| Historia de Cuntis. Especialmente no que atinxe á represión franquista |
|
| Comezo este novo Blog co que intento recuperar outro que tiña anteriormente e que foi dado de baixa no seu tempo. Pretendo recuperar no posíbel todos os textos e imaxes que tiña e ademais continuar con outros traballos novos que considere que poidan ter interese |
|
|
| O meu perfil |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| SUSO VAAMONDE. AMIL NO CORAZÓN1 |
|
 Os setenta e o boom da canción protesta galega
A miña primeira toma de contacto coa música de Suso Vaamonde tivo lugar aló polo ano 1976 nun daqueles festivais folk que se celebraban por aquel entón en diversos puntos do país. Creo que a primeira vez que presenciei unha actuación súa en directo foi na Estrada, nun concerto celebrado na praia fluvial do río Liñares. Voltaría a velo de novo en breve, nunha actuación en Campo Lameiro, no festival folk da Festa dos Mozos, onde actuou a carón de Fuxan os Ventos e Amancio Prada. Axiña me fixen asiduo daquel tipo de conclaves nos que o elemento musical convivía forzosamente co elemento social, nuns intres en que, aínda que xa morrera o ditador, ficaban por acadar una restra de obxectivos, tanto no plano político e social como desde o punto de vista do proceso de desenvolvemento nacional de Galiza. A amnistía para os presos políticos, a liberdade de expresión, a legalización de todos os partidos políticos, o dereito das persoas e dos pobos a decidiren o seu destino..., todo iso sintetizado nunha frase que coreábamos ao aire con paixón unha e outra vez naqueles concertos: «Galiza ceibe, poder popular».
Eran os tempos de boom da denominada canción protesta. Tratábase de empregar a música como medio natural para achegarse ao pobo, denunciar a situación opresiva á que estaba sometido e transmitirlle a mensaxe da necesidade da emancipación nacional e social do país, frente ao fascismo, frente ao caciquismo e o centralismo reseso ao que estaba sometida a nosa clase traballadora (especialmente os labregos), e que tanto danaron o noso progreso e a nosa autoestima.
Esta práctica musical non era unha novidade en Galiza. Viña duns anos atrás. Comezárana un grupo de rapaces, de cantautores organizados no seo da denominada Nova Canción Galega, que axían nos últimos anos do franquismo (1968-1974) máis ben como colectivo que a nivel individual, a pesar de que entre eles había músicos cunha pegada tan singular como a de Benedicto, Miro Casabella, Xoán Rubia, Emilio Cao, Biniano, Xavier del Valle, Xerardo Moscoso, Vicente Araguas? De facto nos seus concertos en ocasións nin aparecían os nomes dos cantautores nos cartaces anunciadores, nos que figuraban necesariamente como Voces Ceibes; intérpretes que actuaban especialmente en círculos universitarios esquerdistas e nacionalistas, e aos que eu coñecería despois, escoitando aqueles cassettes que se seguían vendendo moito, mesmo despois de retirárense do panorama musical. Convén valorar o que a este respecto dicía o propio Benedicto en xuño de 2007: «A defensa do colectivo pasaba a constituír ou prevalecer sobre a do individual e os valores sobre os que queríamos construír a nova sociedade estaban cimentados na solidariedade».2
Un grupo que marcou toda unha época e que chegou a contar co seu propio himno, que era cantado en ocasións no remate dos festivais, e que non era outro que a versión galega do «We shall overcome» que popularizara naqueles tempos Joan Baez :
Venceremos nós,
venceremos nós,
algún día venceremos,
dende o fondo da noite
dime o corazón
que algún día venceremos.
Collidos das mans,
collidos das mans,
coas mans de todos faremos
un camiño na noite,
dime o corazón
que algún día venceremos.
Nós non temos medo,
nós non temos medo,
nós non temos medo hoxe,
dende o fondo da noite
dime o corazón
que algún día venceremos.
Ademais destas reivindicacións de carácter xenérico, por dicilo dalgunha maneira, influíron no xurdir e na difusión deste música combativa algúns episodios concretos que xa entraron a formar parte da historia recente das aldraxes de que foi obxecto a nosa terra: as Celulosas, o conflito das Encrobas no 74, a nuclear de Xove (1977), o encoro de Castrelo de Miño, a recuperación dos montes en Man Común? Unha época socialmente moi conflitiva que alumeou a aparición de personaxes míticos, entre os cales sobresaíu dun xeito especial Moncho Valcarce, o crego das Encrobas, símbolo da resistencia e da defensa infatigábel da Terra.
