| Historia de Cuntis. Especialmente no que atinxe á represión franquista |
|
| Comezo este novo Blog co que intento recuperar outro que tiña anteriormente e que foi dado de baixa no seu tempo. Pretendo recuperar no posíbel todos os textos e imaxes que tiña e ademais continuar con outros traballos novos que considere que poidan ter interese |
|
|
| O meu perfil |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| A OBRA LITERARIA DE XOÁN XESÚS. UNHA ARMA PARA A LIBERACIÓN |
|
.jpg)
Toda a vida de Xoán Xesús González foi unha loita perseverante pola emancipación nacional e social do seu país. Nestes parámetros teriamos que encadrar forzosamente a súa militancia no nacionalismo, no socialismo, no sindicalismo obreiro e agrario, no movemento estudantil e a loita polo fortalecemento intelectual do proletariado, que consideraba unha arma imprescindíbel para conseguir a súa liberación no plano social, para que puidese gozar dunhas condicións de vida dignas, e para que Galiza deixase de ser un país abatido e dominado.
Xoán Xesús foi moi claro a este respecto, para el: «La nueva religión que adoptaremos los hombres que vayamos de cara al porvenir será la religión de la cultura (...) Esta será la única fe que nos salve de esta época de errores, y la cultura será el único camino de verdad que nos lleve a un fin de ventura».1
A súa obra literaria é unha manifestación máis de todo o labor divulgativo levado a cabo, como ideólogo e comunicador no plano cultural e político. Esta faceta didáctica sería un dos principais motivos polos que en 1936 os fascistas consideraron necesaria a súa eliminación, por ser un elemento esencial na incipiente vertebración nacional de Galiza e no asentamento das ideas republicanas.
Eis o motivo polo que debemos considerar a súa obra creativa como unha faceta máis da súa loita, xa que se trata dunha produción que vai alén do estritamente literario para se converter nun instrumento, e non o menos significativo, para a difusión da súa ideoloxía. Non me estou a referir unicamente aos ensaios, que evidentemente son unha exposición directa de ideas, e que, no que atinxe á forma comunicativa e á estrutura, están moi ligados a outros xéneros como o artigo de prensa, a charla, a conferencia, o mitin político..., todos os cales manexou con mestría e fecundidade o cuntiense.
Era un comunicador nato, intelixente, sagaz e extravertido. Non se resignaba a gardar as súas ideas para si, senón que as tiña que exteriorizar, pois consideraba que a sociedade na que vivía estaba ateigada de inxustizas e por iso decidiu poñer a disposición do pobo toda a súa dedicación e esforzo para que fose o propio pobo o que loitara por si mesmo pola consecución dunha sociedade mellor, por unha Galiza rexenerada, libre de andazos como a miseria material, o caciquismo, a emigración..., e satisfeita de si mesma, sen complexos... Mais, como sobradamente sabemos, toda exposición de ideas, sexa oral ou escrita, ten como obxectivo persuadir ao receptor. Porén, esta exposición, sen variar canto á intencionalidade, tamén pode facerse dun xeito non directo, obtendo os mesmos ou inclusive mellores resultados. Eis o motivo central de que se introducira de cheo no mundo da literatura de ficción, cultivando a poesía, a narrativa, o teatro..., e dándolle un sentido plenamente cívico; algo que estaba demasiado alongado das novas tendencias literarias que, chegadas de Europa, estaban a triunfar naqueles momentos, sobre todo no campo da poesía.
Nos inicios do século XX, co nacemento en 1916 das Irmandades da Fala, prodúcese un despegue para a nosa cultura (sobre todo no campo da literatura), que dará lugar a que este período pasase a ser coñecido como o Segundo Rexurdimento, pois o labor cultural agora non se limita á exaltación do folclore e a lírica senón que se desenvolve a prosa narrativa e o ensaio en todos os campos das ciencias e das artes.
Factor determinante desta eclosión será o artellamento dunha cultura que ata agora era personalista, individualista e invertebrada (exceptuando quizais casos isolados de finais do XIX como a Cova Céltica ou o labor editorial da Biblioteca Gallega de Andrés Martínez Salazar), por medio da proliferación de distintas institucións, partidos, xeracións literarias, editoriais, revistas... que farán que haxa unha fecunda actividade conxunta: As Irmandades, o Grupo Nós, o Seminario de Estudos Galegos, organizacións agrarias, o Partido Galeguista, xornais e revistas como Nós e A Nosa Terra, Ronsel, Cristal, Rexurdimento, Resol..., editoriais (Céltiga, Lar, Nós)...
Alén de intencións de mera difusión cultural, a obra convértese nun elemento de comunicación artística e ideolóxica entre autor e lector. As propias Irmandades da Fala, nacidas teoricamente para o fomento da lingua, terán grandes implicacións políticas, independentemente de que houbera un sector propiamente político -ou mellor dito, electoralista- e outro culturalista (non por iso menos reivindicativo e ambicioso no que atinxe ás aspiracións nacionais). Xorden grandes teóricos (Risco, os irmáns Villar Ponte, Otero Pedrayo, Castelao, Blanco Torres, Lousada Diéguez, Quintanilla, Porteiro Garea, Xoán Xesús, Peña Novo, Viqueira, Víctor Casas...) que por medio do ensaio político ou o artigo de prensa, van articulando e difundindo o corpus doutrinal do incipiente nacionalismo; termo que moitas veces convive indistintamente nestes anos co de rexionalismo, sen que por iso se perda o rumbo no que atinxe ás aspiracións de autodeterminación ou autogoberno que temos como nación. Este labor teórico será esencial para crear conciencia nos galegos. Conciencia que será esencial para que se sinta a necesidade do artellamento dunha cultura creativa en galego, que ao tempo contribúa á dignificación idiomática.
Ensaio
É autor de varios pequenos libros deste xénero, dos que unicamente se conservan tres: Hacia una morfología de la vida Gallega (1925), Regionalismo, nacionalismo, separatismo (1933) e En pé campesiños (1932-33). Sen embargo tamén é autor de O romanticismo de mañán (ensaios políticos) que non se conserva, e andaba a preparar, entre outros traballos, o ensaio titulado Gelmírez, e una recompilación de textos da súa autoría.
Hacia una morfología de la vida Gallega foi unha obra moi valorada no seu tempo por tratar dun xeito coherente o tema de se Galiza precisa dunha grande cidade ou se polo contrario a organización demográfica natural da súa poboación é a pequena vila. A obra aparece extensamente reseñada na revista Nós2, A Nosa Terra3, El Compostelano4, Domoq en Galicia5, Galicia. Diario de Vigo, El Heraldo Gallego de Buenos Aires...
