do personaxe principal unha proverbial neutralidade da Garda Civil ante os conflitos sociais… e, inevitabelmente, xurdirán na nosa memoria certas imaxes das vésperas do un de outubro de 2014: axentes ondeando bandeiras, arengas de incitación ao odio e coches patrulla engalanados para a televisada partida cara a Cataluña.
Pese ás interesantes leccións ofrecidas pola novela de José Luis Olaizola, non deixa este de ser un relato interesado. O texto, galardoado co Premio Planeta en 1983, non aforra esforzos en deostar dúas ideoloxías concretas: o comunismo e o anarquismo.
Por outra banda, o encomio á Garda Civil faise constante durante a narración toda.
No entanto, tampouco considero que a motivación primeira do texto sexa inculcar a febre militarista, pois se hai algo que Olaizola tenta por riba de todo, é erixirse en propagandista do credo católico.
Entendo que a conclusión do autor é que Escobar Huertas, por riba da súa integridade persoal e o seu uniforme, viuse obrigado a actuar con rectitude en virtude da súa fe cristiá. Xa o anunciamos, esta novela non dá puntada sen fío e a sutileza á hora de mostrar a mensaxe non é afortunada.
Así a todo e evanxelizacións á parte, o documento pode resultar pedagóxico á hora de analizar un presente que parece recuar deixándose engolir polo rodopío da historia recorrente.
Non deixemos de achegarnos a este volume comercializado pola Editorial Planeta en diversas edicións (a que manexei é unha especial de 2004 para Planeta DeAgostini) para decatármonos, máis unha vez, de que tripamos camiños mal balizados á mantenta.
Por certo, Antonio Escobar Huertas era fillo dun galego de Sarria.

A Suso Fernández, “Suso do Bahía”, téñolle escoitado infinidade de cousas interesantes, e outras tantas se estarán publicando agora nos medios de comunicación da Mariña.
Onte soubemos que o tótem da cultura focega emprendía singradura cara a esa morada onde a tal hora estará departindo con Leiras, con Noriega e con Cunqueiro, casualmente mindonienses todos.
Porque a Suso tamén lle escoitei, unha tarde no ventre da libraría Bahía, “se me perdo en Foz, buscádeme en Mondoñedo”, así que agora, andará parolando animadamente da Escola Poética do Seminario ou de reeditar Se o vello Sinbad volvese ás illas, onde a Foz se lle chama Bolanda.
Doutra volta, contáranos Suso que no transcurso dunha homenaxe a unha vítima de presidio durante a Ditadura, un orador mencionara o gran mérito do encarcerado, ao que o homenaxeado respondera: “mérito ningún, que a min leváronme á forza”.
E con estas e outras anécdotas estarán divertíndose agora don Manuel, don Antonio e don Álvaro, satisfeitos por ter a Suso canda eles, mais sen caeren na conta do orfa que queda Bolanda, e A Mariña toda, e este país que Suso soñou culto e consciente do propio ser, agora que o ciclo da vida nos arrincou o noso libreiro “á forza”.
É seguro que xa preguntou o noso libreiro polo seu grande amigo Manuel María, e ben sei, houberon dicirlle que anda a percorrer as parroquias do alén, como soñara sempre o chairego facer na vida terrea.
Se non me engana a memoria, a derradeira vez que vin a Suso entre o público dun acto literario (sentado na cadeira de brazos que a súa filla Cielo lle tiña reservada na libraría) foi no lanzamento de O Alén dos Barqueiros, de Anxo Muíños.
Escollérame o amigo Anxo como mestre de cerimonias na presentación da súa novela e aló fóramos, nunha noite de temporal de finais de novembro. Mais, en entrando na libraría Bahía, arroupados pola calor humana de Suso, Marita, Cielo e moitos outros amigos, forámonos mergullando nese ambiente íntimo que exhala a fusión de literatura e amizade.
Agora, no alén dos libreiros, andará Suso a recomendar lecturas e a deseñar rutas, mágoa que ningunha leve outra volta a Bolanda.

Tal é o título orixinal do conto do cortador de bambú, a considerada primeira obra literaria en lingua xaponesa.
Pese a tratarse dun pequeno volume, esta edición a cargo da profesora Kayoko Takagi resulta ben completa, pois consegue aproximarnos a unha distante tradición oral, cando menos xeograficamente falando.
Tan interesante coma o propio conto, resultaranos o breve ensaio sobre oralidade nipoa ofrecido na primeira parte do libro, introdución ben oportuna á hora de abordar o relato.
Iníciase El cuento del cortador de bambú como calquera lenda que nos resulte familiar: un ser sobrenatural xorde inesperadamente, o descubridor humano sérveo, e desde ese momento, a fortuna en forma de ouro capitaliza a existencia do solícito mortal. Non nos recorda isto os contos de mouras e encantos da mitoloxía galaica?
A partir de aquí, o relato familiarízase co conto medieval europeo, cortesán e cabaleiresco.
Polo medio da narración asaltarannos de novo as reminiscencias atlánticas, nomeadamente cando na illa máxica se deixe ver unha estraña muller recollendo auga nun cunco de prata, para, a seguir, desaparecer misteriosamente. Inevitabelmente, a evocación das aureanas a peitearen as cabeleiras nas fontes xurdirá no lector galego.
Xa no remate da lenda, o tan contemporáneo estudo de mundos extraterrestres e aeronaves fabulosas cruzarásenos no camiño, no entanto, estamos ante unha narración tradicional datada entre os séculos IX e X. Nada novo baixo o sol.
Advertencia para lectores impetuosos: Até o derradeiro parágrafo non se desvela o senso do conto.