O Suso, un mozo cargado de inquedanzas que polos comezos dos setenta andaba argallando grupos de tendencia roqueira, axiña se incorpora ao proxecto de Voces Ceibes, e será considerado un membro máis desta xeración. Trátase dun fenómeno non exento da influencias da enorme dimensión que a nivel internacional estaba a acadar a música de autor, entre cuxos intérpretes máis destacados podemos subliñar a Joan Baez, Bob Dylan, José Afonso, Serrat, Raimón, Labordeta, Lluis Llach? En Galiza a pesar de que no 74 podemos considerar rematado o fenómeno denominado Voces Ceibes, prodúcese unha arremuda que comeza a estenderse polo país dando lugar á aparición de voces tan emblemáticas como a de Pilocha, Batallán, María Manuela, Amancio Prada ou grupos como Fuxan os Ventos, Saraibas, Xocaloma... Un proceso no que inflúe dun xeito especial o éxito do disco en catalán con música con contido político, moita dela clandestina, na que o máis importante era o texto, mais sobre todo a lingua en que este estaba vertido. Mesmo músicos como Emilio Cao, aínda que non tiñan letras de carácter comprometido ou interveniente, facían patria á súa maneira simplemente coa súa teima de recuperación e dignificación da música galega, ás veces apostando por unha liña de evolución e reformulación da música tradicional, e facéndoo na nosa propia lingua, o que por si mesmo significaba un acto de afirmación patriótica.
Algo similar, aínda que dentro do panorama do pop e a un nivel que sobrepasou todo tipo de expectativas, sucedeu con fenómenos como o de Andrés do Barro, quen a pesar de cantar en galego conseguía a nivel estatal un éxito sen precedentes tanto do punto de vista discográfico como a nivel televisivo e radiofónico; moi por riba do que acadaba, por exemplo, Pucho Boedo, que xa levaba difundindo a nosas músicas desde finais dos anos 50. Perante a dimensión que estaba a acadar a difusión da música galega comézase a producir a entrada oportunista neste terreo de cantantes como María Ostiz, en clave unicamente de recreación folklórica, e Juan Pardo, que pon música a poemas comprometidos dalgúns dos nosos máis destacados poetas.
Con todo, os atrancos eran moitos, especialmente os motivados pola ausencia de liberdade de expresión, o que facía que antes dun festival as letras que se ían cantar tivesen que pasar pola peneira do censor e, en caso de incumprimento das súas indicacións, había que aterse ás consecuencias penais derivadas. De todos xeitos a asfixia liberticida agudizaba o enxeño e así chegaban a usarse socorridos recursos como o de deformar algunhas palabras. Foron soados, por exemplo, berros como o de «abaixo a dentadura», co que todos entendían sen que se dixese explicitamente «abaixo a ditadura». Todo partiu da letra de «Can de palleiro» de Bibiano, que na versión escrita enviada á censura dicía: «A túa forte dentadura/ virase abaixo, abaixo a dentadura.» Mais era difícil de controlar se na actuación en directo se cantaba así ou na versión orixinal; e desde logo o público cantaba esta última. Mais xa Benedicto con anterioridade usara esta estratexia na interpretación do poema de Celso Emilio «Carta a Fuco Buxán», que orixinariamente dicía: «Fuco Buxan, non sintes que na Iberia/ feden a podre os homes e as paisaxes?» e que el mudaba na versión enviada ao censor por: «Fuco Buxán non sintes que en Liberia/ feden a podre os homes e as paisaxes» 3
Algo similar fixo Miro Casabella no romance dedicado ao encoro de Castrelo de Miño (Ourense), que tamén foi cantado por Suso Vaamonde. En lugar de mencionar directamente ao Conde de Fenosa cantaban: «Hastra que chegou un día/ nunha mañá moi fermosa/ en que chegou a Castrelo/ o conde señor Famosa».
Outra maña semellante era a que usaba Suso na súa célebre estrofa: «Cando me falan de España/ sempre teño una disputa/ que se España é miña nai/ eu son un fillo de puta.» El calaba a última locución, deixando que fora o público quen a coreara a viva voz. Con todo, de pouco lle serviu a astucia en xuño de 1979 naquel soado festival antinuclear en Pontevedra, pois foi acusado de inxurias á patria con publicidade e condenado, en novembro de1980, a seis anos e un día de prisión, sentencia que o levaría padecer o exilio forzoso (en Londres, Alemaña e Venezuela) e posteriormente á cadea.
