Blog da Comisión Cultural MARTÍN SARMIENTO de Vilafranca para a potenciación do uso do galego nos centros do ensino no Bierzo e a promoción dos Intercambios escolares Bierzo-Galicia.
Editamos en formato dixital un pequeno traballo que realizamos en papel no 2014 coincidindo coa celebración dos 12 anos do Programa de Promoción do Galego nos centros de ensino do Bierzo que realizou a Comisión Cultural Martín Sarmiento en colaboración coa Asociación Burval en pleno proceso de recuperación do Museo de Ciencias Naturais de Vilafranca do Bierzo.
O ano 2001 a Comisión Cultural Martín Sarmiento nacía en Vilafranca do Bierzo coa finalidade de difundir o coñecemento da vida, obra e modus operandi deste erudito ilustrado nacido nunha das rúas máis emblemáticas da nosa vila un 9 de marzo de 1695 cando coa chegada da primavera os cochorros cantan. Nacía así tamén o Proxecto Sarmiento no Bierzo que se propuxo crear, entre outras cousas, unha Aula da Natureza Martín Sarmiento en Vilafranca, iniciativa presentada en 2002 e que incluía a recuperación do Museo de Ciencias Naturais, iniciativa que logo promovería, en 2007, o convenio de cesión deste Museo dos Padres Paúis ao goberno municipal.
Máis recentemente, grazas a Asociación Cultural Burval, ratificouse o convenio e levouse a cabo a dinamización do Museo por parte desta entidade coa que colaboramos dende a Comisión Cultural a través de propostas didácticas como a presente.
Reproducimos a seguir o texto que acaba de publicar o académico Xesús Ferro Ruibal na web da RAG:
Ego Martinus Garcia â Sarmiento, ex Villafranca Dioecesis Astorga accepi sanctissimum habitum Sancti P[atris] N[ostri] Benedicti in hoc Monasteiro Sancti Martini Matritensis Ordinis eiusdem Sanctissimi Patris â R[everendissi]mo Patre Magistro fratre Joanne Bap[tista] Lardito ipsius Monasterii Abate. Anno Domini millessimo septingentesimo decimo die vigesima Martis hora decima. Frater Martinus Garcia a Sarmien[to].
Fonte: AHN: CLERO SECULAR REGULAR -L.8520_464v
"Eu Martín García Sarmiento, de Vilafranca, diocese de Astorga, recibín o santísimo hábito do noso santo pai Bieito neste mosteiro de San Martín de Madrid, da mesma Orde do Santo Pai, de mans do Reverendísimo Padre Maestro frei Juan Bautista Lardito, abade do dito mosteiro no ano mil setecentos dez o día 20, martes, ás dez horas".
O texto é ben coñecido dos frades bieitos; de feito debo ó P. Maté, actual abade de Silos, esta imaxe. Actualmente o libro custódiase no Archivo Histórico Nacional (Madrid) coa denominación Archivo Clero Secular Regular (L.8520) e estes datos están no folio 464v.
Estas liñas, quizais nunca antes difundidas, son o asento autógrafo de dous mozos postulantes que o 20.5.1710 declaran por escrito que acaban de recibi-lo hábito monástico beneditino en Madrid. Entrando na relixión podíase cambia-lo nome e así un Manuel García Sedaño (de Villatorrecilla, diocese de Calahorra) muda o seu nome en Fr. Benito Texera Quijano. O outro, do que sabemos que se chamaba Pedro José García Balboa, xa anota nas dúas columnas o seu nome definitivo: Fr. Martín García Sarmiento. Quizais se viu obrigado a prescindir do apelido materno Balboa, porque nese mosteiro xa había un P. Balboa e pon o segundo apelido da nai (Sarmiento) que será o único que use e polo que será coñecido.
O hábito entrégallelo no mesmo día e cerimonia ós dous postulantes o abade do mosteiro de San Martín de Madrid, P. Lardito. A profesión, que implicaba superar un tempo de estudo e de conduta e uns informes completos e xurados (dados por veciños da familia do postulante ante o párroco de orixe) pero tamén comprometerse a vivir para sempre nese mosteiro, era un acto que viña un ano ou varios despois: o primeiro destes dous postulantes acabaría abandonando o mosteiro e no texto anótase posteriormente: no profesó.
Para este primeiro acto de ingresar nun mosteiro, o postulante tiña que acreditar uns coñecementos mínimos e presentar partidas de bautismo e informes do cura da parroquia. Posteriormente pedíanse informes moi detallados da familia a veciños das respectivas parroquias. A novidade deste rexistro autógrafo é que aí Sarmiento consigna expresamente algo que poucas veces dixo na súa vida: que el nacera en Vilafranca da diocese de Astorga. Esta declaración autógrafa, feita ós quince anos, aclara definitivamente o lugar de nacemento do P. Sarmiento.