Na introdución desta versión castelá publicada en 2005 pola Unesco e a Editorial Trotta, fálasenos dunha antiga crenza nipoa denominada kotodama; trátase dunha sorte de superstición oral pola que determinados poderes máxicos son atribuídos a certas palabras. Se cadra, non está lonxe esta convicción da eufemística presente na tradición galega, fenómeno polo que determinados animais son chamados con sobrenomes. Moito leva falado Cunqueiro dos sabios raposos a quen os paisanos chamaban “García” por precuación, pois que, segundo o autor mindoniense, o golpe entende perfectamente a nosa fala.
Volvendo ao texto que nos ocupa, no ensaio previo aclárase que tal temor condicionou o nacemento da literatura xaponesa, posto que algúns conceptos e acepcións supuxeron tabús en certas épocas e momentos sociais.
Aprenderemos no Taketori Monogatari que a rebeldía e o amor, quen sabe se conceptos irmandados no Oriente, adoitan chegaren doutros mundos.
Non esquezamos que en ocasións os mundos descoñecidos, máis ca afastados, preséntansenos imperceptíbeis.

Existen moitas maneiras de chegar a un libro, mais que cho venda o propio autor nun posto de ferramentas e antigüidades, non resulta das máis comúns.
Camiñaba eu polo mercado semanal cando me decatei de que entre coitelos, engras, campaíñas e cataventos, tres libros destacaban sobre ferro e metal.
A disonante tríade compúñana un ensaio, unha novela e un poemario.
Tras comprobar os títulos e informarme sobre os prezos, recórdolle ao tendeiro que o libro usado adoita gozar dunha rebaixa considerábel no seu importe. Con naturalidade, el asegurarame que a novela de Stephen King que sosteño non presenta mostras de deterioración. É certo, mais eu aludía ao concepto do comercio de segunda man.
Non entramos en disquisicións sobre o negocio do libro de vello, pois fica claro que aquel posto non é unha libraría de lance, con todo, a predisposición do tendeiro convida á conversa.
Logo de conseguir unha rebaixiña en calquera dos tres volumes continúo dubidando, mais só até o preciso instante en que o solícito vendedor me participe que o poemario é da súa autoría.
Confésolle entón que eu tamén escribo, cavilando para os meus adentros que resultaría unha falta de camaradaría marchar sen adquirir a súa obra.
Pídolle que me asine o exemplar e accede cortesmente, anotando ao tempo os títulos das miñas publicacións.
De tal xeito me fixen con Delta, o poemario de Xacobe Sánchez Quintela.
Este libro, enfeitado con ilustracións e fotografías, foi publicado en 2014 pola Asociación Cultural Xermolos e mais a Irmandade Manuel María, ambos os dous colectivos guitiricenses de senlleira traxectoria.
Ao longo de Delta iremos apreciando técnicas, estilos e mesmo calidades desiguais, cruzándonos polo camiño con xoias como Aldea e outros versos dignos de seren esculpidos.
Percibiremos vestixios de lecturas de Díaz Castro e Manuel María, mais non se queda no ruralismo bucólico o Xacobe, senón que alanca tamén pola senda da poesía canalla e intimista.
Talvez, poderemos apreciar en Delta aromas do hilozoísmo de Amado Carballo, nada raro nun autor con moitas lecturas ás costas, como deducimos das explícitas e reiteradas mencións enunciadas na obra.
Distintas técnicas irán planeando sobre o poemario, e mesmo degustaremos unha narrativa poética dignamente lograda contra o final do volume.
Quédanos claro, e non só pola datación dalgúns poemas, que as composicións da obra pertencen a épocas ben diferentes, pois evidentes vivencias memorábeis houberon achegaren unha madureza ao poeta que o lector advertirá.
É dicir, non estaremos ante un libro de encarga nin elaborado á lixeira, senón descifrando un caderno de bitácora nutrido a partir de numerosas experiencias vitais.
O poemario estrutúrase en seccións nomeadas con termos fluviais, e será á metade do libro (xustamente ao iniciarse a parte denominada Meandros) cando a obra experimente un salto cara á alta calidade: é aí, xunto a algunhas composicións da sección Fervenza, onde Sánchez Quintela dá o mellor de si como poeta.

O sábado 2 de xullo tiven o pracer de participar na presentación de Un año contigo, o testemuño de Raquel Amieiro e Pepe Peinó verbo dunha profunda experiencia: A loita da coautora por recuperar a saúde tras lle ser diagnosticado un tumor mamario.
Raquel optou por verter a súa ansiedade nunhas anotacións e Pepe, escritor con experiencia, propúxolle converter tales apuntamentos en redacción canónica. Grosso modo, esta foi a semente de Un año contigo.
Desde logo, non hai xénero co que clasificar unha narración que peteira nas formas do diario e da biografía, na literatura de viaxes e tamén no suspense vital; mais tampouco é preciso. Un año contigo é unha crónica desa andaina na que, con absoluta determinación, a coautora e protagonista vai caneando os embates da doenza e o tratamento.
Non obstante, neste libro encontraremos moito máis, porque a vida continúa e xorden oportunos amigos, novas doenzas na familia, sofisticados hoteis da Europa do leste e moitas outras vivencias para nutrir a existencia, e por extensión as páxinas desta bitácora de asedio ao asediador.
A crónica, perfilada con determinados logros técnicos, consegue transmitir sensacións como a intriga, a angustia e o acougo, e todo en virtude da xenerosidade de Raquel Amieiro, quen non dubida en compartir episodios circunscritos ao ámbito privado: os primeiros amores, a maternidade, o seu segundo matrimonio ou mesmo as expectativas frustradas pola aparición do “huésped ingrato”.