A etapa venezuelana foi tamén a pesar das circunstancias moi importante no seu percorrido vital. Pois alá tomou contacto coa Irmandade Galega, que o recibiu e tratou con moito agarimo. Como recompensa a este trato Suso fixo un traballo cultural formidábel e totalmente desinteresado no seo da institución, na que achegou as súas ideas, colaborou nas distintas actividades, compuxo cancións xunto con algúns dos membros da Irmandade afeccionados á música galega, aprendeulle a tocar a guitarra a algúns cativos e participou en múltiples concertos nos arredor de tres anos que permaneceu no país caribeño. Alí fixo novas amizades que perdurarían no tempo, e ademais tomou contacto de novo con algúns amigos da infancia como Ramiro Núñez, de Amil, que levaba anos emigrado, ou con Antonio Ruibal, da Bouza (Moraña), ademais dalgunhas outras persoas procedentes de Pontevedra e doutros puntos do país. En 1984 regresa á Galiza nun momento en que se estaban a revisar causas de carácter político. Foi indultado non sen antes pasar unha tempada na cadea. Ao pouco ofrecerá un recital solidario no penal de Ourense dedicado aos que foran os seus compañeiros de prisión durante 46 longos días. Algo que non chegaría a repetir sería a polémica estrofa que deu lugar á súa causa xudicial, aínda que nunca se mostraría arrepentido de tela cantado:
«Vale a pena arriscarse aínda que sexan cincuenta anos de cadea se fas as cousas con honestidade. Eu concretamente xa son dez anos de historia, dez anos de atrancos, dez anos de represión. Ao facer unha canción deste tipo xa sabía que ía haber problemas. Hai quen di que xa non fai falta cantar así en Galiza, pero para min estamos igual que antes, as miñas ideas, polo que se ve, seguen estando prohibidas. Moitas veces non podes falar como queres, pero falar hai que falar e demostrar, entre outras cousas, que aquí non hai liberdade de expresión»4
Polos anos 80 entramos nunha etapa de desprestixio da música galega, con campañas guindadas a nivel institucional e desde os medios de comunicación. Quen non recorda o famoso lema da TVG que dicía: «Deixémonos de gaitas» e mostrábamos un mozo cunha guitarra eléctrica que arredaba de si unha gaita con desdén, algo que amolou profundamente a diversos colectivos de música tradicional do país. Eran os tempos da chamada «movida», nos que Madrid presentábasenos como a Meca da modernidade e os grupos que comezaban a se pór de moda, foran ou non madrileños, apostaban por unha estética urbana que repudiaba todo signo de galeguidade. Lembremos aquel slogan viguista que dicía: «Madrid se escribe con V de Vigo», no que se recalcaba en negriña o tramo central da letra M, que se vía como un V. Os que coñecemos o Vigo daquel momento ben lembramos como foron pechando a maior parte das emblemáticas tascas da zona de viños do Berbés, onde tantas veces puidemos escoitar aos membros de A Roda e ao propio Suso Vaamonde cando andaban de esmorga. No seu lugar abríronse locais modernos, decorados, por certo, con moi mal gusto, nos que en vez da típica cunca de viño do Ribeiro, servían aqueles combinados a base de cava e quen sabe que máis, ao que denominaban coa snob cualificación de cup.
As arelas de entrar en Europa tíñannos absorbido o cerebro até o punto de renegar completamente de todos os nosos sinais de identidade, esquecéndonos quizais da lección maxistral que antano nos deran os membros da xeración Nós, que consideraban preciso ter unha singularidade para poder pasar a formar parte da colectividade, e necesario ser nacionalista para poder, sen papanatismos, acadar o verdadeiro internacionalismo. Mais por fortuna non foi máis que unha etapa efémera da nosa historia recente e un síntoma máis do autoodio que sempre caracterizou a Galiza como país colonizado.
A situación non comezará a superarse até a aparición de novas xeracións de músicos galegos, de entre os que compre destacar a Milladoiro. De novo nacía un movemento de rescate da nosa tradición. Neste caso habería que encadrala na eclosión da chamada «música celta», terminoloxía que pretendía acabar co rexeitamento que producía a identificación de gaita e folclore con atraso e ruralismo, a base de ollar cara a culturas nas que a gaita era un orgullo nacional. Ademais, o fenómeno panceltista era percibido como unha porta aberta a unha música de masas lexitimamente gorentosa para os artistas con certa ambición. Este tipo e manifestacións xa proviñan de anos atrás, pois desde o 1978 xa se viña celebrando o festival intercéltico de Ortigueira e desde o 80 o de Pardiñas (Guitiriz). Nacía, sen embargo, este movemento cunha eiva importante, a ausencia da voz e por tanto da mensaxe directa. Con todo cómpre dicir que a pesar de que a música era exclusivamente instrumental, todo tipo de comunicación co público facíase en galego, non faltando nunca as arengas de tipo reivindicativo.
Unha vida de coherencia
Se hai una cousa que singulariza especialmente a Suso Vaamonde entre os seus compañeiros de xeración é que el nunca mudou. Continuou na mesma loita, co mesmo tipo de música e co mesmo tipo de letras.
Non flirteou nunca co poder e sempre participou desinteresadamente en canto certame solidario era requirida a súa presenza, fose por motivos ecolóxicos, de afirmación nacional, culturais, laborais: desde as Encrobas até o movemento veciñal de oposición ao encoro do Umia, pasando polo soado concerto en solidariedade cos traballadores de Astano celebrado en Ferrol en 1985, do que aqueles obreiros desazados, como consecuencia dunha reconversión brutal levada a cabo polo goberno de Felipe González e que se cebou especialmente con Galiza, gardan un fondo recordo e do que, por fortuna, aínda podemos ver as imaxes en internet. No mesmo sentido poderiamos enumerar centos de concertos como o levado a cabo en setembro de 1986 en homenaxe as vítimas do franquismo no templo de Debod en Madrid, a actuación na homenaxe aos militantes galeguistas da II República en Redondela (23/7/1996), a actuación en homenaxe ao 60 aniversario do asasinato de Johan Carballeira en Bueu (no que participaron Cáccamo, Bernardino Graña e Anxo Angueira), o concerto na Ferrería de Pontevedra contra as Celulosas en 1991, o Festival Pro-Cuba en Pontevedra en 1995, a actuación en Merza pola retirada da liña de alta tensión, o concerto celebrado en 1998 pola recuperación da Carballeira de San Xusto que fora usurpada pola Igrexa aos veciños.