Unha nota recente a lapis expresa na marxe inferior a dúbida de alguén de se a data die vigesima Martis haberá que entendela como "día 20 de marzo". Non é posible, porque no rexistro as inscricións son sucesivas e a anterior é claramente de maio; ademais sabemos que o mozo Sarmiento saíra de Pontevedra para Madrid o 3 de maio. E debería dicir martii non martis.Unha calculadora permítenos saber que o 20.5.1710 cadrou en martes: así que tomaron o hábito un martes 20 de maio de 1710, ás dez da mañá.
Se en Fr. Benito Texera vémo-la anotación de que No professo, tamén parece haber un retoque na sinatura de Sarmiento, onde debe dicir Fr(ater) Martinus parece lerse Pater Martinus. Como é sabido, a diferenza entre frater e pater no mundo relixioso é que un frater non pode dicir misa nin administra-la maior parte dos sacramentos pero un pater si, porque recibiu tódalas ordes menores (tonsura, hostiario, exorcista, acólito) e maiores (subdiácono, diacono e presbítero). Esta presunta reinscrición ben puido facela moitos anos despois o propio Sarmiento, que nunha época da súa vida foi arquiveiro dese mosteiro.
¿Pode Sarmiento nacer en Vilafranca e dicir, como dixo tantas veces, que era natural de Pontevedra? Hoxe non sería posible porque hoxe ser natural de significa nacer en. Pero dende o 2003 temos unha segunda proba complementaria: a edición dunha biografía redactada en 1785 (ós trece anos da morte de Sarmiento) por un autor beneditino anónimo que loxicamente tiña diante toda a documentación monástica. Nela dise (ANÓNIMO: p.47)1 que el día 9 de marzo de 1695 [...] nació el niño Pedro Joseph García [futuro P. Sarmiento], pues con este nombre le bautizaron, en la parroquia de Santiago de Villafranca del Vierzo, reyno de León. E nese mesmo texto (p. 42) hai unha nota que explica que segundo a Lei 19, tít. 3, lib I (I) da Novísima Recopilación, daquela vixente, os fillos eran legalmente naturais do lugar da residencia habitual dos pais, aínda que ocasionalmente estes estivesen fóra do Reino e os fillos nacesen fóra del. Por iso Sarmiento, aínda nacendo en Vilafranca, sempre se considerou natural de Pontevedra, porque alí estaba a residencia habitual dos pais del e porque ademais, "de la edad de quatro meses fue trasladado al país de sus padres, Pontevedra" (p. 42), a onde a familia regresara definitivamente.
Para entende-lo nacer nun sitio e ser natural doutro, tamén cómpre lembra-la mentalidade bíblica: Xesús de Nazaré (Galilea) naceu realmente en Belén (Xudea) pero foi a tódolos efectos de Nazaret (Galilea) e en Xerusalén referíanse a el como O Galileoou O Nazareno porque alí vivían ou viviran os seus pais ou, como se di no dereito galego, tiñan casa aberta e con fume. Nótese que de Nazaret a Belén hoxe hai 156 km e a Xerusalén 149. Sarmiento naceu en Vilafranca do Bierzo e estivo alí ata os catro meses pero criouse en Pontevedra (ata os 15 anos) e alí vivían os seus pais e irmáns. Fóra dos anos de estudos en Irache e Salamanca, de profesor en Eslonza, Celorio e Oviedo e de arquiveiro en Toledo, viviu os outros 40 anos en Madrid, consonte os votos beneditinos.
O 3.5.1710 (con quince anos) Pedro Joseph García marcha a Madrid (ANÓNIMO: 62) e, como queda dito, o 20.5.1710 admíteno a toma-lo hábito e, tras pedir e recibir informes un ano despois admitiríano a face-los votos definitivos o segundo día da Pentecoste. Pero ós tres votos monásticos de pobreza, castidade e obediencia, os benedictinos unen un cuarto voto que se formula así: y me dono perpetuamente a este Monasterio de... [neste caso S. Martín de Madrid]. Este cuarto voto acaboulle resultando moi pesado a Sarmiento, como se ve nas cartas ó seu irmán (SARMIENTO:Epistolario 1757/25; 1760/63; 1757/147;1757/149)2. Quizais a súa insistencia na súa patria pontevedresa sexa a manifestación da ansia de volver a Pontevedra.