Esta implicación e entrega á narración lograrán que o lector se sensibilice, até o límite do nó na gorxa, coas vicisitudes duns personaxes absolutamente reais.
Nesta obra destérrase todo pudor ante a enfermidade, naturalizando igualmente os condicionamentos físicos provocados polas terapias agresivas. De tal xeito, o texto logrará conmover sensorial e emocionalmente o lector.
Esta vibrante crónica de combate cuxos beneficios de comercialización se destinarán á investigación do cancro (tras satisfacer os gastos de autoedición), non é unha obra avaliábel desde os baremos acostumados, pois Un año contigo, xa o dixemos, non é novela nin relato senón un libro para reconfortar, e o carácter sereno dos autores lógrao con solidez.
Vivín moitas presentacións de obras literarias, tanto miñas como alleas, sobre a tarima e máis entre o público, non obstante, esta foi a máis emotiva con diferenza.
O pasado sábado en Ferreira do Valadouro, por riba de expor un documento escrito, estabamos a celebrar o triunfo de Raquel sobre o hóspede ingrato.

Hai unhas semanas, fun facer unha visita que debería ter cumprido cando A raíña das velutinas chegou ás librarías.
Considero que un dos episodios máis vivamente recreados no devandito texto é o percorrido polo templo de Vilanova de Lourenzá. Todo sucedera dun xeito casual e espontáneo.
Todo comezara cando no grupo de participantes se pensou en tomar unha fotografía colectiva na vila do Conde Santo, daquela, pedíraselle ao primeiro transeúnte que xurdiu exercer como fotógrafo. Resultara ser o solícito viandante don Xosé Miguélez, párroco da vila.
Afábel e xentil, este crego non deixou pasar a ocasión de invitarnos a visitar a igrexa.
Accedéramos uns poucos, talvez non máis de media ducia, e seguramente aquel factor, un número moderado de visitantes, favorecera o feito de poder chegar até unha das xoias do templo: o relicario.
O que veu despois, premio de novela no Grove e publicación da obra por Xerais, xa o temos tratado aquí no seu momento. No entanto, aínda nunca dera co momento preciso para ir agradecerlle a don Xosé a súa contribución ao corpus da novela.
Por todo isto, o sábado 18 achegueime a Vilanova de Lourenzá co propósito de lle regalar un exemplar d’A raíña das velutinas a don Xosé. Grazas a esta visita coñecín tamén a Juan, voluntarioso custodio e informante do templo, e mais a dúas comprometidas activistas do colectivo Patrimonio Laurentino.
Mais Xosé Miguélez non permitiu que me viñese coas mans baleiras. Antes que eu lle fixese entrega do volume que debía terlle levado hai tempo, recibín das súas mans o agasallo xeneroso dun exemplar da súa obra poética Profecía dun capitán Trono, título lanzado pola Sociedade de Estudos, Publicacións e Traballos (SEPT) no ano 2000.
Durante a conversa mantida nun elegante café de Vilanova, descubrín que este crego, nado en Lugo e criado en Barcelona, ten sido un pioneiro no ámbito da tradución, pois no seu día fora o escollido pola Editorial Galaxia para verter do catalán ao galego as primeiras novelas de noir xuvenil.
Tamén souben das súas rudimentarias estratexias para se mergullar no galego unha vez retornado á terra nai, facendo gala dunha férrea vontade por manter a competencia idiomática que o factor migratorio lle restara.
Do poemario que veño de ler despréndese unha finezza que acaba envolvendo a lectura como se dun recendo se tratase, posto que a delicadeza baña cada composición, mais tamén a sinxeleza precisa para que a todo lector lle resulte accesíbel a obra.
Tamén hai algo de metaliteratura n’A profecía dun capitán Trono, nomeadamente cando a teoría da poesía é empregada para, digámolo de maneira prosaica, explicar a Deus.
Por certo, no poemario, Deus é El, mais tamén é Ela en moitas ocasións, algo que nos resultará moi avanzado, sobre todo tendo en conta que estamos a falar dunha publicación con vinte e dous anos ás costas.
Que ninguén imaxine A profecía dun capitán Trono como a típica obra de carácter panexírico ou haxiográfico, aquí, amais de honrar ao “Deus de Xesús”, enaltécense conceptos como a xustiza, a liberdade e a querenza pola terra inmediata, a que nos fornece de identidade.
Moito me congratula ter aceptado aquel convite en setembro de 2016, cando, apuxados polo horario, quedáramos sen ver o sartego do Conde Santo. Desta volta, expresei o meu desexo de completar a visita de hai case seis anos; xentilmente Juan, o voluntario do templo, abriume a capela onde repousan os restos de Osorio Gutiérrez nun sarcófago romano.
Hai días en que un se reconcilia co sagrado espírito da boa xente.

Coñecín a Juan Carlos Mestre no “Mondoñedo é poesía” de 2018, descubrindo un poeta cunha extraordinaria maneira de recitar.
Hai autores que declaman aceptabelmente, hainos que abren o apetito de ler, e existen, por outra banda uns poucos, soberbiamente dotados para a locución. Mestre ofrenda salves.
Xa daquela dera en comunicarse en galego co público, ao cabo, nada raro nun autor orixinario da Galiza estremeira. Un ano despois, o berciano lanzaría a súa primeira obra en lingua galega.
200 gramos de patacas tristes, publicada por Espiral Maior na súa colección Alba Longa, é un traballo que demanda varias lecturas no proceso de interiorización.