A exposición conclúe, coincidindo con Risco, Montes ou Blanco Torres, que en Galiza a vila é o núcleo organizativo lóxico, destinado a estar dotado de todos os medios vitais e culturais, e que, dada a concepción pluricelular do noso pobo, non lle parece posíbel nin precisa a gran urbe galega soñada por Faraldo, Valle Inclán, Villar Ponte, García Martí... Imos reproducir unha única recensión, de entre as moitas que apareceron, polo interese que pode ter por si mesma, a pesar de estar amputada, e mais porque pertence a un recorte de prensa do Galicia. Diario de Vigo, que corresponde a un período que non se conserva, ou ao menos non está recollido na edición facsímile de Edicións do Castro nin na colección custodiada na Biblioteca Municipal de Pontevedra:
«Cariñosamente dedicada, hemos recibido la nueva obra de nuestro querido compañero y amigo, el joven periodista Juan Jesús González, titulada Hacia una morfología de la vida gallega. Este ensayo de nuestro compañero encierra una serie de reflexiones y consideraciones en torno a la gran urbe, de que ha poco han hablado diversos escritores gallegos. Escrita en un léxico depurado y admirablemente editada en los talleres de El Eco de Santiago, la obra de Juan Jesús, que a la novedad del tema une un interés grande, ha de suscitar calurosos comentarios (...)»6
Claramente debido a un erro El Heraldo Gallego de Buenos Aires parece reseñar un ensaio titulado Un hombre muerto, mais este título sen dúbida débese a un erro tipográfico pois, á parte de que ben se ve que se trata dun titular da sección de sucesos, se lemos atentamente a recensión decatámonos de que está a falar de Hacia una morfología de la vida gallega, ademais a data correspóndese coa saída desta obra.
«En este ensayo quiere dar el autor una visión de la vida gallega y habla en él de la urbe gallega, tema de candente actualidad estos días. En este ensayo hace Juan Jesús un estudio del carácter del hombre gallego, creemos que muy acertado.»7
Pola súa banda Regionalismo, nacionalismo, separatismo8 é sen dúbida o traballo no que expresa mellor o seu pensamento nacionalista. O libro, foi publicado pola editorial Nós. Xa manifesta a intención desde o comezo da primeira parte:
«Escribo las siguientes páginas para responder caballerosamente a la falacia de ciertos espíritus centralistas, que, ni por llamarse muy socialistas o muy republicanos, dejan de llevar a sus costillas un abrumador cargamento monárquico ya que adoran, estiman y defienden las instituciones en que la monarquía tuvo asiento y halló su acomodo (...)».
O ataque ao centralismo será o tema que trate máis insistentemente. Un centralismo que dominou a política española durante séculos, e que coa chegada da República continuou coa mesma firmeza. As críticas afectan a distintos partidos especialmente ao PSOE, que cualifican o nacionalismo como unha doutrina reaccionaria cando en realidade «la reacción gallega como la de toda España es españolista y quiere la pervivencia del Estado central por encima de todo y a pesar de todo». Ademais as institucións republicanas: deputacións, xulgados, gobernos civís, direccións xerais..., seguen a estar ateigadas de caciques monárquicos. O grande problema da República está no seu nacemento, que por ser demasiado conciliador e transixente cos seus propios inimigos non extirpou os males herdados da monarquía: «Ha nacido sin producir dolor, sin desgarrar violentamente los lazos que impedían su advenir a la vida, sin la correspondiente sangre específica de todo parto». Considera ademais que se consentiu que os máis retrógrados elementos antirrepublicanos seguiran nos seus postos despois do 14 de abril, e que esta actitude non podía conducir máis que a «una restauración monárquica, precedida dunha represión brutal», manifestación que parece preludiar os acontecementos de 1936.
Continúa a obra rebatendo a idea, sostida demagoxicamente por algúns socialistas, de que só é lexítimo o nacionalismo dos países sometidos por potencias exteriores; pois parécelle absurda, dado que toda opresión é mala de seu aínda que non veña dun Estado estranxeiro. E ademais engade
«¿Desde cuando el centralismo impuesto a los pueblos ibéricos por las dinastías de Austrias y Borbones, no es un poder extraño, una potencia exterior que sojuzgó las libertades de varios países de la Iberia que ocupa la España actual? (...) los países que hoy forman aun dócilmente la triste realidad de la España unitaria sienten la tiranía como impuesta por una potencia extranjera cual la es el Estado centralista español que ha pisoteado y pisotea la soberanía de los mismos».
En pé campesiños é un interesante folleto de carácter panfletario no que manifesta a súas ideas agraristas, ao tempo que fai unha exposición de intencións da USG, e reproduce integramente o seu manifesto fundacional. Non imos entrar en máis detalle dado que xa falamos brevemente desta obra liñas arriba.
Poesía
Foi unha faceta que non cultivou demasiado. O seu único poemario editado é do ano 1921. Presenta similitudes coa obra poética do seu coetáneo Victoriano Taibo. Trátase do pequeno volume titulado Agarimos que leva o subtítulo de «versos da y-alma», publicado en Santiago por Tipografía La Comercial, dedicado ao escritor Xosé Posada Curros, compañeiro seu nas andanzas escénicas e precedido, como xa indicamos, dun prólogo poético de Manuel Mesejo Campos.
Aínda que, por non ser un traballo de tipo literario, non é a miña intención reproducir todas as reseñas das súas obras, quixera, no entanto, facer unha excepción coa que lle dedica A Nosa Terra no mes de setembro na sección «Follas novas. Libros e revistas», por parecerme moi definitoria no tocante ao aprecio e simpatía que irradiaba o cuntiense:
«Asín se titula un folletiño con ?versos da Y-alma, por Joán Jesús González?, imprentado en Compostela. Áchase dedicado a Posada Curros e leva un entroito poético de Manoel Mesejo Campos. Xan Xesús González, que escribiu os seus versos na campía de sibil, é un rapaz que sinte en poesía. Leva no peito un corazón ateigado de lirismo. Pode facer moito e bô se cultiva un pouco as súas facultades. Cómprenos darlle azos para que non fique nos limiares da poesía. Moito estimamos n?esta casa ao enxebre e simpático Xan Xesús»9.
Cómpre subliñar a influencia poética de Rosalía de Castro, presente nomeadamente nas composicións de carácter paisaxístico e ruralista, de arraigada tradición nas nosas letras (con poetas como Noriega Varela, Cabanillas, ou posteriormente, a liña hilozoísta que iniciará Amado Carballo, como referentes). A influencia da autora de Follas Novas tamén se fai evidente nas composicións de carácter intimista. Ademais topamos moitos poemas cargados de elementos célticos ao estilo pondaliano.
A temática amorosa convive harmoniosamente coa liña social, que aínda que puidera parecer incompatíbel co título do poemario, ocupa un lugar destacado en Agarimos: caciquismo, emigración, chamamento á subversión. É unha obra, por tanto completamente impregnada por elementos dos poetas do Rexurdimento decimonónico, aínda que con influencias de temáticas da literatura universal: busca da felicidade na vida arredada (ao estilo de Fray Luís de León): «Aquí entr?os penedos/ acugulados;/ na placidez dos días/ ansiados,/ a vida corre paseniñamente/ e somente/ se conoce a ledicia (...)». A auga como símbolo de vida, temática universal cun seguro precedente en Jorge Manrique: «O grande Oucéano da vida».
