| Historia de Cuntis. Especialmente no que atinxe á represión franquista |
|
| Comezo este novo Blog co que intento recuperar outro que tiña anteriormente e que foi dado de baixa no seu tempo. Pretendo recuperar no posíbel todos os textos e imaxes que tiña e ademais continuar con outros traballos novos que considere que poidan ter interese |
|
|
| O meu perfil |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| O mestre como motor de progreso. A Guerra Civil e a depuración do maxisterio |
|
Durante todo o seu periplo histórico, o papel máis destacado no ámbito educativo desempeñaríao a figura do mestre, o grande protagonista de todo este proceso. Cun traballo duro, humilde e mal pago desde a máis remota antigüidade, na que ten sido un oficio exercido por persoas de rexa cultura, moitas veces pertencentes a familias adiñeiradas que padeceron algún revés económico.
Os ensinantes foron sempre ao longo da historia, os difusores do coñecemento, da cultura, das artes e das ciencias. Un colectivo que constituíu un verdadeiro motor de progreso para a humanidade. Ben conscientes disto, todos os réximes totalitarios, todos os tiranos que os pobos padeceron ao longo da historia tiveron como obxectivo esencial a eliminación daqueles individuos considerados culpábeis do triunfo das ideas progresistas, que defendían aspiracións que hoxe parecen tan básicas como a liberdade e a igualdade entre os seres humanos e o dereito lexítimo dos cidadáns a defenderse frente a calquera tipo de opresión. Neste sentido quixera dedicar dun xeito especial este traballo a aqueles mestres que cumpriron unha misión esencial que frutificaría na grande xeira de prosperidade nas máis variadas disciplinas que se produciría no primeiro terzo do século XX, especialmente na II República. O inédito sistema democrático que representou a república supuxo unha verdadeira revolución no plano social, laboral e político, da que poden ser exemplos a reforma agraria, o matrimonio civil, o divorcio, a concesión do dereito a voto para as mulleres, o desenrolo das organizacións de traballadores e do diálogo social, impulso das artes, creación de bibliotecas e museos ou as célebres Misións Pedagóxicas, coas que se conseguiu incrementar o nivel cultural das xentes do rural por medio de charlas, bibliotecas itinerantes, exposicións, proxeccións de cine, espectáculos ao aire libre… Mais quixera centrarme agora no terreo da educación, na que se acadaron importantes avances, con Marcelino Domingo á frente do Ministerio de Instrucción Pública, exemplificados en grandes reformas no sistema educativo, especialmente a instauración dun ensino laico, aconfesional e mixto, melloras laborais e salariais para o profesorado, aumento espectacular do número de escolas, creación dos institutos, modernización e incorporación de novos medios e métodos pedagóxicos… Prosperidade que non podía ser consentida polos sectores máis reaccionarios da nosa sociedade, pola Igrexa e por boa parte do exército, que se levanta en armas contra a legalidade democrática republicana e contra o goberno electo polo pobo.
Un dos colectivos que sufriron a represión dun xeito máis significativo foron precisamente os mestres. Moitos dos ensinantes máis esforzados e innovadores foron procesados, encarcerados, exiliados, inhabilitados para levar a cabo o seu labor pedagóxico, mesmo algúns deles asasinados.
«Se houbo un sector social na que o franquismo se cebou especialmente ese foi o dos mestres. A cultura era perigosa, as ideas novas e a crítica eran disolventes dos dogmas relixiosos e da sagrada unidade da patria española, por tanto, os mestres eran todos sospeitosos polo simple feito de ter nas súas mans a capacidade de que as mentes infantís maduraran e se fixeran autónomas e pensaran por si mesmas (…)»1
Despois do alzamento franquista créase unha Comisión Depuradora do Persoal do Maxisterio que dirixe unha circular aos alcaldes, curas párrocos e comandantes de posto da Garda Civil. Constituíuse esta Comisión «para la depuración del personal del Magisterio con el fin de proceder a instruir rápidamente los expedientes de los maestros que tuvieran cargo el día 18 de julio»:
«Se interesa de V. S. con la mayor urgencia y siempre dentro de un plazo máximo de 15 día, el informe correspondiente a todos aquellos que comprenda su jurisdicción en el que harán constar de modo directo y concreto, la conducta profesional, religiosa, social del Maestro, así como sus actuaciones políticas, si las tuviera, señalando entonces el partido en el que ha militado, asociaciones secretas de que formó parte o su simpatía por aquellos y estas, especialmente después de la revolución de Octubre, y si orientó la enseñanza o su actuación profesional en sentido disolvente. Estos informes deberán extenderse separadamente para cada maestro (…) para que en este solemne momento pueda lograrse la radical y definitiva reorganización del personal docente y sean unos ratificados en sus destinos con el prestigio y las consideraciones que requiere la función educadora que les está encomendada y removidos los que con sus predicaciones y falsas doctrinas han envenenado las conciencias infantiles y se han hecho acreedores a la severa sanción que ahora requiere la salud de la Patria (…)»2
Sanción da que foron obxecto mestres moi queridos no noso concello que serían detidos, encarcerados e cesados polo Xefe de Servizo Nacional de Primeira Ensinanza. Este sería o caso de Xosé Viéitez de Soto (mestre de Magán, encarcerado, inhabilitado e exiliado en México)3, Antonio Ríos (mestre de Xinzo, encarcerado durante anos, posteriormente foi inhabilitado con separación do servizo e baixa no escalafón), Aurelio Rei García (mestre na Graduada de Cuntis, que sería encarcerado, inhabilitado con separación do servizo e baixa no escalafón4), o seu fillo Aurelio Rei Carou (que exercía en Arnego-Carbia, suspenso de emprego e soldo, traslado forzoso e inhabilitado para cargo directivo5), o seu xenro Manuel Torres García (que exercía en Prado da Canda-concello de Covelo-, estivo en prisión preventiva, sufriu traslado forzoso e foi inhabilitado para cargo directivo), Uxío Souto (profesor de debuxo no instituto da Estrada, tivo que exiliarse en México), Santiago Díaz Jiménez (mestre de Mesego que sería cesado e suspendido de emprego e soldo por un ano e máis tarde condenado a traslado forzoso por tres anos6), Xosé Torres González (detido na súa casa de Magán, aínda que exercía como mestre na parroquia estradense de Ouzande, foi encarcerado e máis tarde condenado a separación do servizo con baixa no escalafón7), Luís Vidosa Mozo (mestre de San Mamede de Piñeiro, suspendido de soldo e desterrado a Huelva)8, Manuel Pena Sayáns (que fora militante da Unión Socialista Gallega de Xoán Xesús González, e que cando estalou a guerra sería un dos mestres depurados na provincia de Lugo)… No veciño concello de Moraña a represión tamén se cebaría nos mestres. Serían depurados Xosé Gago Fariña (mestre de Cosoirado), Xosé Ramón Gamallo Silva (mestre de Amil) e Xosé Montáns Ruibal (de Rebón).9
Mención á parte merece o mestre e xornalista agrario Xosé Vázquez Grela. Foi un autentico axitador cultural e social. Participara activamente no movemento agrario cuntiense, ocupando o cargo de xefe das Sociedade Agraria de Cuntis e sendo un dos mellores redactores de El Bólido e fundador de El Bólido de Cuntis. Nacera en Padrón, mais casara con Xosefa Iglesias, natural de Cuntis, con quen tivo seis fillos. Cando se produciu o alzamento estaba de mestre en Nigrán. O 12 de setembro de 1936 ao mediodía fórono deter á escola diante dos seus alumnos varios falanxistas e o tenente da Garda Civil Francisco González Rodríguez, alcumado o Rabioso. Pegáronlle cinco tiros polas costas.10
Milleiros de mestres rupturistas e entusiastas, como podía ser o propio Aurelio Rei, que ben poderíamos identificar co perfil do bondadoso don Gregorio de A Lingua das bolboreltas, de Manolo Rivas, foron humillados, amordazados e imposibilitados para realizar un verdadeiro labor docente que contribuíse á consecución dese mundo mellor polo que estaban a loitar.
«(…) Don Gregorio representa a figura daqueles mestres que foron as verdadeiras luces da República. Mestres, formados na tradición laica da moderna pedagoxía da Institución Libre de Enseñanza e nas ideas educativas do socialismo histórico, que pretendían redimir a súa sociedade pola escola. Con este obxectivo os gobernos progresistas da República realizaron un extraordinario esforzo educativo: crearon milleiros de escolas e formaron a novos profesores nas máis modernas técnicas pedagóxicas da Escola Nova europea. Tentaban deste xeito atallar a lacra do analfabetismo, que en Galicia acadaba unha taxa do 35% de toda a poboación adulta (…) Para don Gregorio a escola tiña que ser obradoiro e xardín, un verdadeiro laboratorio de coñecemento científico e experimental, no que todos agardaban coa mesma ansia a chegada do microscopio que algún día enviarían os responsables do Ministerio de Instrución Pública. Como outros mestres daquel tempo, organizaba paseos escolares, verdadeiras rotas do descubrimento, para que os alumnos puidesen coñecer horizontes novos dende o Monte Sinaí, e ir na procura do Iris, aquela bolboreta que brillaba fermosísima pousada na lama ou no esterco. Saía con eles para facer unha ensinanza máis intuitiva que os fixese interrogarse sobre o que os rodeaba e eles non coñecían. Velaí a razón de ser da lingua das bolboretas, esa trompa enroscada coma un resorte de reloxo, feliz metáfora de Manuel Rivas sobre a paixón por coñecer e por descubrir, de cómo o saber posúe un poder redentor para as persoas (…)»11
NOTAS:
1 http://www.blogoteca.com/autoestrada/index.php?cod=11477
Blog de Xoán Carlos Garrido. Visitado o 25-3-2009.
2 Cf. El Noticiero Gallego (Pontevedra, 25-12-1936).
3 Chegou a Magán en 1935 despois de permutar a praza que tiña en Vilanova de Arousa con Cándido López Poyo, que fora o anterior mestre na aldea cuntiense, e que tamén sería depurado. Cf. El Noticiero Gallego (Pontevedra, 11-1-1935). No que respeita á súa depuración consultar no mesmo xornal o 11-5-1940.
4 Cf. El Noticiero Gallego (Pontevedra, 11-5-1940).
5 Destinado nesta praza desde 1934. Cf. El Noticiero Gallego (Pontevedra, 11-11-1934). Segundo esta mesma publicación en data de 15 de febreiro de 1943 solicita o reingreso no servizo activo.
6Foille negada a reposición que solicitou en 1938, Cf. El Noticiero Gallego (Pontevedra 4-8-1038), cf. El Noticiero Gallego (Pontevedra, 11-10-1038). Sobre o seu traslado forzoso a Covelo pódese consultar a mesma fonte o 15-10-1939 e 11-12-1939. O seu expediente aparece como resolto na mesma fonte o 11-5-1940. O 25-19-1941 El Noticiero Gallego dá conta da súa solicitude de revisión de expediente.