Participa tamén nos actos levados a cabo na sé da Fundación Neira Vilas en Gres e, como non podía ser doutra maneira, na homenaxe que Vila de Cruces tributa ao seu amigo e autor das Memorias dun neno labrego en 1999. Tamén participa na homenaxe que lle brindou a ASPG a Manuel María na Coruña no teatro Rosalía de Castro en 1995. Alí cantou a coro «O cuco», xunto con María Manuela e A Quenlla.
Foron frecuentes as xiras polos centros galegos, como a que realizou en 1989 por Suíza (Zurich, Lousanne, Xenebra), recuncando en 1991 (Aarau, Xenebra e Lucerna) e en 1999 percorrendo distintos lugares de Suíza e Alemaña (Xenebra, Lousanne, Bassel, Colonia, Hamburgo?). A súa irmandade cos máis febles tena amosado en concertos como o celebrado en 1985 en beneficio da ONCE, e no Concerto no Festival de Auxilia «Asociación para a promoción social e cultural de diminuídos físicos» de Lugo do ano 1997.
A súa paixón polos nenos é outra constante que se repite ao longo dos anos. De todos é sabido que o seu tema máis emblemático e repetido é precisamente unha canción infantil, «O cuco». Ademais ten feito moitas actuacións para os máis pequenos, sendo asiduo das festas de Infantilandia en Ponteareas e chegando a cantar vestido de Papá Noel en Nadal de 1990 nunha gravación en Porriño para o programa infantil da TVG Tarde Taina, do que era coguionista Afonso Álvarez Caccamo.
No campo do nacionalismo é ben coñecido por todos o seu labor como comunicador, activista e axitador. Suso, ademais de cantar participa como poñente nunha mesa redonda con Santiago Jaureguizar e Xurxo Souto nos actos das III Xornadas de nacionalismo en Lugo celebradas en 1996. Mais sempre foi, no seu interior, un rapaz novo. De aí que a súa conexión co galeguismo organizado fose maior coa organización xuvenil Galiza Nova que co propio BNG. Non hai máis que fixarse na multitude de actos desta organización nos que toma parte, como na «Campaña pola lingua» no Odeón Café Teatro de Vigo (1995), o concerto celebrado no mesmo ano na Praza do Correxidor en Ourense, a 2ª Arenga da Mocidade en Compostela no 1997, a carón dos seus amigos de A Quenlla, a actuación na Praza de San Martiño en Ourense na Noite de Irmandade en 1997, e como colofón a participación como padriño do 1º Encontro da Mocidade organizado por Galiza Nova en Celanova.
Toda unha xeira de solidariedade que en 1999 sería correspondida co grandioso homenaxe a Suso en Salvaterra nun acto celebrado pola Sociedade Cultural e Desportiva do Condado. Alí xa se sabía que padecía un cancro. Congregáronse arredor de tres mil asistentes que puideron escoitar a música fraternal de artistas galegos como: A Quenlla, Muxicas, Bieito Romero (Luar na Lubre), Emilio Cao, Uxía Senlle, Tino Baz, Saraibas, Cantareiras do Berbés, María Manuela, A Roda. Treixadura... Suso Vaamonde tamén subiu moi emocionado ao palco para asegurar que entre todos conseguirían matar o «becho».
Teimou sempre no combate por mudar un mundo do que non gostaba, no que continuaba a existir a censura, aínda que se mostrara ataviada coas sedutoras roupaxes da democracia burguesa. Algúns daqueles mozos e mozas que andaran envoltos naquelas combativas xeracións de músicos e nas súas leas remataron lexitimamente recollendo os trebellos e marchando para casa. Outros continuaron á súa maneira e abandonaron o principio de que a música había ser en galego e con contido abertamente social. Mesmo houbo quen axiña mudou completamente de ideoloxía e se soubo adaptar, como os camaleóns, ás novas circunstancias que ofrecían cómodas prebendas a cambio da renuncia, aberta ou encuberta, aos ideais que defendían anos atrás.
As cousas a Suso, aínda que sobreviviu musicalmente a Voces Ceibes, a Fuxan os Ventos e a case todos aqueles grupos que funcionaban nos anos setenta, non lle foron demasiado ben, pois tivo que pagar un alto prezo pola súa actitude coherente. Seguiu compondo, actuando tanto con temas novos como con algún dos de sempre, e ademais rematou conseguindo fundar en 1997 o seu propio selo discográfico, Producións Trebón, co cal impulsou distintos grupos galegos e bandas de música populares. Perante o baleiro de que foi obxecto por parte do sistema, polos medios de comunicación e por algún dos antigos compañeiros de batalla, procurou camiños alternativos. Así, co obxectivo de chegar ao público máis novo, explorou o campo da música enfocada cara os cativos. E non resultou algo artificial pois a temática infantil xa aparecía nalgúns dos seus temas máis emblemáticos como pode ser «O cuco». Ademais sempre gostou de estar rodeado de rapaces, e así nas súas actuacións adoitaba convidar a subir ao escenario aos nenos que andaban brincando por alí para que cantaran cando el. Buscou mercado discográfico nos expositores de bares e gasolineiras, e non só por razóns de índole económica, senón tamén na procura dunha verdadeira difusión popular da música galega e dos versos dos nosos poetas. Un xeito de distribución comercial cuestionado por moitos músicos, mais cun rendemento que, ao seu xeito de ver, non obtería nas escasísimas tendas de música das cidades galegas, que ademais, na súa opinión, eran núcleos demasiado reducidos, fechados, selectivos e pequeno-burgueses. De todo o proceso de produción e comercialización encargábase el mesmo, que andaba sempre coa súa maletiña dun lado para outro, traballando dun xeito especialmente intenso no Nadal e no verán, que tal como subliñaba era o tempo en que viñan de ferias os nosos emigrantes que gostaban de volver marchar cargados cun feixe de discos galegos.