É un poemario moi variado en canto á temática pero tamén no referente á estrutura. Mestura composicións con métrica irregular (a maioría) con outras en que prima o isosilabismo. O mesmo sucede no tocante á rima, pois contrastan os poemas cunha marcada rima consoante, a carón de composicións en verso libre. En calquera caso, o libro carece de todo tipo de influencia do vangardismo europeo; feito que resulta lóxico dado que no tempo da publicación os nosos poetas aínda non comezaran a adscribirse a esta nova estética e ademais porque o cuntiense tampouco chegará a comulgar totalmente con estas correntes, que aínda que as considera necesarias, pensa que non pode ser o camiño único pois modernismo, clasicismo e romanticismo poden e deben convivir na nosa poesía. Así nunha reseña que fai de Vagalumes de Xosé Manuel Cabada Vázquez comenta:
«(...) El poeta no se enrola en los tercios del modernismo a ultranza. No vive las horas de fiebre que atosigan y consumen a los revolucionarios de la estética. Se queda en las searas clásicas cuidando los trigales de su lírica caudalosa (...) Porque Galicia ha menester tanto de modernismo como de clasicismo como de romanticismo (...)»10
A parte desta obra podemos topar algúns poemas e prosas poéticas, unhas en galego e outras en castelán, espalladas polos distintos xornais nos que colaborou. En maio de 1921 publica en El Compostelano un traballo literario dedicado explicitamente a Posada Curros co título de «El viejo poeta», que consta dun poema en 34 versos e un texto en prosa poética que continúa a mesma liña temática.
«...Las dulces estrofas del viejo poeta
decían acordes de músicas raras;
sinfónicas quejas
y arrullos sonoros
de ignotas canciones;
suspiros cortados
por las emociones
que en su corazón se anidaran.
Los luengos cabellos de níveos albores
cubrían su frente sutil y arrogante
como un cortinaje
de perla ornado;
como una madeja
de fibras de plata
que a intervalos deja
mirar en penumbras su terso semblante...
...La mano ya inerte de arrugas surcada
no templaba entonces su lira sonora;
la lira que en canto
de amor desgranara,
las hojas aladas
y los dulces sones;
la música grata
de sus emociones...
...No ríe; no canta, ni sufre, ni llora.
Leímos sus versos, ungidos de óleo
santo de cien mil oraciones...
...sus ritmos sonoros
murmullos de aliento
dijéramos eran;
sus fuertes cadencias
susurros triunfales
sus frases rimadas
momentos de arrobo y ardor musicales...
II
La salmodia de los campos musitaba extrañas canciones, al compás incierto del murmurar monótono de la brisa que pasaba como un céfiro muy débil...
La paz reinaba sobre la calma arborescente, y el silencio litúrgico de la noche ceñía sus alas fúnebres sobre la gran pompa vegetal, que oscilaba en la penumbra como un fantasma agorero...
El viejo poeta de luengos cabellos, teñidos de nieve, dormía en silenciosa calma el sueño eterno entre dos cirios que chisporroteaban cada vez que una gota de rocío caía sobre la llama...
La noche avanzaba silenciosamente como un sigilo...
Mi amigo bisbiseaba la última oración ante el cuerpo inerte de aquel hombre solitario; de aquel hombre silencioso durante su efímera vida y callado después en su muerte.
Fue anacoreta, porque en la soledad de las horas podía meditar...
...Y la noche callada, negra y brusca como la muerte, tendía sus fúnebres crespones, mientras la luz de los cirios que iluminaba la faz lívida del cadáver, languideciendo se moría también.
Era el poeta de luengas melenas, que muerto yacía sobre las flores verdes y lozanas...
El viejo cantor de las dulces estrofas que en vida cantara la extraña sonata de sus emociones...»11
En novembro de 1921 publica unha destas prosas, co título de «Rememorando», con motivo das reflexións que nel produce o día de Defuntos na que describe unha escena no cemiterio: «¡La campana de la colegiata tañía lúgubre y doliente! Una débil humedad de lágrimas, bañaba las rosadas mejillas de unas jóvenes enlutadas (...)» Para rematar, despois de meditar abstraidamente a cerca da morte, rememorando un ser querido:
«¡¡¡Mercedes!!! Ante aquella lápida de granito y mármol en que un día, cumpliendo una deuda de gratitud, grabamos un Nombre, una Estrofa y una Oración, postrándonos de hinojos y llorando, rezamos largo rato e hicimos oración por el ánima de aquella que, ha un año, era nuestra amiga (...)12
En 1924 topamos unha nova mostra do seu facer poético en tres textos en galego publicados no propio diario El Compostelano baixo o epígrafe de «Poemas», un interesante tríptico que penso que paga a pena reproducir. O primeiro texto titúlase «Retablo» e está formulado desde unha liña paisaxística, entroncada coa tradición decimonónica e que ao tempo nos remite á que chamaremos liña hilozoísta da que Amado Carballo será o máximo expoñente:
«Abrente lumioso sobr?a fatuosidá do paisaxe relucente. O pincel d?un poeta fantaseador dibuxara preto do horizonte raras violetas.
A cidade durmía entramentres a aldea despertaba o seu traballo. A entrada branca perdíase na lonxana perspectiva das searas longas.
Soaban docemente as campás de todol-os mosteiros y-a guerra despertaba leda a o momento místico d?un albear castelán.
No orto pratas lumiosas; sobr?as violetas do occidente ouros degarando poesía.
Na miña y-alma evocaciós, recordos, bágoas, queixumes, saudades, o parecer: ansias e degoros.»13
O seguinte texto titúlase «Na fala» e está escrito en clave amorosa con perfís moi típicos da produción novelesca do escritor:
«Gorentaba estar con ela adoito, pro íase, alonxábase... Voaba de Compostela com?unha volvoreta meiguiceira. Tristenta e pensatibre ollaba todo o que había en seu redor como pra despedirse de cantas cousas lle foran familiares e cordiales.
Non falaba con naide. Estaba falla de folgos. ¡Probe necariña roiba! Nos seus ollos as bágoas beilaban por sair as meixelas. Cando xa marchaba chegou os seus beizos ao vidro da xanela e dixo tenramente:
-¡Escríbeme!
Supricaba doce e manseliñamente. ¡Quen a poidera amar! Ela ten fame de amor. Cada mirada das súas, e unha súprica, é un degoro. ¡Pombiña sin palomar! Sen corazón e [ ?] y-alma é sinxela
¡Quen a poidera querer!»14
O último texto titúlase «Filosofía» e en consecuencia trátase dunha reflexión escéptica e desilusionada sobre o comportamento humano.
«A Vida é unha xeira de desengaños y-a esprencia a nai da esterilidá.
¡Son tan poucos os que saben vivir!
Soilo os que saben mintir son os que saben trunfar»15
Non quero entrar demasiado en detalle pois os textos poéticos en prensa son moi numerosos e moi sentidos. Na sección que se titula Poemas, da que acabamos de citar un exemplo, e que non é fixa senón que aparece esporadicamente topamos unha prosa poética con certa intención filosófica, que enlaza co último en novembro de 1924, da que reproducimos un pequeno fragmento, mais como mostra do seu sentimentalismo que polas súas calidades estéticas:
«La vida es un poema muy grande compuesto por infinidad de poemas pequeños. La humanidad también es un gran poema, resultante de muchos poemas que la forman y le dan consistencia. La sociedad otro poema es producto de pequeños poemas que se van yuxtaponiendo, relacionando entre sí, hasta formar la gran sociedad de sociedades. La familia es igualmente otro poema: el menos complicado de ellos, el menos complejo, el menos áspero, el menos dado a la intriga mundana, y por lo tanto el más legal, el que debiera vivir siempre con el mismo esplendor, con la misma fuerza, con el mismo brillo. Mas hoy no resulta así; hoy el poema de la familia, que es el poema del hogar, no está de moda, no tiene ambiente, ni es cómodo ante las nuevas corrientes. Y es una tristeza ello» (...)»16
E baixo o epígrafe «Poemas del recuerdo» topamos un texto en prosa poética de temática amorosa seguido de varios poemas breves na mesma liña temática:
Contemplaba las rutas amables que me llevaron a ti, cuando mis afanes te buscaban.