7 Cf. El Noticiero Gallego (Pontevedra, 11-5-1940).
8 Cf. El Noticiero Gallego (Pontevedra, 4-9-1939).
9 Cf. PORTO UCHA, A. S., Mestras e mestres pontevedreses depurados polo franquismo, eds. Alén Miño (Ponteareas 2008), p. 254.
10 http://www.minhor.org/modules.php?name=News&file=article&sid=74
Visitado o 25-3-2009. Ver tamén GONZÁLEZ PÉREZ, X. A., Nigrán. Memoria dunha guerra, 1936-1939, eds. do Cumio; PORTO UCHA, A. S., Mestras e mestres pontevedreses depurados polo franquismo, cit., p. 175.
11 http://bretemas.blogspot.com/2006/11/da-escola-das-bolboretas-noite-de.html
Blog de Manuel Bragado Rodríguez. Visitado o 25-3-2009.
|
|
|
|
|
| DOUS INTELECTUAIS CUNTIENSES ELIMINADOS POLO FRANQUISMO: XOÁN XESÚS GONZÁLEZ E ROBERTO BLANCO TORRES |
|
Todo o esforzo intelectual, social e político dunha xeración nobre, idealista e xenerosa que loitou vehementemente pola democracia, o progreso e a liberación do seu país, veríase truncado de forma tráxica tras a sublevación militar do 18 de xullo de 1936, que trouxo consigo a masacre e a desolación. O asasinato converteuse en algo traxicamente cotián, do que non se libraron, e mesmo foron obxectivo predilecto, boa parte dos nosos escritores e xornalistas máis senlleiros: Blanco Torres, Xoán Xesús González, Xacinto Santiago, Lustres Rivas, Xaime Quintanilla, Ánxel Casal, Bóveda, Díaz Baliño, Víctor Casas, Arturo Noguerol, Xosé Xoán Pérez "Caramiñas", Joán Carballeira e unha longa ringleira de persoas imprescindíbeis na construción do país, nun momento en que estabamos a iniciar un verdadeiro século de ouro en todas as artes.
Mais aquelas salvaxes represalias son algo máis que historia, pois as vítimas aínda as seguen a sufrir hoxe, despois de mortos, materializadas nun inxusto esquecemento e postergación que conta co silencio cómplice, tácito ou implícito, de moitos investigadores e políticos que en nome do progresismo e a concordia optan, de xeito covarde e inmoral, por non remexer no pasado; unha actitude totalmente contraria á que mantemos os que realmente amamos a paz e pretendemos o recoñecemento daqueles autores cuxa obra foi truncada pola xenreira fascista: se hoxe esquecemos ou infravaloramos o labor dos foron ultraxados durante a guerra e a posguerra estamos a ultraxalos nós novamente.
Podemos constatar en moitos estudos, especialmente no material didáctico dirixido aos estudantes, que se segue omitindo inxustamente todo tipo de referencia á obra creativa de moitos dos nosos represaliados, poñéndolle unha pesada lousa que impide o seu rescate. Un crime tan execrábel como o que cometeron os sanguinarios verdugos franquistas e unha actitude incomprensibelmente permisiva con aqueles brutais acontecementos e, polo tanto, con todos os que se poidan presentar en calquera período histórico.
Neste Ano da Memoria non poderiamos dar remate a unha visión, aínda que sexa sesgada, da represión en Cuntis sen incluír un breve estudo dos dous escritores e xornalistas mais soados que deu este concello e que foron asasinados lonxe do seu concello natal. Refírome, claro está, a Xoán Xesús González que por este tempo estaba en Santiago, e a Roberto Blanco Torres que andaba por terras ourensás.
XOÁN XESÚS GONZÁLEZ
En Compostela soterraron a semente
chamada Xohán Xesús González, porta
dun futuro suntuoso e proletario
que avanza cara nós con alboroto
e venme o arreguizo somentes de pensalo e de amalo.
Con pólvora e magnolias (X. L. Méndez Ferrín)
Naceu en Sevil, aldea da parroquia de Cequeril (Cuntis) en novembro de 1895 no seo dunha familia labrega. Na primeira adolescencia comeza a traballar como peón de canteiro, tarefa que combinaba co traballo no campo, unha actividade na que se iniciara desde neno e á que nunca renunciaría. O contacto directo coa problemática campesiña e do mundo obreiro producirá en Xoán Xesús unha sensibilidade especial, que será a causa dun rexo compromiso social.
Na xuventude marcha para Santiago, onde comezaría a compaxinar o oficio da pedra cos estudos, rematando a carreira de Maxisterio, que exercerá durante pouco tempo, optando por dedicarse ao xornalismo, profesión na que axiña acadará tal prestixio que chegará a ser elixido secretario da Asociación da Prensa de Compostela en agosto de 1925. A súa carreira xornalística iniciáraa na redacción de El Compostelano. Posteriormente escribiría para moitos xornais galegos como o vigués El Pueblo Gallego, do que era correspondente en Compostela; o ourensán La Zarpa, que fora fundado polo crego e axitador Basilio Álvarez e no que coincidiría co seu veciño Blanco Torres; no tamén vigués La Concordia, dirixido entón polo seu amigo Miguel Fernández Lema; así como no xornal galeguista e de esquerdas Claridad, que sería antecesor do semanario Ser. Colaborou tamén no combativo xornal Trabajo (voceiro da Agrupación Socialista compostelá), no galeguista A Nosa Terra, en publicacións agrarias de diversos puntos de Galiza, como El Emigrado da Estrada, na prensa madrileña, especialmente en España, e en rotativos da emigración americana: Raza Celta de Montevideo, Galicia de La Habana, Céltiga de Buenos Aires... Tamén chegou a fundar e dirixir dous periódicos de grande prestixio, como foron o semanario santiagués El País Gallego e o quincenario Amañecer.
Desde a chegada á cidade verase plenamente integrado na loita a prol do galeguismo e o sindicalismo obreiro, converténdose ademais nun dos militantes máis activos do movemento agrario tanto na comarca de Compostela como no seu Cuntis natal, concello co que nunca chegou a perder o contacto, non só por motivos familiares e de amizade senón tamén culturais e sociais.
En 1927 comeza os estudos na Facultade de Dereito. Aquí entrará en contacto cunha xeración de estudantes galeguistas como Fole, Santiso Girón, Seoane, Bouza Brei, Fernández del Riego... que incentivarán a súa participación nas mobilizacións estudantís da época, nas que terá un papel destacado a FUE (Federación Universitaria Escolar). En 1929 o cuntiense acadará o cargo de vicepresidente da recén creada Asociación de Dereito. Rematados os estudos de dereito en tan só tres anos, chegou a exercer como avogado nos bufetes que estableceu en Compostela e na Estrada.
O intento de síntese das doutrinas socialista e nacionalista foi unha teima constante ao longo da súa traxectoria vital, algo no que coincidiu con intelectuais como Quintanilla, Suárez Picallo, X. Vicente Viqueira ou Vitoriano Buxán. Así X. Xesús nos inicios da República milita na Agrupación Nazonalista de Compostela, da que el mesmo fora promotor, ao tempo que ocupa o cargo de secretario da Agrupación Socialista de Compostela, desde a que funda a Federación de Entidades Socialistas, Obreiras, Agrarias e Mariñeiras da comarca de Santiago de Compostela. Porén, topámonos con continuas discrepancias coa liña oficial do Partido Socialista ao que increpa polo seu centralismo reseso e retrógrado, feito que producirá varios intentos de escisión. O primeiro deles foi o Partido Laborista Galego1 que crea a finais de 1930. Tras de múltiples debates internos, en agosto de 1932 funda o Seminario de Estudios Socialistas que desembocará na constitución dun novo partido, de carácter nacionalista, a Unión Socialista Galega na que se integraron, entre outros, Indalecio Castro, Antonio Fuentes, X. María Caramés, Ramón Guimil, Manuel Moure e o cuntiense Manuel Aboi Barros. No socialismo cuntiense debeu espertar bastantes simpatías a nova organización pois, ademais do mencionado Aboi Barros, que era concelleiro na vila balnearia e taberneiro de profesión2 , integrouse o tamén concelleiro Manuel Ferrín González, o tenente alcalde Xosé María Caramés Durán e o mestre Manuel Pena Sayáns, entre outros. A USG chegou a presentar candidatura nas catro provincias nas eleccións de 1933: Núñez Rodríguez por Ourense, Siervo González por Lugo, Francisco Guimarei por Pontevedra e Xoán Xesús pola Coruña.
A vitoria dos conservadores nas eleccións de 1933 e o comezo do que se deu en chamar o Bienio Negro foi o detonante da unión de múltiples forzas progresistas para constituír Izquierda Republicana, na que se integrará a USG, sendo designado o cuntiense secretario xeral na agrupación compostelá. Con todo, novas desavinzas producirán a súa expulsión. En agosto de 1935, despois dun fracasado intento de reactivar a USG, crea un novo partido, Vangarda de Esquerda Republicana, no que militarán políticos como Borobó, Maximino Castiñeiras, Ramón Esturao ou o sindicalista compostelán Xosé Pasín, que exercerá a presidencia.
Ademais dunha intensa actividade xornalística e política legounos unha abondosa obra literaria: múltiples e lúcidos traballos ensaísticos dos que só se consevan tres: Hacia una morfología de la vida Gallega, En pé campesiños e Regionalismo, nacionalismo, separatismo; varias obras narrativas como as tituladas Ana María, A filla da patrona, A modelo de Paco Asorei e Teresiña Novás. É tamén autor do poemario Agarimos, e de ao menos dúas pezas teatrais en galego: Carmiña, que chegou a ser estreada polo grupo teatral La Raza que dirixía o cuntiense Manuel Mesejo Campos3 (amigo seu desde a infancia), e o drama amoroso titulado Felisa. No campo teatral tamén destacou como actor no cadro de declamación Universidade que dirixía Cotarelo Valledor.