Chegou a reeditar un álbum con temas de Voces Ceibes, que causou o enfado dalgún dos seus membros, o que deu lugar a unha absurda denuncia polos dereitos de autor que conlevou a retirada do disco do mercado. Un proceder, ao meu modo de ver, ilóxico e inxusto, especialmente se temos en conta a situación pola que pasaba o cantante.
En relación a esta mudanza da que falábamos poden ser bastante ilustrativas as palabras de Bibiano Morón nun artigo, integramente en castelán, que publicou con motivo da morte de Suso:
«(...) Más tarde la vida nos alejó aunque los dos vivíamos en Vigo. El se movía por el Casco Vello y yo por los centros por donde la estética comenzaba a cambiar con la movida. Yo dejé de ser cantautor para ser empresario y entonces pusimos entre ambos más kilómetros por medio. La política nos alejó porque el era un radical, un rebelde, y yo un independiente y un empresario.»5
O amigo na memoria
Tiven a fortuna de contar coa amizade de Suso durante os seus últimos anos. Aló polos finais da década dos 80 estiven falando con el nunha das derradeiras edicións do festival folk da Festa dos Mozos de Campo Lameiro na que, se non recordo mal, actuou a carón de Saraibas e Xocaloma. Acababa de baixar do escenario e tivemos unha breve conversa sobre unha peza que acababa de presentar nun aceno un tanto experimental. Tratábase dunha canción que criticaba indirectamente a actitude do BNG por xurar a Constitución, cedendo ás pouco democráticas presións das curias autonómicas que, no seu afán de afogar o nacionalismo improvisando xurisprudencia sobre a marcha, intimidaban aos nacionalistas coa expulsión dos deputados da organización, se non xuraban un texto regulamentar co que non estaban de acordo por non responder ás aspiracións de Galiza como nación. E nin sequera lles valía que usasen o enunciado: «Xuro por imperativo legal». A decisión fora difícil e Suso sabíao, por iso foi das poucas veces en que o vin dubidoso, e de feito creo que foi a única vez que cantou esta peza, que nunca chegaría a gravar e que dicía algo así como: «Hainos que acatan a Constitución/ nós, non.»
En anos posteriores temos compartido escenario no festival que se celebraba en Amil na véspera do día da Festa do Porquiño á Brasa, na que eu participei como gaiteiro do grupo tradicional Verbo Xido.
En febreiro de 1992 coincidín con el nun festival que organizaba a Universidade de Vigo no Campus pontevedrés e no que eu actuaba coa recentemente creada Quinta Feira. Nesta xeira xa falamos máis devagar, chegándome a propor un proxecto discográfico para Quinta Feira, que rematamos absurdamente por non aceptar por non coincidir nos criterios de distribución; pois non estábamos de acordo con que o disco, ou máis ben a cassette, se vendese polas gasolineiras. Con todo o que si aceptei eu a nivel individual foi colaborar como zanfonista nun dos seus traballos. Participando así no disco titulado As palabras dos galegos (1998), acompañándoo nun tema que presenta baixo o título «Romance de cego», que non é outro que o mítico romance do encoro de Castrelo de Miño.
Os reencontros eran continuos. Así cadramos nalgún concerto solidario, daqueles nos que se participaba desinteresadamente, como no festival antiempacadora en Vilaboa ou nalgunha actividade da plataforma antiencoro de Caldas, Cuntis e Moraña. No 1999, con motivo da concesión do Día das Letras Galegas a Blanco Torres, voltamos traballar xuntos. Concretamente paseille os textos para o seu disco Cousas da Lúa, no que musicaba versos do poeta cuntiense asasinado no 36, que axiña cantaría ao vivo en maio de 1999 en Cuntis con motivo do Día das Letras Galegas. Nestes intres ademais de sacar á luz o seu propio traballo discográfico sobre Blanco Torres tamén desenvolveu un papel esencial para animar ao cantante cuntiense Manoele a tomar a decisión de editar o que sería o seu primeiro traballo discográfico Orballo, no que pon música a varias composicións integradas no poemario Orballo da media noite.
Por este tempo víamonos a cotío tanto no seu piso en Chapela, no que temos pasado bos momentos de música e conversa, como na miña casa en Cuntis, onde paraba sempre que lle cadraba, e sempre me viña coa súa lideira da necesidade de coñecer e empregar os recursos que a informática ofrecía no terreo musical. De feito sempre me instalaba algún programa no ordenador que eu nunca chegaba a utilizar.