Sentado sobre la yerba sedosa, matizaba pensamientos hondos en torno a tu imagen señera.
Eras conmigo, en aquella hora sólo animada por los rumores de nuestra intimidad cálida.
Una procesión de recuerdos hechos dulzor enervante, pobló mi torno, dando a mi vida un aire nuevo.
Oros de sol bañaban el paisaje.
Horizontes panzudos mostraban el sendero blando por donde otrora volara nuestra quimera hecha de sueños maravillosos.
No me daba miedo la soledad porque tu estabas allí; con tu deliciosa e inefable ternura.
***
Albas cruzadas de estrellas.
Encrucijada
campestre
por donde se fué
tu anhelo,
perdiéndose
aquella noche.
***
Cantas allá lejos, canciones al sol.
Eres una quimera en el azul:
Forma, hálito, aliento de una hora
feliz.
Prendida a tu ritmo mi alma va.
Volvoreta sonámbula,
con los brazos abiertos
apresa tu sombra en
el delirio de todas las
vigilias: mi ansiar febril.
***
Ya no te acuerdas
de mi:
mi antena no alcanza
mas que las
ondas de tu recuerdo.
***
Está muerta tu emisión
hacia mi:
antes me pintabas en todos
tus escenarios.
Otrora me decías todas
tus ansias.
En otro tiempo ansiaba ser
mi única quimera.
¿Quien te roba los momentos?
¿Sueñas aún?17
Teatro
No sec. XIX foron moi escasos os intentos de crear un teatro culto en galego. A maior parte das pezas que se representaban eran bilingües, reproducindo a diglosia existente na sociedade, e buscando nalgúns casos efectos humorísticos baseados na distorsión e ridiculización da lingua galega, utilizada unicamente polos sectores social e culturalmente inferiores, fronte á española propia de estratos urbanos e burgueses. Con todo nas últimas décadas comeza a aflorar, dentro do marco ideolóxico do rexionalismo, un teatro dirixido a un público culto. Tal é o caso de dramaturgos como Fco. Mª de la Iglesia ou Galo Salinas. No labor de promoción e desenvolvemento dunha industria teatral autóctona implicáronse, tanto desde a emigración americana como desde o interior, destacados galeguistas con certo poder económico, motivados unicamente por razóns patrióticas. Neste cometido integráronse os propios dramaturgos e actores, moitos dos cales non só se limitaron ao labor creativo e de interpretación. A constitución en 1903 da Escola Rexional de Declamación na cidade da Coruña será un dos máis importantes froitos. O acontecemento tivo lugar grazas ao esforzo dun grupo de actores dirixido por Eduardo Sánchez Miño, en colaboración con Galo Salinas, que sería o seu primeiro aínda que efémero presidente, pois axiña abandonaría o posto para ser substituído por Manuel Lugrís Freire, un dramaturgo que triunfaba nos escenarios galegos a comezos de século. A institución extínguese en 1905 dando por terminado o que Laura Tato considera o capítulo máis importante do teatro galego18. Por estes anos irán callando outras iniciativas da mesma índole como a Unión Artística Compostelá. En 1908 o propio Sánchez Miño funda en Ferrol a Escola Dramática Galega, que levará obras de Lugrís, Avelino Rodríguez Elías, Nan de Allariz, Vilar Ponte... a moitas cidades e vilas de todo o país. O teatro comeza a focalizarse como un eficaz instrumento pedagóxico, educador do pobo, tal como proba o feito de que moitas organizacións obreiras, relixiosas e culturais constitúan grupos teatrais máis ou menos fixos, que irán incorporando pezas en galego no seu repertorio, e potenciando con isto a proliferación de novas obras e autores.
No contexto das Irmandades prodúcese a fundación en 1919 do Conservatorio Nacional de Arte Galega, que suporá un cambio cualitativo para un teatro galego en pleno apoxeo. Como sucedía noutros xéneros, os ambientes urbanos e burgueses deixan de estar vedados, na procura dun público alleo ao mundo rural. Ademais comeza a verse o teatro como unha arte na que deben primar os valores estéticos, fronte ao utilitarismo moralizante de tempos anteriores. Vilar Ponte, Quintanilla e Cabanillas terán un papel destacado nesta xeira. O Conservatorio fortalecerá a articulación do tecido teatral en todo o país: creación de certames de teatro, cadros de coros populares, grupos teatrais ligados ao catolicismo... Pola década de 1920 comezan a proliferar en Compostela, grazas ao impulso de Posada Curros, grupos formados por universitarios, que representaban teatro galego.
A propia Universidade crea en 1922 o seu cadro galego de declamación, dirixido por Mariano Tito Vázquez, no que se irán incorporando estudantes como Xosé Mosquera, que dirixiu o grupo Cativezas, Xermán Prieto, director do Cadro Escolar, Xoán Xesús González, Xosé Posada Curros, Fermín Bouza Brei, Olimpia Valencia...
Boa parte das obras que estreou este grupo teatral eran de Armando Cotarelo Valledor (Lubicán, Sinxebra, Trebón...), aínda que tamén foron moitos os casos en que os mesmos actores foron creadores dalgunhas obras. O propio Xoán Xesús estreaba o 17 de xaneiro de 1922 no Teatro Principal de Santiago o drama titulado Carmiña19, que chegou a ser representado polo grupo teatral La Raza, que dirixía o seu bo amigo Manuel Mesejo Campos; obra que contou con acompañamento musical baixo a dirección do mestre Soler e con alalás e melodía de gaita entre bastidores20. O diario compostelán El Eco de Santiago reproducía a noticia da representación, baixo o epígrafe de «El estreno de Carmiña», unha crítica cargada de retranca, na que se queixa o comentarista quizá hiperbolicamente das deficiencias de son que lle impediron escoitar e, por tanto, valorar a obra agás no aspecto musical. Con todo a ovación e o cariño de que foi obxecto o autor e en parte intérprete da obra, tal como manifesta o propio crítico, parecen amosar que non debeu estar tan mal a representación, dada a calorosa acollida por parte do numeroso público:
«El anuncio del estreno de la comedia en dos actos y un prologo, con ilustraciones musicales, titulada Carmiña llevó a numeroso público anoche al principal.
De las dificultades que entraña la literatura teatral, de lo poco fácil que resulta dominar la técnica y justificar las situaciones y de lo costoso que es enlazar escenas se habrá percatado bien el señor González, autor de la comedia, en la representación de anoche.
La obra empieza con un prólogo que recitó el mismo autor y del cual, ciertamente, se quedó el público sin saber nada gracias a sus deficientes condiciones declamatorias.
