Estes labregos incultos mobilízanse a día de hoxe a prol do patrimonio. Hoxe mesmo recibín as propostas para presentar comunicacións nun congreso internacional sobre socialización do patrimonio que vai ter lugar en Malpartida de Cáceres en setembro deste ano. Entre tanta ponencia firmada por arquitectos, arqueólogos, catedráticos e técnicos topei cunha marabillosa proposta firmada por dous veciños das Asociación Val de Esmelle, Rafael e Manuel. Titúlase: Recuperación del Patrimonio material e inmaterial del valle de Esmelle (Ferrol, España) (Fernández e Lorenzo 2013). No resumo da comunicación atopamos frases como as que seguen: El proyecto Esmelle se concibe para intentar no perder definitivamente un patrimonio etnográfico que se encontraba sumido en el olvido. [?] Nuestro fin es que este proyecto ayude al desarrollo de Esmelle de cara al futuro; pero si no es así, por lo hemos habremos salvado nuestro patrimonio. Este no es un proyecto excluyente, sino que su máxima es la unión y cooperación de todos. En él participan mujeres con las mismas responsabilidades y tareas que los hombres.

Estes homes e mulleres recuperan voluntariamente o patrimonio local, dende muíños, pasando por bosques autóctonos e acuíferos, até lavadoiros, castros e cruceiros. Un destes cruceiros era o de Cruceiro, que rematou os seus días escangallado servindo de cachote nunha pontella. O asociacionismo de base acadou recuperar este elemento etnográfico e reconstruír a súa microhistoria (Gasalla 2010, 87-8):

Desde o século XVIII existía en Esmelle, en Chá da Mariña, no lugar do Cruceiro, un cruceiro de granito, de características pouco coñecidas, case seguro encostado a un muro. En 1936 o cruceiro foi derrubado, segundo parece por veciños de ideoloxía de esquerdas, aínda que para evitar represalias, díxose que o fixo un veciño coas facultades mentais diminuídas. A versión oficial, apoiada polo cura párroco, dicía que o veciño, molesto por entender que o cruceiro se atopaba en terreos da súa propiedade, colocou as vacas no xugo, amarrou unha corda á cruz do cruceiro, e derrubouno. En 1937, e pola achega de 137 veciños de toda a parroquia, levantouse outro cruceiro, que é o que existe actualmente, nun lugar próximo á localización do anterior. Foi construido en pedra de Moeche.

Nós cremos firmemente nos valores das comunidades locais deste país, educadas consuetudinariamente nunha tradición asemblearia de reunión en adros e concellos, nunha cultura de resolución de conflitos baseada na procura do consenso. Dende estes presupostos pódese acadar unha socialización real do patrimonio en Galicia.

El alcalde ferrolano, José Manuel Rey, y el presidente de la AVV Valle de Esmelle, Miguel Parra, firmaron ayer el convenio en el que se recoge una aportación del Concello de 6.000 euros para que la entidad continúe desarrollando el ?Proxecto Esmelle: Plan de recuperación do patrimonio material e inmaterial do Val de Esmelle?.
?La ayuda es poca pero la agradezco de corazón?, reconoció ayer Parra, que explicó que el dinero les permitirá abarcar metas más amplias, sobre todo relacionadas con el turismo. ?Queremos alcanzar todas las parroquias del rural limítrofes y a toda la ciudad?, señaló.
Por su parte, el regidor local destacó el trabajo que la AVV Valle de Esmelle realiza a lo largo del año y apuntó que, con cargo al convenio recuperado ayer, se podrá avanzar en el mantenimiento y la conservación de siete molinos y un lavadero. Además, se recuperarán rutas de senderismo existentes y se señalizarán otras nuevas, tal como explicó Rey Varela. Asimismo, el alcalde avanzó que los daños que presentan las carreteras de la zona se subsanarán.

O proxecto de limpeza foi elaborado pola Concelleria de Urbanismo do Concello de Ferrol no ano 2006 co obxecto de frear a degradación que sufre o Castro como consecuencia da vexetación arborea.
A Asociación de veciños de Esmelle, a través do seu plan de recuperación do patrimonio material e inmaterial do Val de Esmelle (Proxecto Esmelle) solicitará ao Concello e a Xunta de Galicia unha actuación no Castro de Esmelle para preservar a conservación dos restos e evitar a súa degradación pola acción dos eucaliptus principalmente.
Na actualidade a maior parte do recinto castrexo atopase con abundante vexetación arbórea, sobre todo de eucalipto, que afecta de forma negativa, non só as propias estructuras arqueolóxicas, senón tamén a percepción do elemento desde o seu entorno, e polo tanto a o seu disfrute pola sociedade.
O xacemento é coñecido dende o século XIX e ao longo da segunda metade do século XX aparece reseñado en diversas publicacións, dada a importancia que todos os investigadosres lle dan ao mesmo.
Actualmente co proceso de Concentración parcelaria o xacemento encontrase dentro dunha masa común polo que a actuación que se pretende non tería o inconveniente de ter que negociar cos propietarios. Aínda así dende o Proxecto Esmelle estarían dispostos a entablar negociacións con propietarios colindantes que quixeran eliminar os eucaliptos, sempre que se cumplan as normas especificadas no proxecto arqueolóxico existente.
O proxecto fai especial fincapé en que non se dañen as estructuras do xacemento á hora de retirar a madeira cortada e os seus restos.
Dende o Proxecto Esmelle insisten en que o proxecto e asumible, tanto polo Concello de Ferrol como pola Xunta de Galicia, xa que a propia retirada da madeira axudaría a financiar a limpeza e eliminación de eucaliptos, asi como o posterior tratamento para evitar rebrotes.
Sería importante evitar a perda definitiva dun dos Castros máis importantes do Concello que podería ser visitable

Los vínculos de Francisco Pérez Porto con Esmelle son muchos y muy solidos. Y abarcan desde el ámbito de los afectos personales y de los orígenes familiares hasta la pasión por lo legendario. En Esmelle, lugar de tantas reminiscencias cunqueirianas, se encuentra uno de los poquísimos monumentos al mago Merlín que hay en el mundo, obra del propio Pérez Porto. Que ha decidido, además, que Esmelle sea el lugar en el que se preserve su legado. El caso es que ayer los vecinos quisieron rendirle homenaje al artista. A un artista que ya consideran, en más de un sentido, suyo. Descubrieron una placa, visitaron junto al ceramista el monumento al mago y, sobre todo, anunciaron, oficialmente, que los lugares más emblemáticos de Esmelle contarán, todos ellos, con una pieza de Pérez Porto. Se trata de paneles cerámicos en los que el artista recreará a diferentes personajes literarios. Algo que hará de Esmelle -subrayaban ayer- un museo al aire libre de la cerámica gallega. Y también de la literatura, claro está.