Co golpe militar, Xoán Xesús colabora co recentemente constituído Comité da Fronte Popular para loitar pola defensa da República. Encabezou a columna de máis de cincuenta obreiros e campesiños da zona de Teo, que el mesmo denominou o Terzo de Calo, que desfilou polas rúas de Compostela e tomou edificios estratéxicos como o de Correos e Telégrafos ou a fábrica da luz. Membros do Terzo de Calo, especialmente os irmáns Liste (Constante, Manuel, Eduardo e Faustino4 ). Algúns dos integrantes do Terzo de Calo, capitaneados polos irmáns Liste, participaron na detención dun tren que viña de Vigo cargado con armas, munición e explosivos para as tropas franquistas con base no cuartel de Artillaría de Santiago. Intentárono primeiro na Esclavitude e logo na estación de Osebe, facendo unha barricada con rollas de piñeiro e entrando en combate cos falanxistas e a Garda Civil. Supuñan que o tren, como de costume, unicamente viría escoltado por dúas parellas da Garda Civil, mais o cálculo fora errado e tiveron que enfrentarse con 12 gardas e 25 membros de falanxe e do requeté armados até os dentes. Producíronse dúas baixas entre os de Calo e tres foron feitos prisioneiros, entre eles Faustino Liste. Só un garda civil resultou ferido. Os detidos foron levados primeiro a Padrón e logo á prisión de Santiago. As cousas non saíron como contaban, frustrándose así a ilusión de acadar aquel armamento tan arelado para defender a República
A irmá e mais a nai de Faustino Liste andaron á procura de persoas respectadas no ámbito do novo poder que o puidesen axudar. Para iso entrevístanse cun home influínte de Cuntis que o debía de coñecer, con todo, este intento e outros similares que fixo a nai ata a extenuación resultaron inútiles, pois ninguén se ofreceu a axudalo. O seu irmán Constante presentouse inxenuamente para interceder por el, pois as autoridades comunicáranlle á familia que se se entregaba ceibaban ao irmán. Ambos serían fusilados.
Con todo, a pesar do que teño manifestado noutros traballos, o escritor de Sevil xa non debía andar neste momento nas accións de resistencia tal como manifestou a irmá dos Liste que non o menciona entre os que detiveron o tren en Osebe, acción pola que tampouco é acusado no sumario.
Despois de que as tropas insurrectas toman Compostela, Xoán Xesús andou fuxido algún tempo polos montes de Cuntis, a pesar de que unha persoa con influencias se ofreceu para axudalo a saír do país vía Portugal, este negouse en espera de que o bando leal gañase a guerra e todo voltara á normalidade. Unha imprudente cita nun día de feira na vila da Estrada foi fatídica, pois alí foi detido, trasladado á prisión de Santiago, sometido a consello de guerra e fusilado o 12 de setembro de 1936 xunto con Faustino Liste, Serafín Mariño, Xosé Pose Míguens e Xosé Cousís Castro, estes catro, acusados da detención do tren en Calo, mentres Xoán Xesús, ao que se lle fixo un sumario individual, unicamente se lle imputaba a organización e armamento de homes, o desfile por Compostela e a toma de Correos e a fábrica da luz.
Os seus restos repousan baixo unha lousa do cemiterio parroquial de Cequeril, despois de seren trasladados alí pola familia en 1941 desde Boisaca. A día de hoxe, nin unha soa inscrición recorda, para vergonza das nosas autoridades políticas, nin alí nin en ningún outro lugar, que existiu Xoán Xesús González, unha das persoas que máis loitou pola liberación nacional e social da súa terra, poñendo todas as súas capacidades como político, conferenciante, xornalista, ensaísta, e mesmo como actor, dramaturgo, novelista e poeta, ao servizo da rexeneración do seu país, empresa pola que lle foi arrebatada a vida.
ROBERTO BLANCO TORRES
faite música, faite verso.
volta a viaxar encol do vento.
acode a nós por riba da memoria
e préndenos por dentro
o lume da paixón pola xustiza
que che queimou os dedos.
érguete das sombras, roberto,
blanco das nosas miradas hoxe, e sempre
espello dos cativos que agora levan
o teu nome prendido nos seus beizos.
Manuel Pérez Lourido. "Érguete das sombras"
A casa dos Blanco Torres foi case unha institución na que se formaron Roberto e os seus irmáns. Os pais eran persoas dun bo nivel cultural: Carme Torres era mestra e Pedro Blanco fixera estudos eclesiásticos e dedicaba boa parte do seu tempo a actividades xornalísticas e literarias. Os alicerces da súa sólida cultura iranse así ancorando xa na infancia grazas á disposición dunha ben nutrida biblioteca familiar. Nacera o 18 de marzo de 1891, sendo o máis novo dunha numerosa prole. A morte temperá da súa nai fixo que o pai se entregase especialmente á educación do benxamín da familia, e mesmo que o iniciara no mundo do xornalismo e a literatura. Por estes anos eran moi frecuentes as visitas do coñecido xornalista vigués Xaime Solá, amigo e compañeiro de tertulia do seu pai, ao hotel de Cuntis, onde se hospedaba durante longos períodos... E precisamente en El Noticiero de Vigo, dirixido por Solá, será onde verán a luz os primeiros traballos de Roberto cando apenas contaba doce ou trece anos, claramente por mediación do seu pai.
En 1905 morre o seu pai, e ao ano seguinte, con tan só 15 anos, decide marchar para Cuba. Será frecuente a súa presenza nos parladoiros literarios da illa xunto a persoeiros da talla de Curros, Fontenla Leal, Adelardo Novo, Xulio Sigüenza, R. Cabanillas, A. Vilar Ponte..., chegando a coñecer e a trabar unha intensa amizade en 1913 co líder agrarista Basilio Álvarez nunha viaxe que este fai a Cuba; unha toma de contacto que marcará definitivamente ao cuntiense. O seu labor xornalístico nesta etapa é intensísimo; artigos, poemas e relatos do escritor mozo impregnan as páxinas de multitude de publicacións, non só de Cuba, onde chegou tamén a fundar e dirixir importantes publicacións de tendencia galeguista como foron La Alborada e La Tierra Gallega, senón tamén de distintos países latinoamericanos, así como de Galiza, Madrid e Barcelona. Cando en 1916 regresa á terra virá plenamente predisposto para loitar nas dúas frontes que constituirán os seus obxectivos esenciais: o nacionalismo e o agrarismo. A elas unirase axiña outra importante inquedanza social, o republicanismo.
Coa súa chegada a Cuntis, retoma o contacto coa familia e cos amigos da infancia. Frecuenta os faladoiros do Casino e os do salón do Balneario. Comezará unha estimulante relación con mozos de Cuntis que comezan a despuntar en distintos terreos, escritores e poetas como Manuel Mesejo Campos e Xoán Xesús González, co escultor e pintor Uxío Souto... Trátase dun tempo en que a vila ten unha intensa actividade social e cultural, chegando a fundarse varios xornais nalgún dos cales chegou a participar5 .
Ao pouco da súa chegada incorpórase á actividade xornalística no diario agrarista Galicia Nueva de Vilagarcía, en A Nosa Terra, El Ideal Gallego e El Noroeste da Coruña, El Correo Gallego de Ferrol, Progreso de Pontevedra... E comeza a súa atafegada militancia no que foi o gromo máis importante do nacionalismo galego, as Irmandades da Fala6 e no agrarismo, exercendo un importante labor teórico e organizativo, ao tempo que desempeña labores de dirección en importantes diarios de carácter progresista, nacionalista, agrarista e anticaciquil como La Zarpa de Ourense, o Galicia, Diario de Vigo ou El Pueblo Gallego de Vigo, no que permanecerá até novembro de 1927, cando dimite perante a pretensión do director e propietario, Manuel Portela Valladares, de poñer o xornal a disposición do réxime riverista. É condenado, por un delito de inxurias, a unha importante multas e foi desterrado de Vigo, véndose obrigado a retirarse á aldea natal da súa muller, no concello da Peroxa; retiro que aproveitará para a elaboración da que sería a súa única obra poética publicada: Orballo da Media Noite, que se editaría cun grande éxito de críticas en 1929. A partir de aquí as súas colaboracións tanto na prensa galega e madrileña como en publicacións da emigración continúan sendo moi frecuentes, así como a intervención en distintos postos directivos en xornais como La República de Ourense, El Noroeste da Coruña ou El País de Pontevedra, que era o xornal no que traballaba nos últimos tempos, cando residía en Pontevedra e mantiña unha intensa amizade con galeguistas como Castelao e Alexandre Bóveda.
Durante a República chegou a ocupar o cargo de Gobernador Civil de Palencia. Nestes anos son numerosos os artigos nos que propugna a necesidade da instauración dunha verdadeira República Federal que garantise unha ampla marxe de autogoberno para as distintas nacións do Estado. Unha aspiración que sempre defendeu non só como nacionalista membro das Irmandades da Fala, senón tamén desde a órbita de partidos como a ORGA, a Federación Republicana Galega e, nos últimos tempos, como militante do sector galeguista de Izquierda Republicana, o que lle ten levado a algunhas disputas verbais cos membros máis centralistas destes partidos.
En 1936, despois de tomar posesión da xefatura do gabinete de prensa do Ministerio da Gobernación e participar activamente en Madrid na campaña a favor do Estatuto de Autonomía de Galiza, regresa na mesma semana en que se celebraba o comicio. O 28 de xuño acode a votar a Pontevedra, onde estaba empadroado, pois nos últimos tempos exercía de Xefe de Redacción no diario republicano pontevedrés El País, e despois marcha para A Peroxa para gozar dunhas merecidas ferias coa familia antes de incorporarse ás novas responsabilidades. Cando se produce a sublevación fascista, o teimudo xornalista desoe os consellos de veciños e amigos que lle din que se agoche, e mesmo lle ofrecen refuxio. A detención, na que participaron, entre outros falanxistas da Peroxa, algúns vellos amigos da familia(concretamente os irmáns: Xulio, Afonso e Xurxo)7 , produciuse o 22 de xullo, catro días despois do golpe militar. Foi confinado durante máis de dous meses na Prisión Provincial da cidade, e despois trasladado á de Celanova, onde pasa unha noite. O tres de outubro é paseado xunto con Euloxio Vázquez e Rizal Villamarín Iglesias8 , e o catro aparecían os corpos en San Fiz de Galez (Entrimo). Dúas balas inseridas na caluga (unha traumática hemorragia interna, segundo o certificado de defunción) poñían fin a corenta e catro intensos anos de ética e combate no plano vital, político e literario.
Tiveron que pasar máis de sesenta anos de silencio e ocultamento até que en 1999 se lle dedicaba o Día das Letras Galegas, comezándose entón a andar o camiño, aínda non acabado, para a recuperación de quen foi o xornalista máis fecundo e o autor dun dos mellores poemarios do seu tempo.
NOTAS:
1 Referencia que me fixo o investigador Dionisio Pereira.
2 Tiña a súa taberna en Meira.
3 Era natural de Laxos.
4 Naturais de Calo e irmáns do coñecido líder comunista Henrique Líster (que realmente era Liste de apelido).
5 Concretamente participa ao menos no primeiro número de El Eco de Cuntis, e forma parte, ao menos de xeito nominal, do seu equipo de redacción. Non temos constancia de que colaborase en xornais agraristas locais como foron El Bólido e El Bólido de Cuntis, mais as malas relacións dos agrarios cuntienses co seu irmán Mario Blanco Torres, secretario do xulgado, ao que acusaban continuamente de ser un dos máis destacados caciques locais, puideron ser suficiente motivo para non implicarse en proxectos que a nivel local puideran deteriorar as relacións familiares.