Mientras dura el prólogo la orquesta ejecuta una hermosísima página musical, de asunto gallego, obra del maestro Soler y que fué entusiásticamente aplaudida viéndose la orquesta obligada a repetirla.
Es la música lo mejor que tiene Carmiña y no decimos lo único porque seguramente hay en lo que no hemos podido oír, a pesar de cuantos esfuerzos hicimos, bellezas que merecerán también el elogio que el público tributó unánime a la composición del maestro Soler.
Los coros y a-la-las que entonan los grupos entre bastidores acompañados de la gaita, muy afinados por cierto, merecieron también el aplauso con que fueron premiados.
Y nada más podemos decir del estreno de Carmiña porque, en rigor, no nos pudimos enterar de nada más.
Al final de la comedia fué llamado al palco escénico el autor a quien se le aplaudió con cariño.»21
Tamén é autor da peza en galego de carácter romántico e amoroso, moi acorde coa liña da súa obra narrativa, titulada Felisa que permaneceu inédita até o 2007.22
A interrupción que a ditadura de Primo supuxo para o desenvolvemento do xénero quizais fose a causa de que o cuntiense paralizase a súa actividade neste campo.23A totalidade dos grupos teatrais do país desapareceron, entre eles o propio grupo Universidade, que non é quen de facer unha soa representación durante o curso 1923-24, a pesar de que o intentou cunha obra de Posada Curros e con Beiramar de Cotarelo, cuxa inminente estrea chegou a ser anunciada polo propio Xoán Xesús en El Pueblo Gallego en febreiro do 1924, aínda que non chegaría ao escenario. No propio ano 1924 produciuse un intento por parte de Cotarelo de crear en Compostela una escola de declamación galega; proxecto que é apoiado polo de Cuntis aínda que insistindo na necesidade da creación previa dun organismo ou colectividade que e explote comercialmente:
«Para dar impulso al teatro gallego es imprescindible la S.A. con todo su positivismo y su libro de Haber y Debe (...) No es tiempo en que la buena voluntad se baste a ella misma; precísase una base de dinero para imponerla, para conducirla por el camino del triunfo.»24
A partir deste momento unicamente quedaron en pé os coros folclóricos, apoiados e utilizados polo propio réxime. Nestas circunstancias, en 1926 Xoán Xesús decide crear unha compañía de teatro galego, mais as polémicas con que se topou no intento fixeron que fracasara. Desta maneira nos conta os feitos Laura Tato:
«Non era a primeira vez que o intentaba; coñecía todos aqueles que fixeran teatro antes da ditadura, así que axiña contou cun grupo de rapaces dispostos a secundalo. O problema xurdiu coas mulleres, e para solventalo non se lle ocorreu mellor cousa que facer un chamamento na prensa compostelá e viguesa solicitando raparigas que os apoiasen e prometendo un salario polo traballo. Que tivese que botar man deste método indica que a ditadura agudizara o problema da cuestión lingüística, pois Compostela era a cidade que contara con maior número de actrices. Se algunha pensara en contestar, renunciaría cando La Voz de Galicia, baixo o título ?Mujeres buena presencia?, transformou o chamamento de Juan Jesús González nun anuncio de dubidosa honestidade en que se incluían prezos de saída»25.
En calquera caso penso que compre reproducir o chamamento do cuntiense polo interese que penso que ten como importante documento para a historia do noso teatro e para coñecer o estado en que se topaba por aqueles anos.
«Ante la profunda apatía ante todo lo nuestro, hacia todo lo verdadero y netamente gallego, voy a tener la insigne audacia de esbozar una idea que se me antoja buena, que me parece patriótica, que estimo digna de vitalizarla, de darle cuerpo, de convertirla en una firme y elocuente ejecutoria.
Se me ha ocurrido fundar una compañía de teatro gallego en serio, de un teatro gallego de verdad, de un teatro gallego en el que se ponga de manifiesto todo cuanto Galicia puede valer artística y socialmente. Un teatro gallego que sea una escuela de civismo, una escuela de arte y sobretodo un exponente de nuestra cultura, un medio verdadero de nuestra valoración como pueblo vital.
Ya somos un grupo de entusiastas, de jóvenes abnegados, anhelantes, ansiosos de realizar una obra ponderal. Sólo nos faltas el concurso de unas cuantas mujeres que sabiendo ser gallegas nos presten su ayuda, nos ofrezcan su entusiasmo y se dispongan a colaborar honrada y dignamente con este grupo de gallegos que queremos hacer algo ejemplar, algo que nos enaltezca y sea luz que ilumine el porvenir de Galicia. ¿No habrá ninguna mujer que, además de ganar su correspondiente sueldo diario, nos secunde en esta obra que nos decidimos a comenzar a pesar de que no ignoramos las serias dificultades que hemos de tener que vencer? A vosotras damas gallegas, seáis de la clase que seáis, recurrimos en este momento, para que hoy vosotras, como María Pita, Juana de Vega, Concepción Arenal, Rosalía y otras en fechas pasadas, nos ayudéis en esta empresa que si traéis a ella un poco de entusiasmo y de fe puede cubrirnos de gloria, de renombre y de esplendor.
El teatro gallego está por llevar a la escena, está por dinamizar, por vitalizar, y a mi se me ocurre darle expansión, darle universalidad, darle personalidad. A las buenas gallegas acuso para que nos ayuden, para que nos animen y con nosotros eleven el gran monumento de nuestro teatro nacional. Galicia y América nos esperan.»26
En 1926, cesado o directorio militar e levemente relaxado o control do réxime, nacía por fin a Agrupación Dramática Galega, fundada en Vigo por Emilio Nogueira. Un ano despois presentaba o drama O pecado alleo de Leandro Carré, ao tempo que Mariano Tito representaba en Santiago Margarita a malfadada de Herminia Fariña, e Lar editaba O Mariscal de Vilar Ponte e Cabanillas, obra que deu lugar a grandes polémicas polo seu fondo alento patriótico. Quedaba aberto o camiño para a total recuperación das artes escénicas, que non se produciría ata a chegada da República; unha nova xeira na que desempeñarían un papel esencial intelectuais como Vilar Ponte e sobre todo Álvaro de las Casas. Sen embargo, como xa dixemos, nesta etapa o cuntiense manteríase desligado de todo tipo de actividade teatral, probabelmente debido ás múltiples ocupacións profesionais.
Narrativa
A literatura deste novo rexurdimento comeza a dotarse da infraestrutura necesaria para unha produción firme e estábel. Neste sentido cabería salientar a fundación de editoriais dedicadas exclusivamente á publicación de obras de distintos xéneros en galego coa función de espertar o autoaprezo, e por tanto servir de instrumento para a creación de conciencia galeguista.