Quen se achegue a esta obra encontrarase cun xénero ben emparentado co resto dos xéneros todos, unhas composicións que o poeta nalgún momento denomina relatos, e que non deberemos someter a clasificación algunha con ánimo taxativo.
Para min, ler (ou escoitar) a Juan Carlos Mestre vén supondo unha sorte de terapia, un xeito de acceder á relaxación a través do rodopío da experiencia literaria.
De ningunha maneira considero a Juan Carlos Mestre un autor alófono, e non manteño isto porque o vilafranquino posúa vivencias familiares na Galiza autonómica, como dicimos aquí: Toda a terra é país.
Moita memoria histórica, abondosa ironía ideoloxizada, un algo de existencialismo e unhas pingas de escepticismo relixioso, habitan o argumentario deste traballo conformado por cento vinte e dous textos.
Bateremos ao mesmo tempo con certas recorrencias: desveladas claves masónicas, o prexuízo (tanto saudábel como moral) de se alimentar con carne, e ao longo da obra toda unha sintaxe complexa que nos obrigará a reler os textos.
Desexades unha etiqueta? Humor e carraxe aniñados en cada páxina.
Coñecín a Juan Carlos Mestre no “Mondoñedo é poesía” de 2018, descubrindo un poeta cunha extraordinaria maneira de recitar.
Hai autores que declaman aceptabelmente, hainos que abren o apetito de ler, e existen, por outra banda uns poucos, soberbiamente dotados para a locución. Mestre ofrenda salves.
Xa daquela dera en comunicarse en galego co público, ao cabo, nada raro nun autor orixinario da Galiza estremeira. Un ano despois, o berciano lanzaría a súa primeira obra en lingua galega.
200 gramos de patacas tristes, publicada por Espiral Maior na súa colección Alba Longa, é un traballo que demanda varias lecturas no proceso de interiorización.
Quen se achegue a esta obra encontrarase cun xénero ben emparentado co resto dos xéneros todos, unhas composicións que o poeta nalgún momento denomina relatos, e que non deberemos someter a clasificación algunha con ánimo taxativo.
Para min, ler (ou escoitar) a Juan Carlos Mestre vén supondo unha sorte de terapia, un xeito de acceder á relaxación a través do rodopío da experiencia literaria.
De ningunha maneira considero a Juan Carlos Mestre un autor alófono, e non manteño isto porque o vilafranquino posúa vivencias familiares na Galiza autonómica, como dicimos aquí: Toda a terra é país.
Moita memoria histórica, abondosa ironía ideoloxizada, un algo de existencialismo e unhas pingas de escepticismo relixioso, habitan o argumentario deste traballo conformado por cento vinte e dous textos.
Bateremos ao mesmo tempo con certas recorrencias: desveladas claves masónicas, o prexuízo (tanto saudábel como moral) de se alimentar con carne, e ao longo da obra toda unha sintaxe complexa que nos obrigará a reler os textos.
Desexades unha etiqueta? Humor e carraxe aniñados en cada páxina.
200 gramos de patacas tristes é unha obra diferente onde o poético e o narrativo se bican apaixonadamente.

11. Mencionaches nalgunha ocasión a escola de “acopladores” do Castrodouro. Fálanos disto.
Certo, había unha cantidade de compositores de coplas no Castrodouro que superaba calquera outra zona da bisbarra do Valadouro. Agora lembro os Gallegos do Castrodouro... Indalecio do Gallego acoplaba moi ben (en 1999 aínda vivía, no Castro). Persoas que me / nos transmitiron coplas nos anos 80-90 considero que recitaban coplas vinculadas a esa “escola”, por estaren esas mesmas persoas relacionadas co Castrodouro; así Xosefa Rega Fernández (que me recitou coplas e me relatou contos e lendas en 1983-1984) era moradora da Granda (O Castrodouro) e Anxelina Uz Rega (en 1999), filla da anterior e casada con Antonio Pardiñas Souto, que tamén me recitou uns poucos versos populares por esas mesmas datas. Fóra do núcleo relacionado co Castrodouro, mais acaso non á marxe, quixera mencionar a Xosefa Palmeiro (Xosefiña do Encerado), de Vilaúde, que lle pasou a Manuel Lourenzo unha morea de coplas, tamén polos anos 90; na parte do Concello do Valadouro salientaría a transmisión de moitas coplas e contos por parte de Concepción Orol Mosquera (Concha de Mosqueira) a Xesús Pisón, na que foi unha relación moi enriquecedora con respecto á cultura de tradición oral, polos mesmos anos 90 e comezos dos 2000 (Concha faleceu en 2006, se é que estou ben informado). Dou por sentado que esquecerei algunhas persoas, coas que me considero inxusto de antemán, mais son xogadas que a memoria nos fai de cando en vez... Agora lembro a Jorge Rubal, xa ben maior, nunha xuntanza concertada precisamente nunha casa do Castro con dous ou tres veciños máis, á que asistimos Miguel Vila Pernas e mais eu (non lembro se alguén máis) e que, a efectos de coplas resultou infecunda.
12. No Valadouro dábanse interesantes formas parateatrais no transcurso de diversas celebracións. Que recordos tes?
Choqueiros no Antroido, as máscaras feitas de cabaza, os carros e outros útiles de labor que cambiaban de sitio (o mesmo costume que tiñan os santos do Valadouro, tanto nas lendas como na realidade), as procesións relixiosas, as Misións (tamén relixiosas) e pouco máis lembro por estes lares nosos por aquela década aínda escura dos anos 50. A partir do ano 1959, por razóns de estudos, xa non me tocou vivir ningún Antroido polo noso Val.