Amil no corazón
Moraña foi un Concello ao que sempre lle tivo un apego especial. Foron moitas as actuacións que ten feito en distintas parroquias, de entre as que cómpre destacar a de Amil, onde ten actuado nos anos setenta na Rapa das Bestas, e nun festival folk reivindicativo que se celebrara con ocasión da Festa do Arrieiro na súa primeira edición, aló polo ano 75 e no que compartira escenario con outro músico do momento chamado Buxán. Fora un festival que acabara cunha gran polémica xa que houbo quen se sentiu ofendido polo seu carácter político, xa que abondaron as arengas nacionalistas e os mozos andaban a ondear bandeiras galegas coa estrela vermella, e sobre todo polo seu ton anticlerical, que amolou especialmente a algúns cregos indignados por terse celebrado a actividade na carballeira da capela, propiedade da Igrexa. O certo é que, por este ou por outro motivo, o festival non se voltou celebrar en anos sucesivos.
Tamén ten actuado en distintas ocasións na Festa do Carneiro ao Espeto e na do Porquiño á Brasa de Amil, así como en San Martiño, acompañado do grupo A Roda, xunto co seu irmán Luís, contratados polo activo teleclub do que xa se ten tratado nesta revista6. Ten cantado ademais na propia capital municipal, por exemplo nos xa mencionados actos antiencoro ou na festa de xubilación do seu amigo, e compadre dos seus pais, Xosé Eiras, que creo que foi a derradeira actuación que fixo neste concello.
Suso nacera en Regodobargo en decembro de 1950, onde a súa nai, Araceli, exercía como mestra. A familia desprazouse para Amil en setembro de 1.957 (cando aínda Suso non cumprira os 7 anos), pois nese ano a súa nai obtivo o destino como mestra nesta parroquia, a onde chegará preñada do seu sétimo fillo. Segundo testemuña da familia, a causa principal da partida de Regodobargo fora a saúde de Luís, o quinto fillo da mestra, que padecía fortes pulmonías, e ao que nada favorecían os duros accesos da aldea, estreitos e angostos sendeiros de monte polos que se transitaba con moito esforzo e dificultade. En Amil foi onde verdadeiramente se criaron el e os seus seis irmáns, pois permanecen na parroquia morañesa até o ano 1964. Quixera reproducir a impresión que a primeira casa de Amil produciu na familia. Segundo Senén Vaamonde, irmán do cantante:
«Chega Araceli á súa nova casa. Pareceralle un palacio. A casa érguese sobre vigas e baixo ela hai cuadras baleiras, aparellos de labranza e un pozo. Á casa éntrase por unha ringleira de escaleiras. O oco destas serviralle de corte ao porco. Entras e á dereita unha pequena cociña, nun recanto unha porta de madeira dálle acceso a un cuartucho pequeno que contén un altiño contra o fondo feito de madeira e cun buraco no medio. E o váter que verte o que recibe na baleira corte.
Frente a porta de entrada un habitáculo cheo de mesas con dous tinteiros de louza branca en cada unha, e un encerado na parede. Noutra parede hai unha porta que dá acceso ao dormitorio da mestra.
Xa visitamos a casa enteira. Nese cuarto apáñase Araceli para meter dúas camas matrimoniais, un berce, un armario e unha mesiña. Unha cama é para os pais e a outra para os fillos.
Frente á casa hai un monte comunal. A casa está nun barrio alto, o barrio da Torre. Nos piñeiros do monte vai a familia tendendo a roupa e gastando bromas, moito ría o noso pai cando nos asustabamos coa cabaza cunha vela dentro que el nos colocara.»
Posteriormente múdanse á nova casa-escola que foi emprazada no campo da Chan, a carón da carballeira dos Milagres, unha casa máis moderna, espazosa, aquelada e con mais comodidades para dar acubillo a unha familia tan numerosa.
«(?) Araceli entra feliz no seu novo palacio. Á casa accédese por detrás directamente á cociña, e por diante a unha pequena entrada. De frente hai unha pequena saliña cunha mesa camilla no centro e cadeiras arredor. Sete fillos arredor dela escoitan a radio mentres arranxa a roupa da casa. Á esquerda topamos o comedor da casa. Dende el tamén se accede á cociña e a un pequeno corredor que dá entrada a tres dormitorios e un baño con lavabo, váter e ducha.»7
Nestes anos debeu ser cando se comezou a fraguar a consciencia galeguista do futuro cantautor que, por máis empeño que puña a nai en evitalo, só falaba en galego. Suso vaise vivir á cidade de Pontevedra co pai que traballa alí, e matricúlase no colexio Sagrado Corazón «onde lle obrigarán a falar a lingua do imperio». Con todo a familia permanece xunta os fins de semana, nas vacacións e sempre que poden, facendo os desprazamentos a Amil no coche de liña de Manolo Garrido.