Se en poesía, por motivos estéticos, estábanse asimilando influencias externas procedentes das vangardas europeas, na prosa narrativa, neste caso por motivacións máis divulgativas que estéticas, comeza a aparecer unha literatura folletinesca ao estilo da que está a triunfar en lingua española. Precisamente Céltiga e Lar editarán unhas coleccións de novela breve nas que unha boa parte das obras obedecían a estes parámetros; relatos de ámbito urbano, con protagonistas pertencentes ás clases medias ou burguesas (mesmo fidalgas), superación, no plano lingüístico, de prexuízos de tempos anteriores nos que, por unha cuestión de verosimilitude, se recorría ao bilingüismo. Non se trata agora de abandonar a temática rural senón de atraer ao campo do galego ao lector urbano afeito a un tipo de lecturas sinxelas, breves, sen complicacións de estrutura, sentimentais, de periodicidade fixa e accesíbeis economicamente, das que Leandro Carré de Alvarellos foi un puntal importante como editor, pero tamén como novelista: «Carré andaba á busca do que hoxe entendemos por novela de quiosco, pero en galego»27. De feito o propio Carré Alvarellos será autor de Naiciña, relato de carácter amoroso e ambientación urbana, publicado por Lar, e definido por Anxo Tarrío como «novela rosa»28. Definición aplicábel a O Xornal de Mavi e outras obras deste autor. Nesta mesma orientación poderíamos incluír A terra chama (definida como «noveliña de amores») de Uxío Carré Aldao, así como algunhas das de López Abente.
A colaboración do cuntiense nesta colección de novela curta de Lar xa se anunciaba o 25 de xullo de 1924 en A Nosa Terra:
«Sairá axiña o primeiro número de Lar. Quincenalmente publicará noveliñas de: Wenceslao Fernández Flórez, Armando Cotarelo, Leandro Pita Romero, Francisco Camba, G. López Abente, José Posada Curros, Manuel Lugrís, Euxenio Carré Aldao, Noriega Varela, Ánxel del Castillo, Amado Carballo, Aurelio Ribalta, Juan Jesús González (...)»29
Neste contexto teríamos que situar a obra narrativa de Xoán Xesús González, formada por tres noveliñas: Ana María, A filla da patrona e A modelo de Paco Asorei, as tres ambientadas basicamente en Compostela, sendo editadas as dúas primeiras na colección de novela curta de Lar e a última na editorial Nós.
Todas elas foron amplamente recensionadas na prensa do momento. En outubro de 1925 topamos unha reseña anónima de Ana María no propio voceiro das Irmandades, na que se subliñaba o labor consciente dos promotores da colección, ademais de destacar a importancia que o autor vai cobrando na literatura galega. A sinxeleza, a verosimilitude e a emotividade son os riscos que o crítico considera máis salientábeis:
«O número 13 d?esa publicación cruñesa [en referencia a Lar] que tanto ven laborando pola literatura galega, contén unha fermosa noveliña do conocido escritor compostelán Xoan Xesús González, un dos que en pouco tempo, mais c?un intenso traballo, logrou facerse un nome estimado entre os cultivadores das belas letras. Esta noveliña que agora publica LAR é dina continuadora das anteriormente dadas a luz pol-a revista, que así vai buscando canta firma de valor poida contribuír â labor creadora da novela galega que os seus editores se propuxeron facer. A novela de Xoan Xesús González, escrita sinxelamente, e cuio desenrolo mais que un conto parez a páxina real d?unha vida, ten a súa acción entre estudantes primeiro, despois continúa nun ambente de señorío, e sempre ten un selo especial no seu relato fluído, na súa intensidade emotiva. A publicación LAR merez ben o favor do púbrico e o apoyo de todol-os amantes da literatura rexional.»30
Na recensión que a revista Nós fai de Fuxidos de López Abente, novela tamén de carácter amoroso, faise un resumo das obras que leva publicadas Lar, entre as que menciona, entre outras, O Kalivera H.P. de Xulián Magariños, O Consentimento de Luís G. Vicencio, O home que deu vida a un morto de Leandro Carré, A coutada de Risco e A filla da patrona de Xoán Xesús González.31 Máis espazo lle dedica a esta última obra A Nosa Terra que na reseña aparecida no nº 229 (1-10-1926), aproveita para advertir do perigo de que desapareza a colección, e anima á subscrición «que non custa mais que 1?60 cada seis números», describindo esta nova obra como:
«Unha noveliña ben escrita, amena, que pubrica Lar no seu número 25. Xuan Xesús González danos con ela unha nova mostra da súa capacidade literaria d?abondo reconoscida en toda a sua laboura en galego e castelán».32
El Pueblo Gallego celebra dun xeito especial a aparición da obra nun editorial, en primeira páxina, cunha felicitación que fai extensíbel a todos os traballos que están a publicarse na colección Lar:
«A enxebre publicación ?Lar?, que ven dando a lús moitos traballos dinos de gabanza, leva no último número as súas páxinas unha novela do noso bo amigo Johan Xesús González. N?ise alcouve de inteleitualidade que ven a esparexer as súas producións cheas de luminosidade, que son un albor de espranza, figuran algúns como Johan Xesús que non solo son aloumiñosa promesa do porvir sinon que xa constituen unha realidade. A filla da patrona, obra do noso redactor xefe en Santiago é abofé unha mostra do seu valer. Sabe dibuxar de maneira xusta un aspecto da vida estudiantil compostelán, e sin duda algunha será recebida con grande aprauso polo púbrico que sabe gustar do escollido e delicado»33
De entre as diversas reseñas que se publicaron sobre A modelo de Paco Asorey destacaremos a que apareceu na portada de El Pueblo Gallego en abril de 1925:
«A modelo de Paco Asorey. Bajo este título publicará dentro de breves días una novela escrita en idioma gallego Juan Jesús González. Desarrollarase la acción de esta obra en la monumental Compostela y sus páginas están imprenadas de una sabrosa realidad.» 34
Tamén aparece extensamente recensionada en El Heraldo de Galicia oito meses máis tarde:
«Próximamente se pondrá a la venta una novela escrita por nuestro querido compañero en la prensa y joven escritor don Juan Jesús González. Titúlase A modelo de Paco Asorey y está escrita en el idioma vernáculo, en nuestra lengua nativa, con esa fogosidad que da a sus prosas el entrañable camarada. Casi todos los capítulos de esta novela de Juan Jesús tienen por escenario, las rúas, las plazas, los más bellos y emotivos lugares de Compostela. Los personajes eje de la trama novelesca, dijérase que han vivido o están viviendo entre nosotros, por su carácter tan real, tan cercano a nuestro ambiente.»35
Os «breves días» ou o «próximamente» converteríanse en arredor de oito anos, pois a obra non vería a luz ata o vinte e nove de setembro de 1933. Descoñecemos o motivo da tardanza, mais, aínda que na nota de prensa non se menciona a editorial que ía levar a cabo a publicación, tal vez se tratou dun proxecto do que Lar desistiu por non adaptarse completamente aos criterios da colección de novela breve, pois é máis extensa que as anteriores. O certo é que en 1933 Nós decide levar adiante esta demorada edición. A pesar disto, algúns fragmentos da parte inicial da obra xa foran aparecendo por entregas no semanario El País Gallego, que como vimos fora fundado e dirixido polo propio Xoán Xesús, tan partidario, como vimos, deste modo editorial. O título co que se reproduce é o de A modelo, e vai asinada co pseudónimo de René de Mauperin, que empregaba habitualmente no xornal, e que procede do título dunha obra dos irmáns Goncourt, tamén de estilo folletinesco, que fora publicada polos franceses Edmond e Jules Goncourt no xornal L?Opinion Nationale en 1864.