13. Ter sido o director de Casahamlet. Revista de Teatro supuxo un gozo ou un tormento?
Ufff, aí si que si!!! Esta 13 tamén dá para outro libro. Tratarei de resumir. Por descontado que supuxo un gozo, mais tamén un grande esforzo, nunca un tormento, agás precisamente o último número (núm. 14, 2012), pois a imprenta emitiu unha edición totalmente escordada, que se botou ao lixo e houbo que facer outra tiraxe. Casahamlet publicou 14 números da súa Revista de Teatro (de 1999 a 2012) e tivo dúas etapas: a primeira etapa dirixiuna Francisco Pillado Maior (Pancho Pillado) e formaban o Consello de Redacción Santiago Fernández, Manuel Lourenzo e Xesús Pisón (a partir do número 5, maio de 2003, incorporeime eu tamén ao Consello de Redacción e fixen dúas traducións para este número); foron os números 1 (1999) (no que eu xa colaborei con dúas traducións) ao 9 (maio de 2007). A segunda etapa dirixina eu e formaban o Consello de Redacción Santiago Fernández, Manuel Lourenzo e Xesús Pisón (na xuntanza de setembro de 2007, Pancho Pillado propúxome a min como director, aprobado por unanimidade, e renunciou a calquera cargo ou actividade na revista. Eu aceptei a dirección coa premisa de que Xesús Pisón se encargase de conseguir as ilustracións para cada traballo, responsabilidade que Pisón tamén aceptou e cumpriu con total esmero e acerto); foron os números 10 (2008) ao 14 (2012). Co número 10 (2008) publicouse unha separata: DEZ ANOS DE CASAHAMLET (1998-2008), de 78 páxinas, que escribín eu, e que recompilaba as actividade dos tres departamentos formaban Casahamlet (Casahamlet, Estudio de Teatro; Casahamlet, Compañía de Teatro e Casahamlet, Revista de Teatro). O deseñador da revista era Miguelanxo Varela, profesor da Universidade da Coruña (UDC), Campus de Ferrol, e publicábase na Imprenta Provincial da Coruña. Nin que dicir ten que a alma-pater da revista, como doutras moitas iniciativas, era Manuel Lourenzo. A revista estaba estruturada en catro apartados: Teoría, Creación, Documentación e Ilustracións. A dinámica era a seguinte: cada ano, en setembro-outubro, reuníase o Concello de Redacción co Director, decidíase o tema e título da revista e mais os posíbeis colaboradores; repartíanse os nomes cos que tiña que contactar cada un de nós; aos colaboradores explicábaselles a temática e pedíaselles a entrega dos textos para xaneiro-febreiro do ano seguinte. Unha vez recibidos os textos, (eu comecei a colaborar cunha tradución para o número 2, 2000), corrixíaos eu desde o número 4 (2002). En marzo-abril eu quedaba co deseñador, Miguelanxo Varela, en Pontedeume e entregáballe os textos dixitalizados en Word e as ilustracións en JPG. En abril-maio, de novo en Pontedeume, o deseñador entregábame un CD con todos os elementos da revista, maqueta incluída; levábase á Imprenta Provincial, que nos pasaba unhas ‘sábanas’ de corrección de probas (corrección que facía eu en dous ou tres días maratonianos); levábase o número corrixido en vermello á Imprenta e entre maio-xuño estaban publicados os 1.200-1.500 exemplares. Posteriormente introducíase cada exemplar nun sobre e púñaselle unha etiqueta previamente impresa co enderezo de cada destinatario: autores, revistas, xornais, institucións, bibliotecas, etc. Toda esta dinámica manual realizábaa eu, agás as etiquetas (que as imprimía Montserrat Modia); e por último levábamos os sobres en caixas, Santiago Fernández e mais eu, á Central de Correos da Coruña. O gozo foron os textos e as ilustracións, e mais o contacto cos colaboradores e colaboradoras, case sempre; (e despois ter nas mans a obra publicada). En total foron 187 as persoas que colaboraron nos 14 números, entre Teoría, Creación, Documentación, Ilustracións e Capas. O deseñador da revista tamén colaboraba como ilustrador, cuns debuxos preciosos que, en moitos casos, facían de fío condutor do tema ao longo do número correspondente. Daría para moito máis (os autores, os ilustradores), pero non me vou pasar. Por aí andan espallados os números da Revista para entrar en pormenores.
NOTA 1: O feito de ser eu o director da revista permitiume formar parte activa dun acontecemento de rango internacional que tiña lugar por primeira vez na historia das revistas teatrais que se publicaban na Península Ibérica: o 6 de xullo de 2008 correspondeume dar lectura da comunicación, escrita por min, “Teoría, creadores e documentación teatral. Casahamlet, Revista de Teatro (maio de 1999-maio de 2008)”. Ámbito: I Encontro Ibérico de Revistas de Teatro (no contexto da XXV Mostra Internacional de Teatro Cómico e Festivo de Cangas). Cangas (Pontevedra), Casa da Xuventude, 6 e 7 de xullo de 2008. Participaron directores de revistas de teatro de Cataluña, País Vasco, Madrid, Asturias, Galiza e Portugal. Esta comunicación de Casahamlet publicouse ao ano seguinte, en febreiro de 2009, na Revista Galega de Teatro, núm, 57, Cangas (Pontevedra), páxs. 25-33.