No 21.3.1743 tivo que redactar un informe interno da Orde en España e aí tivo que consignar que nese momento a súa Orde tiña en Galicia tres grandes mosteiros (San Martiño Pinario de Santiago, San Miguel de Celanova e San Xulian de Samos), tres Casas-Colexios (de Teoloxía San Xoán de Poio e de Artes en Ribas de Sil e en Lérez), unha Casa mediana (San Salvador de Lourenzá), unha Casa menor (San Pedro de Tenorio), unha Casa anexa a Valladolid (S. Vicenzo de Monforte) e un Convento de monxas (San Paio de Santiago). A seu irmán dille que de boa gana deixaría en Madrid a súa biblioteca e arquivo persoal se puidese trasladarse a Galicia. Quizais a iso haxa que atribuír tanta insistencia en ser "de Pontevedra". Quizais Sarmiento sexa o primeiro pontevedrés que tivo a psicoloxía PTV ("de Pontevedra de toda a vida").
1ANÓNIMO (1785): Vida y obra del Rvdmo. P. M. Fray Martín Sarmiento (1965-1772), sacada a la letra de un manuscrito anónimo del siglo XVIII. Edición de Isidro GARCÍA TATO e Felipe VALDÉS HANSEN (eds.) (2003). Santiago de Compostela: Instituto P. Sarmiento de Estudios Gallegos "Padre Sarmiento". CSIC; XXXVIII + 352 pp.
2SARMIENTO, Fr. Martín (1995): Epistolario. Disposto por Xosé Filgueira Valverde e Mª Xesús Fortes Alén. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega. Extracto en FERRO RUIBAL, X.(1995): "Sarmiento no espello escachado das súas cartas" en Encrucillada 94, 1995; pp. 5-36).
O Bierzo precisa unha anagnórese lingüística e cultural.
María Victoria Moreno convértese nunha gran metáfora de futuro para os neofalantes do galego no Bierzo porque a quen se lle oculta a estas alturas que o Bierzo galego falante aínda segue agochado e que, como se dun personaxe dunha gran obra dramática se tratase, precisa unha anagnósese para poder evitar un desenlace fatal que conclúa coa morte do idioma máis aló do Cebreiro nestes lindeiros da galeguidade? Mª Victoria Moreno, cuxa novela máis coñecida leva o título deAnagnórese, propicia un bon argumento para, dende a comarca onde naceu Sarmiento, reflexionar e, á vez, festexar a iniciativa da Academia Galega de homenaxeala este ano coa celebración do Día das Letras Galegas.
A ese proceso de descuberta da propia identidade (iso é o que vén sendo a anagnórese) a través da lingua veñen sumándose, seguindo o exemplo do noso sabio e erudito bieito, outros bercianos que sendo nativos de terras alleas, reclamaron como propio o país que Enrique Gil cantaba en castelán. Sen ir máis lonxe, Antonio Fernández Morales, natural de Astorga, descubriuse berciano ao mesmo tempo que escribía milleiros de versos no dialecto, que como el deixou dito é un subdialecto do galego e legou así para galegos e bercianos un fermoso monumento literario e cultural elaboradocoas palabras máis enxebres da nosa comarcade entroidos a vendimas e magostos entre osos, barburetas, cochorros e escambrois, megos e botelos. Temos pois que agradecer e aplaudir a Real Academia Galega a valentía por escoller a unha estremeña para honrala no Día das Letras Galegas do 2018, porque, en primeiro lugar, é unha muller e tan só foron catro, con Mª Victoria, as mulleres que tiveron o seu Día das Letras (Rosalíade Castro no 1963, FranciscaHerrera no 1987 e María Mariño no 2007). Había máis de dez anos que ningunha muller fora considerada digna de tal celebración e xa era hora. Mais tamén debemos celebrar moi efusivamente que se recoñeza en Mª Victoria Moreno o valor dunha neofalante á hora de participar activamente naconstrución dunha cultura. Ambas son leccións importantes nos nosos días, porque as mulleres seguen estando minorizadas ( só un exemplo que vén a conto,de cada 100 nomes que se citan nas aulas 93 son de homes, só 7 son de mulleres) e porque os neofalantes deben, en tempos de minorización, ser unha ferramenta esencial no proceso de consolidación e normalización da lingua. Para o Bierzo, para os bercianos que coñecemos e sabemos dos problemas do galego no día a día na nosa bisbarra, resultan aínda máis evidentes estes dous aspectos, porque no Bierzo sufrimos a problemática da lingua e do seu futuro con maior amargura e precariedade que os galegos da Galicia administrativa, esa que hoxe celebra protocolariamente esta gran data.