Tamén é autor dunha novela inédita, Teresiña Novás, e doutras dúas que non se conservan, A Rayola «Novela rústica de lucha» e Rosario Doval «Novela gallega». Probabelmente formen parte das numerosas obras foron queimadas coa chegada do franquismo por medo a represalias36, pois, ao menos no primeiro caso, aínda que por desgraza non podemos ter acceso á súa lectura, que seguramente sería de grande interese dado que, segundo parece, trataba un tema tan apaixonante como é o agrarismo, o que si podemos topar son reseñas da súa saída:
«Se haya en prensa y saldrá a luz dentro de breves días una novela del joven y talentoso escritor Juan Jesús González, una de las más sólidas esperanzas de la intelectualidad gallega. El libro de nuestro distinguido colaborador se intitulará A Rayola, escrito en gallego, como su epígrafe indica, y en él se aborda uno de los problemas más transcendentales y palpitantes de Galicia, cual es el agrarismo y la vida campesina en general. Esta obra enriquecerá, sin duda, la biografía gallega y obtendrá de seguro un lisonjero éxito.» 37
Ademais das novelas mencionadas tamén teriamos que facer alusión aos múltiples traballos narrativos breves, algúns en castelán e outros en galego, que reproduce na prensa. Xa mencionamos liñas arriba a publicación de algunhas prosas poéticas que en ningún caso se poden considerar relatos nin nada que se lle pareza. Como representativo dos relatos, tamén de tipo folletinesco e sentimental, cumpriría mencionar o titulado «Necariña», que publica en El Compostelano e que reproduce a nostalxia dunha moza de condición fidalga que o ten todo, desde o punto de vista material, mais fáltalle o amor, non ten quen a ame:
«Doce e morno atardecer d?outono. A paisaxe rumorosa adormece os derradeiros sospiros do serán.
Marelean as follas dos castiñeiros nas corgas e nos soutos.
Nas carballeiras a bris do anoitecer vay compoñendo unha sinfonía lediciosa e tenra que somella de murmurios de caricias de nay.
Unha fragancia de mazáns maduras enche todo o momento emotivo.
Óyense alalás lonxanos.
Copras d?amor nas Eiras máis pretas.
No quinteiro barullan os rapaces brincando a panda.
Xogando â billarda.
A o alirón, alirón.
Pasan pol-as corredoiras os carros dos derradeiros labradores, cantando monótonamente.
Renxendo queixosos.
Renqueando reumáticos tirados por uns bois cansos e pousafoles que non teñen medo a aguillada.
Ladra un que outro can n?unha que outra eira do lugar.
Saen os primeiros mozos de ruada temprán.
E pol-a seara baixan as derradeiras beceiras de ovellas tras das que un rapás apurra un can que ten máis ganas de comer que de ladrar.
Xa está fechando a noite.
Esmoreceron todol-os ouros do horizonte y o serán madrigales e namorador afogou nas sombras da noite que a o fallo chegou.
II
Na solaina branca do pazo como unha necariña insensibre pro soñadora, soña debruzada sobr?os vidros, a derradeira dona das longas eredás; dos eidos inmensos, das aldeas veciñas, dos piñeirales pretos, das carballeiras se ollan ao cerca.
Eulalia de Troitosende:
Branca como unha monxa.
Delicada como un madrigal.
Cos seus ollos craros, a medio fechar, cavila, pensa, fúndese no seo da súa vida, pra buscar a verdá, a lus doseu porvir.
Quedou soila no pazo..
Soila e desamparada.
Soila:
Sin amor, sin cariño, sin quentura de nay, sin tenras verbas familiares, sin consolos de verdadeiras persona amigas.
Cada día, Eulalia é máis sentimental.
Máis soñadora porque se pon máis triste.
Anda soila como un pantasma pol-os ampros, pol-os longos, pol-os infitos sobrados do seu pazo soberbio, grande, monumental.
Soila por entr?os criados que bican o chan pr?ond?ela pasa.
Que a adoran.
Que a miman.
Que a queren porque son os que a oyen chorar:
Sufrir.
Saloucar.
Desesperada entr?a malenconía que lle chucha a y-alma.
Eulalia de Troitosende é unha dama rica, moi rica.
Pro non é feliz, non ten ventura, non ten o agarimo d?un corazón que a ame.
Fáltalle a quentura d?unha y-alma hirmán xa que non o seo d?unha nay que a coma a bicos.
Y-esta tarde, este anoitecer, como todal-as tardes, como todol-os anoiteceres, debruzada na solaina pensando na súa vida.
Soñando no seu porvir.
Ollando a o alén...»38
NOTAS:
1 GONZÁLEZ, X.X., «Crónica bibliográfica», El Pueblo Gallego (Vigo, 31-1-1925), p. 2.
2 A recensión que se fai da obra na revista Nós é moi positiva a pesar de que o crítico considera que o título non é o máis axeitado: «Cecais unha miga trabucado o título d?iste libriño -por dar certo valor normativo â verba morfoloxía, de valor puramente especulativo- contén emporiso un traballiño, ateigado d?atinadas ouservaciós, onde se discute o problema da grande urbe, suscitado eiquí por Faraldo e Vilar Ponte e discutido en difrentes sensos por Valle Inclán, Montes, García Martí, e outros. Xan Xesús González e do noso pensar, incrinado â intensificación da vida nas pequenas vilas, e fúndase pra elo principalmente no caraute da xente galega, refrautaria ô urbanismo, e na imposibilidade xeográfica da gran cidade. Unha consideración crítica ben feita do caraute do galego dentro e fora da terra; unha xusta apreciación da Edade Meia, avaloran iste traballo.» «Libros.Hacia una morfología de la vida gallega«,Nós, nº 28 (Ourense, 15-5-1926), p. 17.
3 A Nosa Terra dedícalle unha extensa reseña que loa as propostas do libro, aínda que ao final discrepa no tocante a que nunca existirán grandes urbes en Galiza:»Un ensaio moi interesante que tende a remexer o ambente desleixado da Galicia actual. O autor pretende co?este folleto encetar unha polémica construtiva e xestadora. Pide combate nun nobre ardimento de desexo para que a vida rebula con toda a súa intensidade creadora. Sustentase a tesis de que a caraiterística da vida galega non é o núcleo das grandes cidades senon as pequenas vilas, inda que vilas conscentes e capacitadas que faciliten aos seus veciños elementos de cultura e de traballo. Dende logo que o non eixistir xa en Galicia unha grande urbe como desexaban algúns escritores arelando as ventaxas que proporcionan os grandes núcreos de povoación, e unha mostra de que nos non levou a eso a nosa maneira de ser, xa que esas son cousas que non xurden pola vontade de catro inteleituaes que así o queren, senon expontaneamente do mesmo desenvolvimento da vida coleitiva. Mais con todo parez que os tempos modernos van axuntando familias e mais familias en duas cidades galegas, A Cruña e Vigo, que levan camiño de seren en poucos anos dous centros populosos, verdadeiramente importantes, de Galicia, e como populosos mais doados e axeitados tamén para determinados adiantos que precisan da quentura de moitos peitos». «
Hacia una morfologia de la vida gallega por Xuan Xesús González», A Nosa Terra, nº 221 (A Coruña, 1-2-1926).