6 Posteriormente tamén será dirixente da ING (Irmandade Nazonalista Galega).
7 Entre os falanxistas que o foron a buscar a casa estaban estes tres irmáns, veciños da contorna, que apenas uns días antes estiveran na súa casa comendo un cabrito.
8 Euloxio Váquez de 42 anos, natural de Ourense e Rizal Villamarín Iglesias, de 28 anos, natural de Ourense. O corpo de Rizal, aínda que enterrado en San Fiz de Galez, foi reclamado posteriormente polos seus familiares; hoxe os seus restos repousan no cemiterio de San Francisco (Ourense).
|
|
|
|
|
| OS VENRES DA MEMORIA |
|
 Durante todo o mes de xullo de 2007 a Asociación Cultural O Meigallo de Cuntis e a Comisión pola Memoria Sinhor Afranio viñeron desenvolvendo todos os venres na Casa da Cultura Roberto Blanco Torres os Venres da Memoria, xornadas convocadas coa intención de homenaxear aos represaliados do franquismo.
A primeira convocatoria tivo lugar o día 6 coa presentación de dúas obras relacionadas co escritor cuntiense fusilado en 1936, Xoán Xesús González. Tratábase dunha biografía do escritor publicada pola editorial Ir Indo e a edición da obra teatral titulada Felisa, que permanecía inédita. No acto foron convidados o estradense Carlos Loureiro en nome da editorial Fervenza, Bieito Ledo por Ir Indo (que se desculpou pola súa ausencia), Marcos Seixo, autor da biografía, e Matías Rodríguez, secretario da Comisión Sinhor Afranio. A xornada do día 13 trataba sobre "o dereito a saber e a liberdade de investigar" e nela estiveron presentes Dionisio Pereira, investigador que está a ser enxuizado nun acto de verdadeira censura polo seu labor como historiador deste período histórico que aínda non temos superado totalmente. No acto contamos ademais coa participación do escritor Xosé Luís Santos Cabanas, membro da Asociación A Oliveira de Teo. O 27 tivo lugar o acto de clausura das xornadas a cargo de Ana Viéitez, filla do que era mestre de Magán (Estacas-Cuntis) en 1936 e que padeceu a saña do franquismo (persecución, presidio, multas, exilio?) e a Concelleira de Cultura.
Pasamos a reproducir a intervención desta última, que ao remate do acto fixo ademais entrega, en nome da Concellaría que preside, uns agasallos aos fillos dos membros do Comité de Resistencia da Frente Popular de Cuntis asasinados polos fascistas, Manuel Rodríguez, Avelino Ares e Serxio González en recoñecemento ao seu labor na defensa da democracia.
Reproducimos de seguido o discurso previo da concelleira e tenente de Alcaldesa, Belén Pazos:
"O pasado ano, a Consellería de Cultura acordou que o 2006 debería ser recordado como o Ano da Memoria, por cumprirse setenta desde o levantamento fascista contra o réxime democrático republicano. En torno a este ano, unha chea de historiadores investigaron este período que era e segue a ser, sen dúbida, a parte máis descoñecida da nosa historia. Saíron á luz moitos nomes de homes e mulleres que non existían. Isto é moi importante. Non existían porque eran os vencidos.
O golpe militar provocou que os rebeldes, os golpistas, xulgaran e acusaran aos defensores do goberno democrático da República de 1931, algo impensable nos nosos días.
Os golpistas fixéronse co poder político do país, pero tamén co poder da historia. Anularon ás víctimas. E conseguiron algo peor: conseguiron que a sociedade tivera a crenza que todos os asasinados, os paseados, os que sufriron prisión, torturas, vexacións, os que foron desprovistos do seu traballo, do seu patrimonio eran merecedores dese castigo, pasáralles isto porque fixeran algo. En moitos casos mesmo as propias familias renegaban das víctimas. "eu tiven un avó roxo pero non quero falar del".
Cuntis non foi unha excepción. No ano 36 presentaba un panorama cultural, económico, social e político próspero, con mozos que participaban moi activamente no galeguismo, no esquerdismo republicano e no movemento agrario e sindical.
Esta mocidade sufriu a represión coa sublevación fascista e así, no noso concello, topámonos con casos de fuxidos, maquis, deportados, exilio interior e exterior, paseados, fusilados, represalias laborais, fiscais...
Entre os fuxidos, destacar a Sabino Sueiro, que pasou case 3 anos no monte. Confiando nas falsas promesas do réxime entregouse, sendo encarcerado durante máis de dous anos e chegando a ser condenado a morte, pena conmutada pola de cadea perpetua. En calquera caso entre o pago de multas, achegas para os nacionais (moitas veces figuran documentalmente denominadas como axudas voluntarias), avogados, intermediarios etc., un home que fixera unha pequena fortuna en América a base de moito esforzo acabou arruinado, e non só economicamente senón tamén física e moralmente.
Durante un curto período de tempo tamén andou polo monte Xoán Xesús González, mais axiña foi detido e fusilado.
O exilio, concretamente a México conseguiu escapar o pintor e escultor cuntiense Uxío Souto, e en México tamén estaría exiliado o mestre de Magán Xosé Viéitez de Soto.
Houbo confinamentos na illa de San Simón e noutros cárceres:
Avelino Ares Villaverde, Manuel Alonso Rodríguez, Antonio Aboi Torres, Francisco Porto Touceda, Pablo Baños Mariño, Xosé Pena Sayáns, Ramón Fuentes Sayáns, Ramón Ferreiro Folgar, Manuel Pisos Villar, Xosé Campos Caneda, Secundino Limeres Campos, Maximino Pardal Fabeiro, Edilberto Lois Couso... foron enviados primeiro á cadea de Caldas de Reis, onde xa estaban retidos Pedro Carballo Blanco e o mestre de Xinzo Antonio Ríos Fernández (este home, que era de Santiago, casou en Cuntis e estivo exercendo nesta aldea entre 1917 e 1936) e despois á de Pontevedra e ao antigo lazareto de S. Simón, no que tamén foron confinados, entre outros cuntienses máis, os mestres Xosé Viéitez de Soto e Aurelio Rei García, unha persoa moi aprezada no noso concello. De feito, a escola pública da vila leva o seu nome dende a súa creación e tamén a rúa de Circunvalación.
En S. Simón desaparecería Avelino Ares, sen que en principio se soubese o seu paradoiro (en realidade fora paseado e enterrado en Ponte Sampaio, onde continúan os seus restos a día de hoxe). Algúns dos múltiples encausados foron condenados a cadea perpetua ou a penas que oscilaban entre os 12 e os 20 anos de prisión.
Serían bastantes máis os que padeceron a privación da liberdade: Manuel Folgar Rei "Murillo" o gaiteiro de Fontecova, que estivo confinado no cárcere da Coruña; Manuel Sueiro (que era concelleiro coa República), Raúl Iglesias Villar, Xesús Mesego, Manuel Caeiro, Avelino Torres Fernández (da Casiña), Francisco Sueiro Rodríguez, Francisco Lois Couso, Manuel Aboi Barros, Antonio González, Ramiro Campos, Ramiro Sangiao, Manuel Torres García, Santiago Hervés, Aboi da Bragaña (que requisou armas na parroquia de Estacas)...
Pero tamén houbo outras represalias como sancións económicas, ás veces acompañadas de embargo de bens, e depuracións ou inhabilitación para ser funcionarios, entre eles mencionar a Aurelio Rei García e algúns dos seus fillos. O mesmo sucedeu co mestre de Xinzo Antonio Ríos, que sufriu a depuración permanente como mestre ademais da condena a cadea perpetua, aínda que anos despois logrou poñer unha academia particular en Compostela. Tamén foron inhabilitados funcionarios municipais como o oficial primeiro Francisco Lois Couso. Ao taberneiro de Meira Manuel Aboi Barros (fora militante dun partido de carácter nacionalista, a Unión Socialista Galega, fundada polo escritor e xornalista natural de Sebil, Xoán Xesús González) deportárono a Carballiño e pecháronlle o local, ao igual que fixeron coa tenda de Ramón Ferreiro, na Presiña. Deportaron tamén a Edilberto Lois en Negreira.
Tampouco faltaron tundas brutais a persoas de esquerdas e desmedidos e grotescos cortes de pelo ou os insultos en plena rúa a mulleres de familias republicanas para humillalas publicamente. Aos fillos do alcalde Manuel Rodríguez, sempre moi conscientes do que lles tiñan feito, pretendían obrigarlles a cantar o Cara al sol na escola, a súa negativa foi motivo de moitas tundas.Isto mesmo pasaba con moitos familiares de represaliados que non tiñan máis remedio que acceder a esas humillacións para evitar duros castigos físicos. Humillacións e indiferenza foi o que padeceu a familia de Rodríguez (tan admirado por todos pouco tempo atrás) e a doutros represaliados. Entre os asasinados ademais de Xoán Xesús González e Roberto Blanco Torres, están tres membros do Comité de Resistencia da Frente Popular de Cuntis: Avelino Ares, quen, como vos decía estivo en San Simón e foi paseado e enterrado en Ponte Sampaio, o alcalde republicano de Cuntis Manuel Rodríguez Sangiao, de Ducío e Serxio González Paz, amigo entrañábel de Xosé Vieitez, quen frecuentaba moito a súa casa en Pisos, en Arcos de Furcos. Estes dous últimos entregáronse inxenuamente para seren deportados Vila de Cruces e Lalín, de onde non regresaron con vida.
Esta é a historia. Estes son os nosos nomes. Recuperar a historia e sobre todo contar a historia, facer a historia viva, é un recoñecemento, xusto e necesario, que chega demasiado tarde para moitos, a estes homes e mulleres que entregaron partes importantes das súas vidas, mesmo a súa vida pola defensa da liberdade. E este traballo debe vir da man dos investigadores, pero tamén da man das institucións e da sociedade civil. Polo que a nos respecta, dende a Concellaría de Cultura traballaremos por esta causa e apoiaremos calquera iniciativa que neste sentido poida xurdir dende calquera agrupación.
?Non estou con quen fai a historia, senón ao servizo de quen a padece? dixo Albert Camus. Vai por eles".