O que máis lembra a familia desta etapa de Suso son as carreiras polo monte ou polas corredoiras para ir buscar o leite a casa dos veciños, e as típicas actividades e xogos de aldea nos que se manifesta un rapaz que presenta semellanzas co Balbino das Memorias dun neno labrego, con cuxa lectura tanto gozará anos despois:
«(?)Visitando todas as casas da aldea no día da mallada. Montando a cabalo polos camiños de Amil. Xogando ao futbolín na tenda-bar de Marcial, baixando a escalinata da chan. Axudando a montar a carpa do circo diante da escola. Rastrexando o campo da chan despois da festa para atopar cartos e cousas perdidas. Saltando os muros do campo da Chan, baixando do monte nun carro enriba dos toxos, acompañando aos amigos que levaban as vacas a pacer nos campos, rubindo polos cereixos e as figueiras, collendo uvas das parras, facendo bonecas coa espiga do millo, quitándolle ovos ás galiñas, botándolle de comer ao porco, xogando ao balón cos amigos, bebendo na fonte dos Milagres, tocando as campás da igrexa, levando o estandarte na procesión, de monaguillo con D. José (Tío Pepito na familia), comendo ao meu carón na mesa, de troula na festa dos Milagres, abrindo os regalos de reis, xogando coa nova cociñiña eléctrica que queimamos xa no primeiro día. Daba igual, para nós quedábanos sempre ben a comidiña.
Unha bromiña, unha vez xogando ás casiñas os irmáns e nenos e nenas da aldea faciamos empanada con terra. E os nenos metéronnos no medio un lagarto vivo. Os berros das nenas ao abrilo para facer que se comía foi tan estrondoso como as risas dos nenos. Suso fora o que maquinara a idea.»
Marchou de Amil para Vigo cando xa era un adolescente de 15 anos, mais durante anos seguiría indo pasar tempadas na parroquia morañesa. Durante moitos anos van ir convidados á casa de Lola da Bouza. Alí irán sempre na primeira quincena de setembro para acudir á festa dos Milagres, á que Suso nunca faltaba.
Unha noite de esmorga. O reencontro coas raíces
Un momento que recordo dun xeito moi especial foi unha noite na que eu estaba na casa e me chamou por teléfono desde o bar Júcar de Cuntis, para que baixara a tomar un viño e botar unha parrafada. Cando cheguei estaba a falar co veterano militante nacionalista Manolo Fernández (O Perruqueiro). Traía as probas dun disco de temática infantil que estaba a elaborar: Rapaces, rapazas e rapazadas (1997), e pediunos, tanto a Manolo como a min, que lle procuráramos fotos dos nosos fillos para a portada. Manolo deulle unha fotografía familiar, na que aparecían os fillos e a dona, finada había pouco. Eu deille unha foto de carné do meu fillo que levaba na carteira. E é que desde que levaba o seu propio selo discográfico non paraba de editar traballos, dada a súa capacidade para compor:
«Son autodidacta, póñome diante do poema e el mesmo me pide a música, xa que unha das vantaxes do idioma galego é que xa el che dá a música».8
Axiña me indicou as súas intencións. Quería ir a Amil, unha parroquia na que vivira durante a infancia e da que tiña moitas lembranzas. Agora que xa levaba tempo sen ir, entráralle a nostalxia e quería reencontrarse con vellos amigos e coñecidos, mais non lle apetecía ir só. Eu, que tamén tiven una infancia itinerante debido á profesión do meu pai, axiña o entendín. Supoño que sentiría algo similar por Amil ao que eu por Navia de Suarna. Fronte a esa visión de persoa loitadora e dura, Suso adoitaba mostrar con frecuencia o seu carácter fráxil e romántico, así como algunhas debilidades incomprensíbeis nunha persoa de mundo como el, máis propias dun rapaz; daquel rapaz que andaba a choutar polas corredoiras de Amil. Ben recordo telo amoestado como a un neno en máis dunha ocasión pola súa teima serodia de malgastar o diñeiro nas máquinas comecartos dos bares, coidando quizais que as podía enganar.
E fomos cara o reencontro. Recordo que de camiño regaloume unha cassette titulada Loitando, que fora gravada furtivamente en Barcelona, nos últimos anos do franquismo, nun estudio de gravación clandestino chamado Iberia Cultura. Este traballo gravárao en tempo real e sen ningún tipo de trebello que facilitase ou mellorase o resultado final. Nel topamos un Suso cunha voz moi moza cantando temas como: Spritoal, Miserere, A paz, Loitando, A derradeira vontade de Fuco Buxán, O dedo na chaga, Compañeiros, En corso, Romance de cego, Uah, Os labregos e Co pan de cada día. Un agasallo que aínda gardo como un pequeno tesouro.
Unha vez en Amil, visitamos a casa de Agustina, no lugar da Torre, que nun tempo fora escola e a casa onde vivira coa súa familia, por certo, unha moi boa casa labrega. Alí Agustina, a súa filla e o xenro convidáronos a un viño cun pouco xamón a carón da lareira, e Suso gozou moito da conversa, na que, como non podía ser doutra maneira, saíron a relucir unha chea de pequenas historias da infancia, coas que se divertiu como un meniño. Despois fomos á taberna de Marcial, onde foi recibido con moito agarimo tanto por Marcial e a súa muller como por algúns clientes cos que demoramos até altas horas charlando e baixando uns vasos de viño de máis. O fillo de Marcial, Marcelo, fora un bo amigo da infancia, con el fumara o seu primeiro cigarro e pasou moi bos momentos. Outros bos amigos foran o tamén morañés Antonio Ruibal e o Amilense Ramiro Núñez, cos que contactara de novo en Venezuela, como xa comentei, e cos que continuou relacionándose até os últimos momentos, especialmente con Ramiro que tiña un bar en Pontevedra, na zona de Balaídos, que se chamaba O Cequeril, no que Suso ten pasado bos momentos de conversa, e do que foi cliente habitual até os seus últimos momentos.