NOTA 2: O período das publicacións era anual e sempre se presentaba cada número no primeiro trimestre de cada curso, é dicir a partir de setembro, unhas veces no local do Estudio de Teatro Casahamlet, outras na Sala de Plenos ou na de Actos da Deputación da Coruña (que patrocinaba a revista. Mais o número 10, que leva por título TEATRO FANTÁSTICO, presentámolo no Salón de Actos da RAG cunha mesa formada por Xosé Ramón Barreiro Fernández (Presidente da RAG), Luz Pozo Garza (poeta e membro da RAG), que colaborou nese número da revista coa ilustración da capa e mais cun texto teatral, Manuel Lourenzo e Santiago Fernández (fundadores de Casahamlet), Chus Álvarez (profesora de Casahamlet, Estudio de Teatro) e mais eu (como director da revista). Foi na Coruña o 29 de xaneiro de 2009.
14. Es socio fundador do Seminario de Estudos do Valadouro e formaches parte dalgunha directiva. Ao teu xuízo está a cumprir o SEVA a función catalizadora para a que naceu?
Para min, está aí, que xa non é pouco. Fixéronse cousas, con maior ou menor acerto. Do que estou certo é de que se non existise o SEVA habería que “inventalo” de novo. E continúan a facerse e publicarse traballos (aí están os Cadernos). Non me considero moralmente con autoridade para dicir se está a cumprir ou non cos fins que nos propúñamos cando o fundamos. O SEVA é.
15. Cal foi o mellor momento histórico da literatura galega? Goza de boa calidade a literatura galega actual?
Meu rei, que pregunta!!! O mellor momento histórico puido ser a Poesía Trobadoresca medieval galego-portuguesa. Vouche nomear as miñas devocións: despois de Rosalía, Curros e Pondal (os chamados poetas do Rexurdimento, outro momento histórico), interésanme Cuevillas, Castelao e Otero Pedrayo (da Xeración Nós). Despois, Noriega Varela e Ramón Cabanillas (da xeración de Entre dous Séculos). A seguir, Manuel Antonio, Amado Carballo e Luís Pimentel (da Xeración do 25, paralela á española do 27, con García Lorca como ponte) e desta mesma xeración do 25 a narrativa de Blanco-Amor, Rafael Dieste e Ánxel Fole. Logo, Aquilino Iglesia Alvariño, Álvaro Cunqueiro (verso e prosa) e Celso Emilio Ferreiro (da xeración de 1936), este último publicará moito máis tarde o seu poemario LONGA NOITE DE PEDRA (1963), que marcará un cambio histórico na poesía galega. Acaso os anos 50-70 foron moi enriquecedores, con Uxío Novoneyra (do que moito gostei e gosto), Manuel María (máis populista) e Salvador García Bodaño (da Xeración das Festas Minervais, anos 50); Bernardino Graña e Méndez Ferrín (poesía e narrativa) (do grupo Brais Pinto, anos 60), é de salientar a incidencia do poemario CON PÓLVORA E MAGNOLIAS (1976), que marcou un verdadeiro cambio de ciclo. En poesía quédanme por aí Antón Avilés de Taramancos (próximo a Brais Pinto), Chus Pato (Ourense, 1955), grande e actual, que forma un río grande con Ferrín, e mais Pilar Pallarés (Culleredo, 1957). Para min, os anos 70 son os do teatro independente galego [onde temos a Manuel Lourenzo (con Teatro Circo, 1967-1978), Euloxio R. Ruibal e Roberto Vidal Bolaño como alicerces], coas Mostras (espectáculos) de Teatro e os Concursos de Textos Teatrais, en galego, de Ribadavia (1973-1980), organizados pola Asociación Cultural Abrente, que se disolve en 1980 (co precedente dos Concursos de Teatro Infantil promovidos pola Agrupación Cultural O Facho, da Coruña, desde 1965); e posteriormente do teatro profesional. Debo salientar, como autor e mesmo como artista, a Xesús Pisón, pola súa forza, riqueza e concisión. De Pisón é a frase “Hai relevo” cando leu os textos dos novos dramaturgos publicados en Casahamlet Revista de Teatro, Marcos Abalde, Eva F. Ferreira, Teresa González Costa, Jacobo Paz, Olivia Pena, Rubén Ruibal e Roi Vidal; e mais no Caderno Teatro Laiovento núm. 16 (xaneiro de 2010), Eva F. Ferreira, Olivia Pena, Vanesa Sotelo e Roi Vidal; Caderno con ilustración da capa obra de Xesús Pisón e do que eu fun antólogo, coordinador e prologuista. De narrativa prefiro repasar os meus amores da narrativa latinoamericana, comezando por Juan Rulfo (México, 1917-1986) e mesmo actuais como Juan Gabriel Vásquez (Bogotá, 1973); tamén leo e releo algún(has) en portugués como a brasileira Nélida Piñon (Rio de Janeiro, 1937) ou os portugueses António Lobo Antunes (Lisboa, 1942) e José Viale Moutinho (Funchal, 1945); mencionarei tamén narradoras e narradores de América do Norte, que lin traducidos, como Alice Munro (Canadá, 1931) e Margaret Atwood (Canadá, 1939) así como David Foster Wallace (EE.UU., 1962-2008), entre outros. De narrativa galega actual non ando nada ao día, de sacado Xosé Luís Méndez Ferrín (Ourense, 1938), Suso de Toro (Santiago de Compostela, 1956), Manolo Rivas (A Coruña, 1957) e Xosé Cid Cabido (Vigo, 1959). Non debo esquecer o libriño de narrativa de Manuel Lourenzo O HÓSPEDE ESCANDINAVO (2009) e os contos infantís de Xesús Pisón (A PORTA PROHIBIDA, 1985; O PINTOR DO VENTO, 1985; O DEMO PRESUMIDO, 1987;...) verdadeiras xoias literarias. Mencionarei algúns nomes dos que lin artigos e recensións, como Bieito Iglesias (Ourense, 1957), Miguel Sande (Arteixo, 1961), Riveiro Coello (Xinzo de Limia, 1964), e Diego Ameixeiras (Lausanne, 1976). Ultimamente só lin Ollos de auga, de Domingo Villar (Vigo, 1971) e A Raíña das Velutinas, dun autor que me resulta moi meu: un tal Lionel Rexes (París, 1971). En galego agora hai de todo, mesmo literatura de cordel, como reclamaba o noso Basilio Losada desde a súa Barcelona de adopción; e como calidade, tamén de todo: bon, malo e regular (salientaría como novidades en ascenso a banda deseñada e mais o audiovisual). Acaso non respondín á túa pregunta, mais repasei un algo das miñas plumas e outras herbas favoritas.