No Bierzo precisamos con urxencia dun recoñecemento semellante a unha anagnórese para un autor que non sendo de orixe galega poidaservir de metáfora e ferramenta para incorporar no presente a máis neofalantes ao proceso de recuperar o galego nestas terras de extramuros,tan ocultas para tantos e tantos galegos. A descuberta da verdadeira personalidade do Bierzo precisa dun Día das Letras no que a procura da identidade invite a falar galegoe reclamar dereitos lingüísticos aos seus habitantes.Dar pé a que máis cedo que tarde novos falantes se incorporen ás conversas dos máis vellos, facer posible que novos ou vellos autores que hoxe usan castelán, escriban en galego, reivindiquen no Bierzo de hoxe e ante a Galicia do século XXI que algo teñen que dicir e enriquecer a xa de por si rica diversidade cultural do noso Estado no que existen demasiadasmalas caras ante a tan deturpada pluralidade e a tan cuestionada diferenza. Debemos facer unha aposta pola capacidade de entender que o Estado no que vivimos ben pode ser outro, negándonos a afogar a riqueza coa que chegamos ao século XXI nun absurdo e castranteuniformismo. Sonmuitas as persoasamigas do progreso que aínda poden e deben transitar nese camiño (oucamín) do acervo diverso e fecundo para realizaren a súa propia anagnórese. Esa é a descuberta pendente de levar a cabo que propoñemos tanto a galegos como a bercianos de cara ao 2019.
A modo de epílogo non quixeramos concluír esta nota sen lembrar que Mª Victoria Moreno naceu na mesma Estremadura na que hoxe aínda falan galego non mui lonxe de Valencia de Alcántara, no Val do Ellas, varios milleiros de estremeños/as que luitan como os bercianos por que a Fala, a súa variante do galego, sexa recoñecida e posta en valor. Precisamente Mª Victoria Moreno mantivo co galego unha relación de amor, recomendamos sinceramente a súa lectura co mesmo agarimo que ela mesma sempre manifestou pola nosa lingua.
Héctor M. Silveiro Fernández, académico correspondente polo Bierzo da Real Academia Galega.
Como vén sendo habitual os alumnos/as de galego no Bierzo viaxan a Galicia a proposta da Secretaría Xeral de Política Lingüística coa finalidade de crear unha dinámica de interacción entre os distintos centros do Programa de Promoción do Galego no Bierzo e Sanabria. Unha breve crónica aparece na propia páxina da SXPL.
Recomendamos tamén ler esta crónica feita dende o Bierzo por un dos docentes que participou da experiencia e que é director do CEIP JESÚS MAESTRO.
Onte pechábase a décima edición das Xornadas Martín Sarmiento en Vilafranca. Iremos colocando eiquí diversas reportaxes para dar unha idea do que se levou a cabo, dos anuncios que se realizaron e algunhas das propostas que se reflicten nos través de distintos medios:
CELEBRAMOS O DÍA DO GALEGO NO BIERZO
Chegamos xa á décima edición das Xornadas Martín Sarmiento en Vilafranca do Bierzo coa esperanza de ir asentando, curso a curso, o Día do Galego nos Centros Docentes do Bierzo. Neste día 9 de marzo centos de alumnos/as vidos de distintos puntos do Bierzo presumen de cultura e identidade. Temos a certeza de que máis aló das aulas este sentimento serán quen de llo contaxiar a outros sectores da sociedade berciana que perciben que vai sendo hora de arroupar o acordo de Promoción da Lingua Galega que leva 16 anos aplicándose e reclama un novo pulo.
NA PROCURA DE NOVOS ESPAZOS PARA O GALEGO NO BIERZO
Debemos ir dando pasos firmes para superar a falta de Planificación e Dinamización lingüística, como reclama o Comité de Expertos para a Carta europea das linguas rexionais e minoritarias do Consello de Europa. É o momento de que a administración local e comarcal, os medios de comunicación bercianos, as entidades culturais asuman un maior compromiso coa lingua que nos confire personalidade.
A Comisión Cultural ?Martín Sarmiento? de Vilafranca, coa participación da Real Academia Galega, as autoridades educativas autonómicas, alcaldes do Bierzo e o seu Consello Comarcal entre outros entes bercianos preocupados pola perda de galego-falantes cremos necesario incorporar novas iniciativas, xunto ao importantísimo labor educativo, para fortalecer o uso da nosa fala onde habitualmente é utilizada, mellorar o actual Programa de Promoción nos centros escolares e abrir novos espazos para o galego na comarca.