Creo lembrar que desde a taberna de Marcial chamou polo móbil á súa compañeira Yuli para dicirlle que non se preocupara, que chegaba a casa nunha horiña. Ela ben sabía como eran as horas de Suso e axiña debeu entender que a cousa ía demorarse un bo treito, como de costume. As historias da infancia rememoradas no local voltaban a encher de alborozo ao cantor, que pasou uns momentos inesquecíbeis.
A derradeira batalla
Debeu ser aló polo mes de setembro de 1999. Chamei por teléfono a Suso para ver se me podía pór en contacto coas rapazas do grupo Ávalon, que tiñan gravado algunha cousa con el, para ver se lles interesaba actuar no Magosto Folk en Cuntis. Contestoume cunha voz moi aguda e fráxil, que nada tiña que ver coa voz notabelmente grave que o caracterizaba.
- Ti non es Suso, pásame con el e déixate de caralladas.
- Si que son, oh! O que pasa é que me están dando unhas sesións de quimio que me deixan escarallado.--e perante a miña lóxica sorpresa e preocupación, axiña engadiu con seguridade:
- Mais non te preocupes que imos saír adiante.
Foi a derradeira vez que falei con el. A pesar de que seguiu loitando e de que contou coa apoio dos amigos e de grande parte dos músicos galegos, cinco meses despois presenciei o espallamento das súas cinzas no río Oitavén, en Regodobargo, no concello de Pontecaldelas, onde nacera 49 anos antes. Foi sen dúbida a velada necrolóxica máis emotiva que presenciei. As cancións do cantor de Regodobargo e de Amil soaban con inquedante tristura nas voces de moitos dos que foran compañeiros de ruta nas xeiras musicais ao longo dos anos.
Coda
No lugar onde as súas cinsas foron esparexidas foi colocada unha placa conmemorativa. Tamén en distintas cidades e vilas, como Vigo, Chapela (Redondela) e Salvaterra o seu nome figura en letras de molde no rueiro.
O Concello de Moraña ten por norma non outorgar o nome de rúas e prazas a ningún persoeiro, e unicamente distinguilas facendo uso dos numerais. Creo que mesmo respectando, que non compartindo, que se actúe seguindo este criterio, non se acaba de entender que a estas alturas Moraña, e especialmente Amil, non teña dedicado algún tipo de recoñecemento a este persoeiro esencial da cultura galega. Por iso aproveito desde estas páxinas para pedir en nome do colectivo que elabora esta revista que se repare dunha vez esta eiva, ben sexa coa instalación dun busto na parroquia de Amil ou calquera alternativa que pareza pertinente para lembrar a relación que o uniu con estas terras polas que tanto ten brincado de rapaz «a persoa máis representativa na historia da música do noso país», segundo as palabras do poeta Manuel María.
NOTAS:
1 Quixera expresar o meu agradecemento polas achegas orais e/ou polos documentos gráficos a Marcelino Silva Rodríguez, Ramiro Núñez, Xan Bú
a, Roxelia Gago, á comisión da Festa do Porquiño á Brasa (principalmente
a Lourdes e a Miguel), a Avelino Garrido, a Xosé Eiras e ás súas fillas Mar
e Ana, e dun xeito especial a Yuli, compañeira de Suso, e a Senén Vaamonde, o seu irmán.
2 http://www.blogoteca.com/chiscandounollo/, Páxina web visitada o día 1 de xullo de 2008.
3Cf. GARCÍA VILLAR, B., «A nova canción galega e a transición», en
http://www.ghastaspista.com/historia/tbenedicto.htm. Páxina consultada o 9-07-2008.
4 «Vintecinco anos en vintecinco voces», A Nosa Terra. Cadernos de pensamento e cultura, nº 25, p. 13.
5 MORÓN, B., «Un rebelde», La Voz de Galicia (A Coruña, 17-02-2000), p. 82.
6 FONTÁN OCAMPO, M.-GARRIDO MONTEAGUDO, A., «O teleclub de San Martiño da Laxe (1968-1979)», A Taboada VIII (Cuntis-Moraña, decembro de 2003), pp. 141 s.
7 Segundo a información directa de Senén Vaamonde, cuxas palabras reproduzo textualmente.
8 Cf. Cancións para todos nós. Crónica de 30 anos de música galega, Cadernos A Nosa Terra de pensamento e cultura, p.23.
|
|
|
|
|
| 1 Comentario(s) |
|
| 1 |
Ola Marcos.
Estaréi a lérte poe este medio.
Saúdos.
Hoxe precisamente, vou ir a Campo Lameiro a nova festa dos mozos; van a rec#blgtk08#ordar aqueles tempos de Suso vaamonde, etc., que tiven tamén a sorte de poder vivir. Hoxe a partires dás 16h., hai aitividades xa.
Saúdos. |
|
|
Comentario por Serafín López Viglerio (11-09-2022 13:29) |
|
|
| Deixa o teu comentario |
|
|
|
|
|