16. Ofrécenos unha receita para que as letras galegas non entren en números vermellos.
Se eu o souber... O primeiro: esixir máis galego nas escolas e, a un tempo, máis compromiso coa nosa lingua de pais a fillos crianzas no ámbito doméstico. E crear grupos de persoas lectoras que convivan e contrasten opinións a través dos libros que len, nas Bibliotecas, nas Asociacións Culturais, nos Institutos, nas Universidades, etc. Despois virá esa minoría de persoas que escriben, pero se hai galego falado desde nenos hai galegos lectores cando adultos.
17. Dise que a pandemia transformará os argumentos literarios. Cres que chegará un momento en que todos os personaxes leven máscara?
Os personaxes xa levan máscara de por si (física ou non) e continuarán a levala. Por iso son personaxes.
18. Asociación de Escritoras/es en Lingua Galega (AELG), Centro PEN Galicia, Dramaturga-Asociación Galega de Dramaturxia, Academia Galega de Teatro, Colectivo de Narración Oral Galega (NOGA)… e mais diferentes sociedades literarias compoñen o activismo organizado nas letras galegas; consideras que o seu traballo repercute adecuadamente na realidade literaria do país?
É moi difícil loitar contra unha parte da clase dominante que sempre sentiu o galego como moito só para ser unha lingua secundaria ou ritual. Xa nin que falar dos que a rexeitan (rexeitar = rechazar con violencia) sen recato nin respecto ningún. Tamén nos poderes públicos, si, por moito que os seus inquilinos falen o galego no Parlamento ou nos medios de comunicación (ou de control de masas, que tamén), que son responsábeis, xunto con sectores do Ensino, de que a Normalización do galego vaia arrecúas.
19. A Erregueté-Revista Galega de Teatro resiste practicamente en solitario nun panorama onde as publicacións do ámbito literario parecen ter desaparecido.
Non quedan lectores para medios especializados? Consideras que xa cobren ese oco os suplementos culturais da prensa (Fugas, Táboa redonda, Faro da cultura…)?
Tamén está a revista Luzes, etc., e os suplementos culturais axudan un algo, mais non abonda. Estás as Redes dixitais, onde estamos obrigados a facer visíbel o galego o máis que se poida, cadaquén na súa leira.
20. A nivel estatal dise que o teatro vive un momento dourado por cantidade de funcións, resposta do público e número de compañías a traballaren. Esta bonanza extrapólase á Galiza?
Xa non estou moi ao día, mais teño a impresión de que a calidade escenográfica galega anda en horas baixas, acaso non así a cantidade. No teatro danlle cada vez menos importancia ao texto e máis ao visual circense; un pouco, salvando as distancias, o que acontece hoxe coas orquestras, que se converteron en imitadoras da pantalla de televisión (a cambiaren de vestimenta de cada tres cancións) producindo nos asistentes unha especie de miróns que xa non só non bailan senón que nin se moven, alí de pé como pampallóns.
21. Como valoras a actividade do Centro Dramático Galego?
Na actualidade, coma sempre, síntome totalmente desconectado de tal institución.
22. Como mudou o teatro na Galiza nas últimas décadas?
Para a miña percepción, para mal.
23. Como ves o futuro do teatro galego?
Imperfecto, como todos os futuros que estean orgullosos de selo.
24. Na Galiza existen varias mostras e festivais de teatro (Ribadavia, Carballo, Cangas do Morrazo, O Carballiño…); podemos falar de vizosidade da escena galega?
Acaso en cantidade poida. En calidade teño as miñas dúbidas.
25. Algúns expoñentes das novas xeracións de dramaturgos falan do “posdrama”. Cal é a túa posición ao respecto?
Eu no único post- que creo é no posparto animal.
26. Dentro da Galiza, Rosalía, unha poeta sensibilizada coa causa feminina, e Castelao, un polígrafo erixido como prócer do galeguismo, exercen como símbolos case indiscutíbeis das nosas letras, no entanto desde fóra son Cela, Torrente, Valle-Inclán, Pardo Bazán, Fernández Flórez, ou mesmo Camba e Valente quen encarnan as plumas con carta de natureza galega. Temos un sistema literario bipolar, bífido…?
É o resultado de ter que “convivir” coa lingua do Imperio. En Galiza temos dous sistemas literarios claros: o da literatura en lingua galega e o da literatura en lingua española; Cela, Torrente, Valle-Inclán, Pardo Bazán, etc. son escritores de literatura española nacidos en Galiza. Máis nada. Outra cousa é a cultura (que é un concepto máis amplo): os galegos temos unha cultura, como mínimo, bilingüe, onde entran os autores en español antes mencionados.
27. Teremos algún día un premio Nobel de literatura en lingua galega? Atréveste a aventurar algún nome?
Poderíamos telo, por que non? Acaso Xosé Luís Méndez Ferrín ou Manuel Lourenzo, por que non? Ou algunha muller que veña pisando forte por detrás deles (dígoo polas idades dos meus candidatos, non polas calidades menores de ningunha muller, poño por caso Chus Pato; velaí tes outra posíbel candidata).