Reproducimos a continuación aínda que de xeito fragmentario o discurso de Ana Viéitez como mostra do seu coherente parecer e o da organización que preside sobre este tema: "La Ley de Memoria y el reconocimiento jurídico de las víctimas del franquismo":
"Cuando hace pocos años, muchos de los que estamos en la lucha por la recuperación de la memoria histórica y el reconocimiento de los represaliados por el franquismo, conseguimos tener acceso a los expedientes de nuestros familiares víctimas de la represión, quedamos sobrecogidos de estupor e indignación por las infamias vertidas en los mismos y las violaciones graves a los derechos humanos y las libertades que se cometieron en aquellos juicios sumarísimos. El resultado fue la ejecución de millares de personas, encarcelamientos, torturas, trabajos esclavos, expolios y todo lo que se derivó de aquellos juicios sin garantías, sin pruebas y sin defensa.
Tras el sentimiento de indignación, uno toma conciencia de que ellos fueron víctimas de una injusticia, y de que es necesario repararla. Ante esto, y con la obligación como familiares y amigos de aquellas víctimas, nos organizamos en asociaciones para luchar por el reconocimiento de aquellas atrocidades olvidadas en el DERECHO y en la HISTORIA.
Entendemos que la única forma de hacer justicia y conseguir cicatrizar heridas y obtener una reconciliación duradera, es mediante el reconocimiento jurídico de las víctimas. El reconocimiento moral, en forma de disposiciones o declaraciones (por muy solemnes que sean), homenajes y actos similares (incluso los institucionales), es de agradecer pero no suficiente.
Los familiares y amigos de los represaliados por el franquismo reclamamos JUSTICIA. La consideración de venganza que apuntan determinados sectores negacionistas de la historia, es una falacia para no remover su pasado. Tratar de envilecer el tema, mezclando la JUSTICIA con venganza es un maniqueísmo que pretende confundir a la sociedad y tratar de ponerla en contra. Pretender, como hacen, argumentar que no se deben de reabrir heridas, es una forma perversa de considerar que estuvieran cerradas las de los que no han sido reconocidos en ningún aspecto de sus derechos, ni siquiera de los morales. Para que se puedan cerrar definitivamente, es necesaria la justicia que reclamamos. La verdadera reconciliación se conseguirá cuando se culmine la reparación de la doble injusticia de que fueron víctimas: la primera cuando la dictadura vertió toda clase de injurias sobre ellos, y hubieron de pagar con la cárcel, el exilio o la muerte; la segunda, cuando la Transición los olvidó, curiosamente a los que expusieron sus vidas por conservar o recuperar un régimen de libertades. El reconocimiento jurídico debe conllevar, entre otros, la nulidad de las sentencias dictadas en Consejos de Guerra mediante procedimientos sumarísimos y demás tipos de juicios penales y militares del régimen franquista.
La petición de nulidad de dichas sentencias tiene su fundamento en la condición de ilegalidad del régimen franquista. Continuar otorgando validez a aquellas sentencias o aún someterlas a revisión, equivale a dar legitimidad al régimen que se asentó mediante un golpe de Estado que supuso la vulneración del orden jurídico republicano. La legitimidad de éste emanaba del principio de soberanía popular, y las leyes de la República nunca se derogaron. Por tanto está fundamentada la ilegalidad del régimen franquista a nivel interno, pero es que, a nivel internacional, se reconoce igualmente su ilegalidad a partir de la consideración por las Naciones Unidas de que ?en sus orígenes, naturaleza, estructura y conducta general, el régimen de Franco es un régimen fascista modelado sobre, y en gran medida establecido gracias a, la ayuda recibida de la Alemania nazi de Hitler y la Italia fascista de Mussolini.
Se argumenta por parte de quienes se oponen a la recuperación de la memoria histórica, que en los dos bandos enfrentados en la Guerra Civil Española se cometieron crímenes. Sin embargo no fue lo mismo, y la diferencia esencial está en que la represión en el lado sublevado respondía a un plan premeditado de exterminio: el general Mola hablaba de que había que sembrar el terror; el general Franco en declaraciones a la BBC decía que no le importaba acabar con media España con tal de alcanzar sus objetivos. Esto es lo que da el carácter de Crímenes contra la Humanidad a los cometidos por el régimen franquista.
En lo que respecta a la Segunda República, no puede calificarse ninguno de sus actos como Crímenes contra la Humanidad. En el caso de asesinatos o ejecuciones extrajudiciales, no sólo constituían ilícitos penales según el código penal, sino que la justicia ordinaria debía perseguirlos y, como así ocurrió en muchos casos, se procedía al juicio y condena de los hallados responsables. Los documentos jurídicos de las instituciones republicanas dejan perfectamente claro que su finalidad era la defensa de las libertades civiles y el régimen democrático.
Hay que añadir que los Crímenes contra la Humanidad en razón de su naturaleza, como ofensa a la dignidad del ser humano, son imprescriptibles y no amnistiables.
El Congreso instó al Gobierno en noviembre de 2004 a retirar los símbolos franquistas y que regule este mandato por ley. ¿Puede alguien imaginar un solo monumento, estatua, o placa de reconocimiento hacia el nazismo en alguna ciudad de Alemania o el fascismo en Italia.
Si el Gobierno español es capaz de resolver esta cuestión de impunidad y facilita el reconocimiento jurídico de las víctimas mediante la Ley de Memoria, habrá cumplido con su obligación, habrá puesto la cultura política y la justicia del país al nivel de los de su entorno que vivieron circunstancias históricas similares, y habrá conseguido evitar que sus ciudadanos comprometidos con los valores democráticos, tengan que avergonzarse ante las preguntas de las nuevas generaciones sobre la Historia reciente de España, ocultada premeditadamente durante décadas en los libros de texto de todos los niveles de enseñanza de este país. De no contemplar este reconocimiento, se habrá producido una Segunda Transición cerrada en falso".
Ademais o día 28 tivo lugar un emotivo encontro entre Ana Viéitez e algunhas persoas de Magán que foran alumnas ou coñecidas do seu pai mentres exerceu o maxisterio nesta aldea (desde xaneiro de 1935 a xullo de 1936).
Na reunión de Magán estaban presentes Placeres Torres Rey, de 81 anos, filla de Xosé Torres González, natural de Arnois. Este home era mestre en Ouzande (A Estrada), pero no verán de 1936 estaba de vacacións en Magán, de onde era a súa muller. Alí foi detido e trasladado a San Simón. Cando o detiveron, estaba agochado nunca adega subterránea que o seu sogro tiña na casa de Magán. "Levádeo e Deus queira que non volte!", contan que dicía un activo falanxista da zona cando o detiveron. O conto foi que pouco despois este falanxista foi chamado a filas, morrendo na frente. Paradoxos do destino?
Ao falar de San Simón, de novo aparece a mesma historia:"Cada noite sacaban os seus e el estaba esperando cando lle tocaba a el" conta Placeres que dicía o seu pai.
Esclavitud Viaño Lorenzo ten 85 anos. Ela non foi á escola de Xosé Viéitez, pero si seu irmán Antonio. Recorda que o mestre lles ensinara "o cantar dos rumorosos", loxicamente, o himno galego.
Quen si recorda perfectamente ao mestre é Esther Fuentes Castro, de Gontade. Ten 80 anos e unha extraordinaria memoria que lle permite recordar as visitas diarias de Viéitez á súa casa para interesarse polo seu estado de saúde cando padeceu de meninxite.
Tamén se achegaron á escola de Magán Mª Josefa Souto Senín e Estrella Fuentes Blanco. Esta última non estivo na escola de Viéitez, pero recordábao perfectamente, e tamén ao seu criado. Aclarou Ana que este home era unha persoa sen recursos que viviu co seu pai, a cambio de sustento, mentres este non casou coa súa nai.
Contábase por Magán, despois da detención de Viéitez, que a garda civil fixo un rexistro na casa na que vivía o mestre coa súa familia e atopou cravado na cabeceira da cama unha cruz, aínda que Ana Viéitez matizou que en realidade era un rosario. Ante isto parece ser que os gardas comentaron pola aldea que parecía que "non era tan fiero o león como o pintaban".
Tamén falamos dos escapados que había pola zona. Manifestaban que había moitos, "detrás do monte Xesteiras e perto do Xiabre".
Recordaba Esclavitud que un día estaba no toxo no Xesteiras coa súa nai, preparando o carro, e un home aparécelles polo monte abaixo escapando delas. Era fraco, moreno e co pelo longo. A nai deulle o corpo que había ser un fuxido e chamouno. Apareceu cos pés ao aire, unicamente cubertos por unhas gomas dunhas zapatillas e preguntoulle se había gardas cívicos na aldea. Ao dicirlles que si contoulles que levaba 4 días polo monte unicamente bebendo auga nas Fontes Bravas. Coa sorte de que coceran o pan o día anterior, a muller mandou á súa filla buscar comida á casa e ofreceulla. Tempo despois, cando xa rematara a guerra, un mozo achegouse a Magán, á escola de Xosé Torres, o pai de Placeres, retratando aos rapaces. Deulle ao mestre a descrición física das mulleres e preguntoulle se as coñecía. Foi a maneira de que este home as visitara para agradecerlle o que fixeran por el.
Esclavitud recorda moitas historias: que prohibían vestir de encarnado e ela, con 15 anos, foi á festa de S. Mamede coa súa nai e un falanxista da zona díxolles que marcharan para a casa, que alí non podían estar por ter o vestido encarnado.
Tamén conta cando seu pai foi ao Sto. Cristo en Estacas e o cura non lle deixou subir o santo polo calvario, que está polo monte arriba, por ter posta unha garabata encarnada.
Ana Viéitez achegou á reunión a carta que practicamente todos os veciños e veciñas de Magán asinaron en apoio do seu pai no momento da súa detención. Un xesto de valentía que emocionou a Ana:
"Los abajo firmantes, padres de los alumnos de la escuela mixta de Magán (Cuntis) se consideran en el deber de manifestar:
1º Que el maestro don José Viéitez de Soto es persona correcta y generosa que en el pozo tiempo que lleva al. Frente de la escuela ha sabido ganarse la simpatía de sus alumnos y la estimación de sus padres.
2º que como tales padres podemos asegurar que el maestro Sr. Viéitez de Soto no enseñaba a sus alumnos nada contra la Religión, la moral y la Patria.
3º Que dentro de la escuela no hizo nunca el maestro propagandas de carácter político alguno.
4º Que durante la última campaña electoral de Febrero el Sr. Viéitez no solicito de los padres voto ni apoyo alguno para los distintos candidatos que luchaban.
Y para que conste firmamos en Magán (Cuntis) a 5 de septiembre de 1936."