4 A recensión é feita por Ramón Martínez López que considera ao autor: «Un luchador, un combatiente noble que al margen de las escalas de la genuflexión aduladora, conserva en su alma reminiscencias desprendidas del noble oficio de picar la dura piedra, trabajo que lejos de aminorar su prestigio, parece como si lo enaltediese más (...) »E da obra en cuestión di que se trata «de una sublimación de la villa como entidad geográfica y espiritual; una suma de argumentos demostrativos de la transcendencia que para el vivir galaico ?eminentemente campesino- traería el desarrollo de instituciones culturales en estas agrupaciones de población en donde hoy se refugia lo más gallego (...) «. MARTÍNEZ LÓPEZ, R., «Un nuevo libro de Juan Jesús González. Hacia una morfología de la vida gallega», El Compostelano (Santiago, 4-1-1926), p. 1.
5 A referencia saqueina dun artigo publicado en El Compostelano no que reproduce integramente a recensión que fora publicada en A Nosa Terra: «El último número de A Nosa Terra y en su sección de libros gallegos y extranjeros publica un favorable juicio crítico de la nueva obra de nuestro compañero de redacción Juan Jesús Hacia una Morfología de la Vida Gallega. El Juicio de referencia está contenido en las frases siguentes que reproducimos: Un ensaio moi interesante que tende a remexer o ambente (...)». O artigo continúa indicando que «Tambien la revista Domoq en Galicia, dice: Acaba de salir una obra de la que es autor nuestro buen amigo y distinguido literato D. Juan Jesús González, titulada Hacia una morfología de la vida gallega» e para finalizar engade: La crítica de prensa hace muy buenos elogios del ensayo literario, en la [Sic.] que el autor se propone encauzar la vida gallega dentro del camino de la más floreciente prosperidad». « Opiniones Valiosas», El Compostelano (Santiago, 8-2-1926), p.3.
6 O texto procede do dorso dun recorte de prensa do arquivo de Xulia Sánchez , viúva de Blanco Torres, que me foi facitado en 1998 por Antonio e María Amparo que coidaron con cariño a Xulia e custodiaron o legado documental do seu home. Aínda que descoñezo a data debe ser da segunda metade de 1925 ou de 1926.
7 Despois dunha reseña correspondente a A modelo de Paco Asorey, aparece esta, baixo o erróneo epígrafe «Un hombre muerto», El Heraldo Gallego
(Buenos Aires, 20-12-19925), p. 4.
8 GONZÁLEZ, X. X., Regionalismo, nacionalismo, separatismo, cit.
9 «Follas novas. Libros e revistas. Agarimos», A Nosa Terra (A Coruña, 1-9-1921), p.7.
10 GONZÁLEZ, X. X., «Crítica literaria. Tomo Vagalumes», cit.
11 Id., «El viejo poeta», El Compostelano (Santiago, 17-5-1921), p.1. No encabezamento aparece a dedicatoria: «Para Posada Curros en prueba de afecto».
12 Id., «Rememorando», cit.
13 Id., «Poemas», El Compostelano (Santiago, 28-8-1924), p.1
14 Ibid.
15 Ibid.
16 Id., «Poemas», El Compostelano (Santiago, 18-11-1924), p.1
17 Id., «Poemas del recuerdo», El Compostelano (Santiago, 29-4-1935), p.1
18 Cf. TATO FONTAÍÑA, L., Historia do teatro galego. Das orixes a 1936, en Historia de Galicia, eds. A Nosa Terra, p.57.
19 «El estreno de Carmiña», El Eco de Santiago (Santiago, 18-1-1922), p.1.
20 Segundo testemuñas da época na obra entoábanse unhas cantigas referidas a un coñecido gaiteiro de Cuntis (aínda que compostelán de procedencia). Trátase de Miguel Liméns (coñecido en Compostela como Miguel «O Mexa»). O propio Miguel cantaba nas ruadas en Cuntis estes versos que sabía de memoria. Mesmo hai quen apunta que puido ser o propio Miguel o que actuara como gaiteiro na estrea de Carmiña.
21 «El estreno de Carmiña», cit.
22 SEIXO PASTOR, M. (ed), Xoán Xesús González. Felisa, eds. Fervenza (A Estrada 2007).
23 No ano 1926 Xoán Xesús insire en El Compostelano o fragmento inicial dunha obra teatral, Isaura no quiso pecar, que segundo parece pretendía converterse nunha obra de tipo folletinesco por entregas, mais, sexa polo motivo que for, non tivo continuación en números posteriores. GONZÁLEZ, X. X., «Trozos de comedia. Isaura no quiso pecar», El Compostelano (Santiago, 13-11-1926). Tamén obra no noso poder unha peza teatral inédita, ou quizais sería mellor dicir unha opereta, pois conta con acompañamento musical, obra do mestre Emilio Gutiérrez del Castillo. Leva por título Los Estudiantes.
24 Id., «Ecos compostelanos. Nuestro comentario», El Pueblo Gallego (Vigo 20-5-1924), p.8.
25 TATO FONTAÍÑA, L., Historia do teatro galego. Das orixes a 1936, Historia de Galicia, eds. A Nosa Terra (Vigo 1999), p.114. Quero manifestar o meu agradecemento a Laura Tato, pois da súa obra tomei datos esenciais para elaborar este apartado.
26 GONZÁLEZ, X. X., «Llamamiento. Hacia una compañía de teatro gallego», El Compostelano (Santiago, 3-2-1926), p.1.
27 TARRÍO VARELA, A., Literatura galega. Aportacións a unha historia crítica, eds. Xerais (Vigo, 1994), p.206
28 Id., Literatura gallega, en Historia crítica de la literatura hispánica 28, eds. Taurus (Madrid, 1988) p.98.
29 A Nosa Terra (A Coruña 25 de Xullo de 1924), p. 6.
30 «As novelas de LAR. Ana María», A Nosa Terra (A Coruña, 1-10-1925), p. 12.
31 «Libros. Las novelas Lar», Nós, nº 35 (Ourense, 15-11-1926), p. 18.
32 A Nosa Terra (A Coruña, 1-10-1926), p.10.
33 «Unha pequena novela de Johan Xesús González», El Pueblo Gallego (Vigo, 30-9-1926), p.1.
34 «A Modelo de Paco Asorey», El Pueblo Gallego (Vigo, 14-4-1925), p.1.
35 «Letras gallegas», El Heraldo de Galicia (Buenos Aires, 20-12-1925), p. 4.
36 Nun artigo publicado en 1922 reproduce tamén o epígrafe dunha novela amorosa da que asegura ser protagonista xunto cun personaxe chamado Hirma. Polo contido destas liñas que el cualifica como «Páginas de un libro cercano y raro» parece o inicio dunha novela do estilo das mencionadas. GONZÁLEZ, X.X., «Al llegar», Progreso (Pontevedra, 21-6-1922), p. 1.
37 GONZÁLEZ, X. X., «Una novela gallega», Progreso (Pontevedra, 21-2-1923), p. 1.
38 Id.,«Necariña», El Compostelano (Santiago, 5-8-1925), p. 1.
|
|
|
|
|
|
|