28. Ti, xunto a outros intelectuais locais, tes participado na elaboración do programa cultural para as candidaturas galeguistas dos municipios do Valadouro. Como valoras as iniciativas institucionais locais no eido cultural?
Non fixeron nin caso de todo canto lles propuxemos (eu penso que nin leron as nosas propostas de Programa Cultural). Hoxe vanse facendo cousas illadas, acaso un pouco máis no Concello de Alfoz, polo respaldo histórico-patrimonial que o avala.
29. A túa vinculación co ámbito dramático é ampla e evidente, mais… fuches actor nalgunha ocasión?
Fun actor por unha vez en toda a miña vida, cando tiña menos de dez anos. Representamos unhas escenas, mesmo cantadas, de El Rey que rabió, zarzuela de Ruperto Chapí, compositor español, no Salón Cinema de Ferreira. Neste espectáculo tamén participaron Manuel Lourenzo (acaso igualmente debutante) e mais o seu curmán Xosé Ramón Mel Lorenzo (fillo do doutor Pepe Mel e doutor el tamén no seu tempo, que era do meu, hoxe xubilado), entre outros. Ensaiábanos, na súa casa (onde hoxe está a Carnizaría Sergio), unha ilustre señora da familia dos Alonsos da Praza de Ferreira, María Justa Alonso y Díaz de Herrera (filla de dous famosos personaxes: Justo Alonso Rodríguez, alto cargo da Armada Española, falecido con 38 anos, e de dona Pepita Díaz de Herrera y Fonseca).
30. En Madrid creouse a Oficina del Español. Que che parece?
O idioma non precisa dunha Oficina, merece todo un Instituto, que no caso do Español xa o ten: O Instituto Cervantes. Como nós deberíamos ter (paréceme que xa queda dito máis arriba) un Instituto Rosalía de Castro para andarmos polo mundo coa nosa querida, fermosa e (aínda) necesaria lingua galega de comunicación e cultura.

Lionel Rexes, 30 de marzo de 2022.
Isaac Ferreira, 2 de maio de 2022.

Imaxe: Isaac Ferreira (en primeiro termo) nunha Ponte Literaria de 2015.
(Foto: Cilha L.)

Por motivos ben coñecidos, o recital MONDOÑEDO É POESÍA houbo de valerse dunha edición virtual en 2020 e gardou silencio en 2021.
Congregarse a través das pantallas non é algo que lograse satisfacer os fieis ao evento en cuestión, pois que esta cita anual iniciada en 2014 é, amais de versos, acordes e pel de galiña: camaradaría, reencontro, irmandade literaria, amizade anovada… e tantos outros factores dificilmente comprimíbeis nun terminal electrónico.
Ao longo desta oitava edición temos observado certas novidades e todas avogosas, pois o presaxio dun rico futuro para o MONDOÑEDO É POESÍA resulta evidente.
A suma de novos colectivos e a maior implicación dos que xa viñan cooperando engadiu, aos esforzos do pioneiro Colectivo Mondoñedo é o pulo preciso para vincular o evento a novos sectores sociais.
A chiscadela ás xeracións máis novas xa viña sendo frecuente, mais agora, centros educativos e asociacións de proxenitores adquiriron o protagonismo preciso para que MONDOÑEDO É POESÍA se continúe a nutrir de zume novo.
De calquera maneira, o carácter popular do evento ficara claro desde aquel 1 de maio de hai oito anos, cando os namorados da poesía percorremos as prazas da cidade escoitando as diversas declamacións; por certo, costume suprimido nas últimas edicións e que faría moito ben ao encontro regresando.
O número de poetas convidados reduciuse considerabelmente na presente ocasión, e isto contribuíu a que a duración do festival poético non se prolongase tanto como en pasadas edicións, feito que o público asistente sen dúbida agradeceu.
A intención da organización para o pasado domingo quedou ben clara: intervención de novísimos poetas (alumnos dos centros locais), participación dos mozos e mozas gañadores do certame “Díaz Jácome”, e por último autores consagrados.
Xa no interior do auditorio Pascual Veiga e logo de abrir boca co magnífico grupo musical Gelria, puidemos gozar das recitacións de Miguel Anxo Fernán-Vello, Olga Novo e Xuan Bello.
Non recordo a presenza dunha lingua diferente da galega en anteriores actos, mais desta volta o asturianu deixouse ouvir por todos nós en boca do escritor Xuan Bello. Satisfaceume a normalidade coa que a lingua veciña (un idioma que non goza de status de seu na propia Asturies) entrou en nós, mais emocionoume especialmente a deferencia de Xuan Bello, quen se dirixiu ao público en galego. Velaquí o camiño do entendemento e a mutua colaboración entre pobos que comparten moito, tamén depredadores e perigos.
Agardo que no futuro, tanto o asturianu como calquera outra lingua en situación comprometida, goce de acollida no MONDOÑEDO É POESÍA.
Olga Novo suscitándonos as bágoas cos poemas adicados ao pai e á filla, Fernán-Vello evocando poeticamente o desaparecido Darío Xohán Cabana (quen participara na edición de 2016), Xuan Bello describíndonos o seu Paniceiros natal, e Gelria enfeitándoo todo coas súas pezas, solventaron elegante e eficazmente unha edición en que os devotos do encontro literario puidemos respirar tranquilos: tal e como rezaba a convocatoria nos medios, Mondoñedo continúa a ser a “capital galega da poesía”.

[1] [2] 3 [4] [5] [6] [7] [8] ... [29]