Asinan a carta: Manuela Blanco, Rosendo Viaño Rey, Manuel Torres, Erundino Arca, Antonio Blanco, Agustín (Conles), Manuel Magariños, Estrella Castro, Baldomero Rei, Elena Torres, Luzdivina Santos, Amador Rei, Manuel Pérez, Pedro Rei, Manuel Souto, Ramón Conde, Ramona Correa, Antonio Souto, Marcelino Treviño, Juan M. Conde Fuentes, Carmen Blanco, José Duarte, Gerardo Magariños, Antonio Fuentes, José Torres y Torres, Antonio Blanco, Manuel Rei, Eduardo Agra, Antonio Gil, Rosendo Magariños Bragaña, Jesús Rei, Emilio Aboy Blanco, Ramón Conde Fuentes, Manuel Gamardo, José Torres?. E posteriormente indícase: "Como se puede comprobar, esta parroquia se compone de cuarenta vecinos, y firman como se puede observar treinta y seis".
Outro paseado, Xosé Vázquez Grela
Aos nomes que figuran no traballo que aquí expuxemos sobre a represión franquista en Cuntis cumpriría engadir algúns nomes máis, entre eles Xosé Torres González, de Magán, que estaba de mestre en Ouzande (A Estrada), Rosendo Viaño, da mesma aldea, e algúns máis. Poren compre engadir tamén o nome dun asasinado, do que se ten falado xa nestas páxinas, aínda que non en calidade de tal. Refírome ao mestre e xornalista agrario Xosé Vázquez Grela.
Foi outro dos represaliados asasinados. Participara activamente no movemento agrario Cuntiense, ocupando o cargo de xefe das Sociedade Agraria de Cuntis e sendo un dos mellores redactores de El Bólido, órgano das sociedades Agrarias de Cuntis e Moraña, de feito o seu nomeamento como Xefe da Sociedade Agraria de Cuntis e as súas discrepancias coa liña de El Bólido fixeron que producira unha escisión e fundara na vila balnearia un novo xornal: El Bólido de Cuntis, que coexistiu co primeiro. Por outra banda tamén escribía para Acción Agraria, órgano da Federación de sociedades agrarias do Partido xudicial de Caldas, e no que colaboraban tamén outros agraristas de Cuntis e de Moraña.
Realmente non era natural de Cuntis senón que nacera en Padrón, mais casara con Xosefa Iglesias, natural de Cuntis, e tivo seis fillos: María Asunción, Antonio Manuel, Xulia, Alfredo e Xosé Gonzalo.
Cando se produciu o alzamento estaba de mestre en Nigrán. Sobre este período cómpre seguir a obra de Xoán A. González Perez Memoria dunha Guerra. Ao parecer, nestas terras participou moi activamente na campaña do Estatuto de Autonomía. Tomou parte como orador nun mitin o 21 de xuño de 1936 xunto cos irmáns Luís e Pepe de Inés, os Ineses, asasinados en Sabarís o 13 de outubro de 1936 e os tamén irmáns Villafines, Xosé e Agustín. O primeiro, presidente da Sociedade de agricultores de Sabarís. O segundo, alcalde de Baiona. Ambos condenados por rebelión militar a trinta anos de reclusión perpetua.
Co levantamento fascista e sabendo que estaba no punto de mira dos falanxistas intentou salvar a vida facendo achegas económicas ao novo réxime, asistindo diariamente a misa, etc. O 12 de setembro ao mediodía fórono deter á escola diante dos seus alumnos. Ían varios falanxistas dirixidos polo sinistro tenente da Garda Civil Francisco González Rodríguez, alcumado o Rabioso. Metérono nun coche e, perto das Angustias, fixérono baixar e pegáronlle cinco tiros polas costas. Tiña cincuenta anos. Segundo o documento asinado pola Garda Civil a causa da morte foi por "heridas por proyectil de arma corta de fuego en la cabeza y el pecho". Nunha esquina da folla do rexistro anotábase:"Accidente".
|
|
|
|
|
| Algunhas reflexións sobre a represión franquista en Cuntis |
|
 Polo que podemos comprobar tanto en Cuntis como na práctica totalidade dos concellos os do bando gañador da guerra ademais de facerse co poder dun xeito totalmente ilexítimo dado que se impuxo pola forza e contra o goberno votado nas urnas por vontade popular, non contentos con esta ilegal toma de poder na que en Galiza apenas tiveron resistencia propiamente bélica, exerceron unha desmesurada represión contra os vencidos polo mero feito de causar sufrimento e escarmentar aos que tiñan cargos públicos nos tempos da República ou a aqueles que no momento que viron en perigo o sistema democrático, e obedecendo ordes superiores dos cargos lexítimos republicanos, se organizaron para manter a orde, nos primeiros momentos de confusión, requisando armas para impedir que se cometeran barbaridades. En Cuntis non houbo ningún descontrol, non se queimaron edificacións relixiosas, nin se asasinou a ningún dos que podían supor un perigo para a República. É máis, aínda que se retivo ao cura Toubes, a M. Ferro e un par de falanxistas máis, ninguén lles fixo dano e foron postos en liberdade logo dunhas horas. Mesmo se protexeu o convento bieito; o propio alcalde facilitoulle a fuxida ao cura Toubes; e Serxio González, que logo sería asasinado, deulle protección ao ultradereitista cura párroco Santiago Abuelo Lado. Xenerosidade que foi recompensada con homicidios, agoniantes procesos sumarísimos, longas penas de cadea, sancións económicas e/ou laborais que deixaron na ruína algunhas das máis honradas familias do concello, e un longo ronsel de viúvas e orfos. Non só debemos falar das penalidades dos que foron eliminados e as súas familias senón tamén dos moitos que pasaron longos períodos de tempo privados da liberdade, en precarias condicións hixiénicas, soportando a angustiosa humidade, o frío invernal, e o amoreamento humano das prisións nas que estaban deitados polo chan case sen espazo para moverse...; estas circunstancias orixinaban graves doenzas que en moitas ocasións acababan na morte de reclusos (sobre todo dos de máis idade), especialmente por tuberculose, bronquite, arrebatos de loucura que en ocasións remataban en suicidio, pneumonías, descomposicións (en S. Simón eran moi frecuentes debido ás bazofias que preparaban cos berberechos recollidos polos propios presos na praia, que teñen dado lugar a mortes por deshidratación), unha escasa e deficiente alimentación... Resultan incompresíbeis tamén as sancións económicas ademais das físicas impostas mesmo ás familias dos que xa foran executados, por medio dunha penalización en metálico que na maioría dos casos, dada a enorme contía das multas, remataba en embargo de propiedades por non poder satisfacelas, ou a puxa dos bens, que case sempre terminaban en mans dos máis sinistros facciosos.
É unha triste evidencia que os franquistas nin souberon encaixar a derrota democrática nin souberon ser minimamente xenerosos con quen consideraron o seu inimigo cando xa o tiñan vencido pola vía militar, e a pesar de que foron eles os que se levantaron contra o réxime constitucional, acusaron paradóxica e absurdamente de rebelión a aqueles que unicamente intentaron manter a orde durante os primeiros momentos da insurrección fascista, cando os únicos rebeldes e traidores foron eles mesmos, os alzados.
Penso que hoxe ninguén desexa que se repitan situacións como aquelas e que traballos deste tipo, traten o tema desde unha perspectiva global ou local, como é o caso, non deben ser considerados un xeito de meter máis leña ao lume senón de coñecer uns feitos históricos e uns erros históricos que non deben voltar a se repetir. Por outra banda tamén é unha maneira de render unha homenaxe aos que pugnaron por un mundo mellor, sen mordazas, sen crimes de Estado, aínda que no intento deixaran a vida ou moitos anos de sufrimento e falta de liberdade. A todos eles e elas e ás súas familias vai dedicado este traballo.
Quixera manifestar que considero esencial a retirada da simboloxía franquista dos nosos rueiros, edificios públicos... Sen embargo penso que é unha iniciativa que compre facela desde a lexitimidade (como se fixo en Alemaña, Italia...) e non de xeito clandestino e moito menos deteriorando o noso patrimonio arquitectónico. Creo que todos nos temos que felicitar pola aprobación por parte do parlamento galego da proposición non de lei do BNG (co voto a favor de socialistas e a abstención do PP, que só aceptou o punto polo que se acorda facer un recoñecemento especial da figura de Bóveda na elaboración e impulso do Estatuto de 1936). A proposta aprobada inclúe que se adopten medidas para que se retiren progresivamente dos edificios e centros da administración as denominacións que fagan referencia a figuras ou feitos relacionados co franquismo e a rehabilitación xurídica, persoal e moral de Alexandre Bóveda e de todos os asasinados e represaliados polo franquismo.
|
|
|
|
|
| Algúns outros casos relacionados coa represión en Cuntis |
|
 Se temos que ser un pouco exhaustivos teriamos que mencionar o caso doutros represaliados que aínda non sendo propiamente cuntienses de nacemento si teñen unha importante transcendencia a nivel local como é o caso do que foi quizais o director máis importante que tivo a Banda Municipal de Cuntis. Estámonos a referir a Hixinio Cambeses Carrera , quen aos poucos días do comezo das detencións formou en Viveiro, onde vivía naquel entón, unha Comisión de Axuda aos Presos políticos xunto co mestre e membro das Mocidades Galeguistas Xosé Gueimunde López, comisión que durou moi pouco, pois axiña foi disolta por orde do comandante militar da praza. Posteriormente sería detido, encausado e suspendido de emprego como director da Banda de Música de Viveiro e de profesor da Escola de Musica Municipal. Foi director da banda de Cuntis entre 1943 e 1948. Era natural de Antas (A Lama). Todos o recordan como un gran músico, compositor e director. Fixo grandes amizades no pobo. Compoñía moitos dos temas que tocaba a banda: o pasodobre do "Zumba Loureiro", a xota "Campanas de Oro", ou a peza "Unha noite no Santo Cristo", "Flores de la Calle" e os pasodobres dos pasarrúas, que eran todos da súa autoría e mantiña sen títulos. Este home coñecía ben os seus músicos, e nos temas que compoñía, procuraba cargar nos instrumentos mellor manexados (así cargaba nas trompetas en determinadas pezas). Foi unha persoa innovadora, foi o responsábel de introducir as gaitas na banda. En Cuntis había moi bos gaiteiros polas aldeas e Cambeses axudouse da súa destreza para introducir o instrumento tradicional na banda de Cuntis. Desta maneira converteuse na primeira banda popular galega (non militar) que incorporou gaitas na súa formación. Incorporou tamén un novo uniforme de verán moi vistoso con sahariana e gorra branca. Isto fixo que foran coñecidos popularmente, como O Terzo Branco. Nos descansos da banda, tocaban os gaiteiros sos. Lembremos a letra do que fora en todo Cuntis un pasodobre de grande popularidade:
Somos de Róncalleopeito,
compañía Xan Fungueiro,
parentes de Carabuñas,
familia Zumba Loureiro.
Cantamos, aturuxamos,
temos cunchas e cuncheiros,
ferriñas e tamboriles,
foles, gaitas e gaiteiros.