Programa do Día do Galego nos centros docentes do Bierzo. Venres 9 de marzo 2018, Vilafranca do Bierzo.
1.ª SESIÓN:
9,30 h. APERTURA DO INTERCAMBIO DE SECUNDARIA:
ITINERARIO DIDÁCTICO NA VILA DE SARMIENTO: Intercambio Escolar dos IES do Bierzo en diferentes espazos da vila natal de Sarmiento.Están presentes a totalidade dos alumnos/as do Programa de SECUNDARIA dos centros:
IES Padre Sarmiento (Vilafranca)
IES Bergidum Flavium (Cacabelos)
IES Europa (Ponferrada)
IES Virgen de la Encina. (Ponferrada)
Alumnos/a Galego del EOI de Ponferrada.
11,30 h.: Intervención das autoridades presentes do Consello comarcal, da Xunta de Galicia e da Junta Castilla y León.
2.ª SESIÓN: TEATRO VILAFRANQUINO
?ENRIQUE GIL Y CARRASCO?
11,00 APERTURA DA SESIÓN DE PRIMARIA:
- Espectáculo RADIO BULE-BULE de PACO NOGUEIRAS. Esta actuación musical está subvencionada pola Secretaría Xeral de Política Lingüística da Consellaría de Educación e Ordenación Universitaria da Xunta de Galicia.
Asisten alumnos/as dos centros de PRIMARIA de:
CEIP San Lorenzo de Brindis de Vilafranca,
CEIP da Quinta Angustia de Cacabelos,
CEIP Valentín García Yebra de Ponferrada,
CEIP Compostilla de Ponferrada,
CEIP Jesús Maestro de Ponferrada,
CEIP San Ildefonso de Camponaraia,
CEIP Virgen del Carmen de Ponferrada,
CEIP Toral de Merallo,
CEIP M.L.Ucieda de Toral dos Vados,
CRA Carucedo,
CRA Cubillos do Sil,
CRA Ximena Muñiz de Corullón,
CRA Ponte de Domingo Flórez,
Colexio Divina Pastora Vilafranca.
12:30h. Intervención das autoridades presentes: Alcalde de Vilafranca, Consello Comarcal, Xunta de Galicia e da Junta de Castilla y León.
SESIÓN DE TARDE 9 de marzo
TEATRO VILAFRANQUINO
?ENRIQUE GIL Y CARRASCO?
16:30 h. MESA DE DEBATE: As arelas de Sarmiento.
Trátase dun encontro para abordar un seguimento das propostas realizadas o ano pasado nestas mesas de traballo e concretar novos compromisos de cara ao 2018 e o galego no Bierzo como poden ser:
- Establecemento de acordos coas administraciois locais e o Consello Comarcal, RAG, Xunta e Junta de Castela e León.
- Convocatoria do Concurso ANTONIO FERNÁNDEZ MORALES.
- Proposta de cambios nas Xornadas Sarmiento.
- Proseguir coa dinamización da Exposición Antonio Fernández Morales e o galego no Bierzo.
Este martes, 21 de novembro xuntouse en Compostela a Comisión de seguimento do Programa de Promoción do Galego nos centros escolares de Castela e León do Bierzo e Seabra. Fixéronse públicos os datos das matrículas que volveron a medrar ao aumentar o número de centros de Primaria que imparten dito programa.
Sabemos que cursar galego é un tanto un eufemismo, porque tanto en Primaria como nos primeiros cursos da ESO dáse en galego outra materia: Plástica na maioría dos centros de Primaria e unha hora semanal de Ciencias Sociais nas aulas da ESO. Cúrsase lingua galega como tal dende 4º da ESO e logo quen o desexa en Bacharelato, sempre que a LOMCE non o impida como así vén sendo nos cuatro últimos cursos nos que o posible alumnado da materia en bacharelato viuse mui reducida pola curiosa circunstancia de ter que asumir dar aulas de galego fóra do horario lectivo habitual no caso de escoller esta materia como optativa, cousa que a pesar dos mandatos unánimes do Parlamento Galego ou das protestas que chegaron tamén ao de Castilla e León, comeza un novo curso con esta clara discriminación. Habería muito logo que matizar sobre estes datos de 1001 alumnos/as de galego para o curso 2017/18. Benvido en todo caso este novo centro de Cubillos e o aumento de matrícula, mais debemos seguir pedindo unha ampliación do número de centros que impartan o Programa de Promoción do Galego no Bierzo como por exemplo: A Veiga de Valcarce, a Veiga de Espiñareda, Quilós, Viladepaus ou Carracedo.
.jpg)