Somos da vila de Cuntis,
onde a iajua sae fervendo
e os chorros curan á xente
aínda que veñan morrendo.
No 1948 marchou para Padrón como director da Banda Municipal, pero seguiu vindo continuamente a Cuntis, onde tiña moitos amigos. Sufría manía persecutoria. Quedara tocado debido á presión e ao medo a que fora sometido despois do alzamento militar do 36, con continuas detencións, malleiras e sancións laborais e económicas. Estando en Cuntis metíanselle cousas na cabeza, como que lle querían pegar ou matar. O certo era que lle tiña medo aos falanxistas e por iso, xa estando na banda de Padrón, cando viña a Cuntis durmía na fonda de Calveiro, pois era amigo de Baldomero Andrade, que militaba na Falanxe, e na súa casa sentíase máis seguro.
Polo ano 1948 ou 1949 quíxose suicidar cortando a xugular cun blíster de pastillas; despois tirouse desde o balcón da casa de Calveiro. Malferido, arrastrouse até a fonte da plazoleta, onde foi topado ao amencer polo sancristán. Trasladárono ao hospital de Pontevedra, onde, unha vez recuperado aganouse cunha saba. Sen dúbida aínda que cos debidos matices teriamos que consideralo unha vítima mortal do franquismo.
Por outra banda habería que ter en conta o numeroso de mortos que apareceron nas nosas cunetas. O lugar máis habitual para as execucións e torturas era a ponte Taboada. Unha testemuña oral da aldea cuntiense de Castrolandín, Mercedes Touriño, contounos como unha noite regresando de Moraña de levar a vaca ao boi, chegando á ponte Taboada o animal comezou a poñerse nervioso, a recuar e berrar. Axiña se decatou a moza do que sucedía: ouviu tiros... andaban a matar xente no camiño que indo de Moraña a Cuntis antes de chegar á ponte se mete á dereita, polo que decidiu dar unha longa volta a atrás e ir por Santa Cruz de Lamas (Moraña) e Troáns (Cuntis) para non ter que pasar por diante do arrepiante espectáculo e por medo ao que lle puideran facer. Mais teñen aparecido cadáveres de descoñecidos tamén noutros lugares do concello, sen que se saiba nalgún caso de quen se trataba dado o seu estado de descomposición.
|
|
|
|
|
| Os disparos contra Vitorino Ameijeiras Fernández e outros sucesos |
|
Nos seus traballos Alfonso Magariños Sueiro indicaba que un dos concentrados en 1936 frente ao Concello para a defensa da República, Avelino Ares, fixera un disparo ao aire coa intención de intimidar a un borracho que pretendía entrar pola forza no concello durante a xornada do día 20 de xullo. Quixera matizar o referente a este feito, do que se nos daban datos recollidos de fontes orais, á luz do proceso xudicial que aínda que non o deixa todo claro pode servirnos para deducir o que puido pasar. Segundo o informe redactado polo sarxento Gutiérrez Peón despois de interrogar ao propio Vitorino (que así se chamaba o borracho, natural de Cequeril e militante falanxista, este manifestou que a súa intervención, no momento en que se estaban a incautar e distribuír as armas ao pobo, fora motivada pola detención dun cidadán de Vilagarcía de ideoloxía fascista (trátase dun tal Carlos Galindo). Neste momento interveu o que axiña se convertería no máis soado fuxido do concello, Sabino Sueiro, da parroquia de Arcos de Furcos, quen segundo o testemuño de Vitorino:
"En forma imperativa e amenazadora ordena a las hordas rojas la detención del declarante que dándose cuenta del peligro emprende una veloz carrera hacia la calle, en cuyo momento oyó la voz de fuego vertida por el citado Sabino Sueiro, notando que quienes hacían los disparos eran Avelino Ares del lugar de Lajos, Maximino de la Tojeira de la parroquia de San Mamed, el sobrino de un tal Sergio del lugar de Pisos-Arcos [refírese ao tamén encausado e condenado Secundino Limeres], un tal Aboi de San Mamed que ejercía de presidente de la Sociedad de La Anllada (Oficios Varios) y el municipal Ramiro Sangiao."
Non parece críbel que en plena fuxida despavorida se decatase con tanta precisión de quen lle disparaba sobre todo tendo en conta que a distancia que percorreu foi de a penas cen metros (que é o que hai aproximadamente desde o antigo Concello, situado a carón do actual bazar de Carlos Pardal até a praza do Ferrol), polo que parece que hai unha intención oculta de incriminar aos mencionados esquerdistas. No que atinxe ao seu mencionado estado de embriaguez, dicir que é bastante probábel dado que entrou só no Concello con acenos violentos e ameazadores, nun momento en que este edificio estaba ateigado de republicanos armados e moi indignados pola situación, e púxose incluso a proferir insultos contra o alcalde e contra outros de xeito insolente e ofensivo.
As feridas que recibiu no momento en que fuxía do intento de detención limitáronse a cinco perdigonazos superficiais dos que foi atendido polo daquela estudante de Medicina Elías Mareque Fariña. Agachouse na casa de Perfecto Alonso, onde foi detido polo alcalde e polo taberneiro Manuel Aboi, permanecendo retido tan só unhas catorce horas no concello (de 10:30 da mañá do 20 de xullo até as 24 h do mesmo día) até que foi liberado a instancias da intervención de Antolín Mosquera Gómez, xunto ao cura Xosé Toubes e ao seu cuñado Manuel Ferro Ferro, que tamén estaban detidos. Ningún dos retidos sufriu danos e nen sequera foron sometidos a interrogatorio. Ao parecer neste momento élle facilitado a Toubes un vehículo polo alcalde para evitar posíbeis represalias.
Nas súas declaracións Vitorino non se priva de citar un bo número de persoas que considera os líderes da resistencia contra o glorioso movimiento: Xosé Pena Sayáns, o seu curmán Ramón Sayáns, Pedro Carballo, Antonio Ríos Fernández, o seu sobriño Manuel Alonso, Aurelio Rei, o seu fillo Aurelio Severino, o seu xenro Manuel Torres García, o alcalde Manuel Rodríguez, Serxio González, Sabino Sueiro e Manuel Aboi. Indica que o local de reunión dos esquerdistas era a taberna de Ramón Ferreiro. Tamén se menciona como membro activo contra o movemento militar ao chofer e propietario do coche de servizo público Raúl Iglesias Villar. Por omisión involuntaria, segundo o documento, faise constar que "los que contribuyeron con entusiasmo a inculcar en las masas rojas el espíritu en contra del movimiento militar son los hermanos Francisco y Edilberto Lois, el primero oficial del Ayuntamiento de esta localidad y el segundo un marcadísimo socialista".
Tamén declaran sobre este asunto Henrique Pardal e Manuel Pernas Paz. Este último ademais de declarar sobre o suceso indica quen foron os cabezas da resistencia incluíndo a Aurelio Rei e o seu fillo Aurelio Severino. Destes declara que "al paso de las milicias socialistas que formando columna en camiones con armas de fuego que se dirigían hacia Pontevedra, levantaban los puños en alto en recto [sic.] amenazador". Posteriormente declaran Cándido Pardal Iglesias, o cura Xosé Toubes Pego, Xosé Rodríguez López (de Campo), o médico Ramiro Campos, o comerciante Antonio Gómez Arca, Pablo Baños Mariño, Secundino Limeres e Avelino Ares Villaverde (tres dos denunciados)...
Antonio Gómez Arca, que participara na concentración armada en defensa da República, presentouse voluntariamente a declarar. O que conta resulta un pouco inverosímil: que ao ver que disparaban contra Vitorio, el mesmo intentou persuadir da súa intención aos agresores facendo dous disparos intimidatorios ao aire, que non serviron de nada, e que posteriormente vixiou a casa de Perfecto Alonso para salvagardar a integridade de Vitorino, alí agochado. Unicamente deixou que fose o propio alcalde quen entrara a detelo pois non se fiaba dalgúns outros. Indica que había catro sectores ou comités entre os concentrados, un formado por Serxio González e Sabino Sueiro (os cales son cualificados de masóns en distintos documentos do sumario), outro formado por Antonio Ríos e o alcalde Rodríguez (que segundo o declarante: "eran los que contenían los intentos de atropello y privaciones de libertad") e un terceiro composto polo anarquista Aboi de San Mamede (Antonio Aboi Torres), presidente da Sociedade obreira da Anllada e o seu secretario, de apelido Porto (sen dúbida trátase do encausado Francisco Porto Touceda, de quen indican algunhas testemuñas que portaba un sable). O outro comité, segundo o declarante, formábano o avogado Xosé Pena Sayáns (era irmán do mestre Manuel Pena Sayáns que era militante da Unión Socialista Galega de Xoán Xesús González), Pedro Carballo e Edilberto Lois (do PSOE), que xunto con Sabino e Serxio foran a Pontevedra para entrevistarse co Gobernador Civil e traer armas. Ao regreso entregáronlle ao declarante varios cartuchos. Declara tamén que perante a actitude hostil do grupo socialista da Anllada, o alcalde remata por abandonar o liderado da resistencia contra o fascismo, quedando á frente Sabino Sueiro. En todo momento defende a actitude do alcalde insistindo en que efectuou a requisa de armas seguindo as ordes que recibiu telegraficamente do Gobernador Civil.
Polo que vemos este declarante intenta zafarse de todo tipo de responsabilidades perante as novas autoridades ditatoriais. Mais pon de manifesto a escasa preparación e coordinación que había entre os membros republicanos na defensa do réxime lexítimo, debido sen dúbida ao desconcerto, confusión e sorpresa que provocou o golpe militar.
Na declaración de Pablo Baños, coa clara intención de evadir responsabilidades que puideran prexudicalo, di que participou nos feitos por medo ao alcalde (ben debía supor que o alcalde Rodríguez estaba morto e que as declaracións xa non lle podían prexudicar) e que o autor do disparo contra Vitoriano foi Avelino Ares, mais que foi debido a que se lle disparou a arma accidentalmente.
Secundino Limeres, do Caeiro (Arcos), sen dúbida movido polo medo a unha represalia severa e violenta declara que foi cara a Pontevedra obrigado xunto con outros cuntienses armados con escopetas e capitaneados por Porto Touceda (do Loureiro-Portela).
Avelino Ares indica que Vitorino se presentara no concello en actitude ameazadora polo que intentaron detelo, fuxindo cara á casa de Perfecto Alonso, polo que fixeron disparos intimidatorios, entre outros, Ramiro Sangiao, para asustalo. Aao parecer, segundo este declarante, no momento da fuxida de Vitorino os cidadáns que estaban alí iniciaron a persecución un pouco apretados polas escaleiras e porta "y debido a la forma atropellada tropezaron algunos sobre su escopeta que inclinándola con el cañón hacia delante y en posición horizontal se le disparó el arma (...) cuyo tiro no hirió a nadie". Tamén di que non sabe que persoas estaban armadas na rúa pois ten un problema na vista e ve con moita dificultade.
Edilberto Lois foi preguntado pola detención de Xosé Toubes e Manuel Ferro, contestando que non sabe nada diso e que o que si veu foi o coche dun tal Caeiro (en referencia ao coñecido chofer Manuel Caeiro, que foi propietario da empresa El Rápido de Cuntis) que se dirixía a Pontevedra con xente da Anllada armada. Outras testemuñas afirman que viron a Raúl Iglesias conducindo un vehículo con milicianos armados. Foron varios os vehículos que se dirixiron a Pontevedra para intentar impedir que as tropas franquistas tomaran a cidade, e ademais do autocar que conducían Caeiro e mais Raúl tamén ían autos pequenos cheos de xente. En calquera caso chegaron tarde, cando xa dimitira o Gobernador Civil e a cidade estaba xa en mans dos militares e a falanxe, e terminaron dando a volta, como lles pasou aos de Lalín, Bueu, A Estrada e aos doutras moitas localidades da provincia.
Aurelio Rei García que considerando que pasara un tempo prudencial decidira entregarse, presta declaración por dúas veces. A segunda delas, seguramente a instancias dalgún avogado ou persoa con algúns coñecementos xurídicos, para matizar enxeñosamente que a arma que entregou foi para a defensa do arquivo municipal da xente armada e por orde do xuíz municipal, señor Pena. Facilita tamén o nome doutros cuntienses que fixeron o mesmo, algúns deles xente de dereitas: Antonio Gómez Arca, dúas escopetas; Antolín Mosquera, un rifle; Santiago Martínez Garrido, unha escopeta; Xosé Escariz Magán, unha escopeta; Luís Seoane Verea, unha escopeta; Manuel Pernas Paz, unha pistola; Manuel Reboredo Campos, outra; Avelino Rei, outra; Manuel Foxo Rivas, outra; Xosé Fernández Torres, outra; Xosé Campos Rodríguez, unha escopeta; Marcial Fuentes Castro, outra; Casimiro Fernández, outra; Emilio Pazo Picallo, outra; Antonio Silva Rivas, outra, Donato Bascoi Pérez, outra; indicando que non o facían para opoñerse ao ?movimiento salvador de la patria?. Esta intelixente declaración, que non afectaba negativamente a ninguén, puido ser moi importante para a atenuación de responsabilidades durante o seu proceso. O certo é que tanto el como os seus fillos eran de tendencia esquerdista e foron obxectivo da saña fascista, e así o seu fillo Aurelio Severino Rei Carou sería un dos nada menos que corenta e nove mestres depurados na bisbarra do Deza, pois exercía a docencia na parroquia de Arnego (Rodeiro). Tamén sufriu represalias outro dos seus fillos, Emilio, e o seu xenro Manuel Torres García.
Durante o tempo que durou a resistencia correu o rumor de que en Cequeril estaban Xoán Xesús González e un tal Escariz (quizá se refira ao músico de ideoloxía republicana Xoaquín Escariz, fundador da Banda de Música de Cuntis) cunha camioneta recrutando xente e que pretendían ir a por Marcial Campos García, suponse que para liquidalo. Todo foi un mito pois Marcial Campos andaba de vacacións en Portugal e Xoán Xesús estaba ao mando da resistencia democrática en Compostela.
En conclusión, Gutiérrez Peón decide proceder á detención do comité representativo da Frente Popular formado segundo el: polos socialistas, José Pena Sayáns, Ramón Fuentes, Edilberto Lois; pola sociedade de resistencia de Oficios Varios de Cuntis e contornos Francisco Porto Touceda, Antonio Aboi Torres; como autores dos disparos, Avelino Ares Villaverde, Secundino Limeres Campos, Maximino Pardal Fabeiro, Pablo Baños Mariño (que morrería na prisión de San Cristóbal, en Pamplona, en 1940) e Manuel Alonso Rodríguez. Por dedicarse á carga de cartuchos detense a Manuel Pisos Villar e Xosé Campos (ambos de Furcos) e como fomentador de reunións clandestinas a Ramón Ferreiro. Polo que respecta a outros como Antonio Ríos, Pedro Carballo, Sabino Sueiro, Francisco Lois , Serxio González e Manuel Aboi, por estar xa detido o primeiro, desaparecido o segundo e terceiro (Carballo estaba agochado na reitoral de Lores protexido polo seu tío o párroco Xermán Blanco Torres, e Sabino botárase ao monte, o que lle salvou a vida) e deportados en Negreira, Lalín e Carballiño respectivamente os tres restantes, non puideron ser detidos nese intre. Serxio González xa fora asasinado en Silleda xunto co alcalde Manuel Rodríguez (deportado en Vila de Cruces).
Os reos foron conducidos ao cárcere de Caldas de Reis e logo ao lazareto de San Simón, onde permaneceron até o 19 de novembro en que foron levados por orde do xuíz instrutor a Pontevedra, sendo encarcerados no instituto vello que se usou como cadea para presos políticos mentres duraba o xuízo colectivo no edificio da Deputación. Todo foi un ir e vir de S. Simón ao instituto vello ou á prisión Provincial até a resolución en febreiro de 1937. As declaracións de Antonio Ríos son claras e concluíntes, que ignora os motivos da súa detención pois o único que fixo, tanto el como os seus compañeiros, foi acudir a unha chamada do alcalde para manter a orde nuns momentos de confusión. No xuízo os encausados procuraron lexitimamente dirimir culpas acusando a aqueles que consideraban mortos ou desaparecidos como cabezas da incautación de armas, especialmente ao alcalde, mais tamén a Serxio e a Sabino.
Despois disto o xuíz instrutor envía un oficio ao cuartel de Cuntis interesándose pola busca e captura de Ramiro Sangiao e outro a Lalín para localizar a Serxio González e Manuel Rodríguez, que aínda que el non o sabía xa foran paseados. De Serxio indícase hipocritamente desde o cuartel de Lalín, con data de 28 de novembro, que fuxira da pensión en que se hospedaba o día 15 de setembro (o día antes de ser asasinado). O 21 de novembro foi detido Ramiro Campos na súa casa da Casiña (Arcos de Furcos-Cuntis), onde tiña unha taberna, pois algún dos encausados o implicaba nos actos do 20 de xullo, e levado á cadea de Pontevedra. Ramiro Campos era un destacado esquerdista que segundo o testemuño dalgúns dos declarantes no sumario estivo armado no concello e na taberna de Ramón Ferreiro (a arma fóralle incautada ao alguacil do xulgado Miguel Ares Rei), xunto co alcalde Rodríguez, Sabino Sueiro e Serxio González, todos eles tertulianos habituais da súa taberna da Casiña rexentada por el, e da de Ramón Ferreiro. Pola súa parte o municipal R. Sangiao declara que todo o que fixo foi obedecer as ordes do alcalde como municipal e por temor a ser fusilado. É curioso que todas as testemuñas declaran favorabelmente ao municipal mentres que este non se priva de mencionar nomes á hora de saldar responsabilidades. Segundo parece foi encargado de acudir ao convento das monxas bieitas para tranquilizalas, ofrecéndose ademais para custodialas por indicación do alcalde.
Finalmente, aínda que no expediente pedíase a pena de morte ou reclusión a perpetuidade, a sentencia quedou reducida, como xa indicamos liñas arriba, a cadea perpetua para algúns ou a penas que oscilaban entre os 12 e os 20 anos de prisión, que co tempo foron sendo reducidas perante o insostíbel estado de ateigamento que presentaban todas as cadeas. Non foi por tanto un acto de xenerosidade do réxime, senón de busca dun alivio para a súa economía, dado o custo que lle estaban a supor os presos. Aínda que tamén é certo que en moitos casos eran unha fonte de riquezas, pois os condenados a traballos forzados eran unha man de obra gratuíta que mesmo enxendrou fortunas entre algúns empresarios sen moitos escrúpulos.
|
|
|
|
|
| O proceso contra Aurelio Rei |
|
Aurelio Marcelino Rei García nacera en Lavadores en 1880. Casou en Cuntis coa tamén mestra Emilia Carou Blanco. Foi Presidente da Asociación de Mestres do Partido Xudicial de Caldas de 1925 a 1929 (polo menos). Tamén foi Tesoureiro da Asociación Provincial de Mestres. Foi mestre da Escola graduada de Cuntis desde principios dos anos 20 ata 1935 (en que se traslada á Graduada de Pontevedra).
Era un mestre moi innovador e cunha grande vocación pedagóxica, e así ademais de formar academicamente moitas xeracións de alumnos tamén impulsou no propio centro pola súa conta a formación profesional para que aqueles alumnos que non puideran aspirar a facer estudos universitarios tivesen unha boa base para incorporarse ao mercado laboral. Alí levou a distintos profesionais a ensinar actividades como modelado en arxila, carpintaría, encadernación, repuxado, torneado en madeira, cartografía...
Facían mapas en relevo para estudar a xeografía. E para comprender o que eran e como eran Galiza e España, dirixiu no patio da Escola Graduada de Rapaces (da que foi director) a construción dun xardín con forma de Galicia e outro coa forma de España. Este estaba dividido en rexións, separadas unhas das outras por mirtos. Cada rexión tiña os seus cultivos propios e era coidada por un grupo de rapaces. De Madrid saía un surtidor que regaba todo o xardín. Para poder aproveitar aos rapaces que tiñan capacidade para estudar e carecían de medios económicos, creou o que el chamou Cuarta Sección, onde se estudaba aproveitando os mesmos libros para todos eles. Desta aula saíron moitos bachareis, mestres, homes de empresa...
Mais tanto esforzo e dedicación foi pagado polos amantes da guerra e da morte cun duro e ingrato proceso xudicial, unha tempada na prisión de S. Simón ademais dos que tivera que estar agochado como unha alimaña para evitar o peor.
Xerardo Gutiérrez Peón, sarxento comandante da Garda Civil de Cuntis xunto co garda Manuel Vázquez Araujo comezaron unha serie de indagacións e interrogatorios a instancias dun atestado do Primeiro Xefe da Comandancia de Pontevedra, Xoaquín Velarde Velarde, con data de 24 de outubro de 1936. Tratábase de comprobar a o grao de participación do director da Escola Graduada de Cuntis, Aurelio Rei, na resistencia contra o golpe militar. O atestado di o seguinte:
"Teniendo noticias en esta jefatura de que el director de la Escuela Graduada de Cuntis, D. Aurelio Rey García, predicaba las excelencias del comunismo, asesoraba al Frente Popular, asistiendo a las reuniones de sus directivos en el domicilio del Maestro nacional de Ginzo, actualmente destituido, y en el comercio de ultramarinos de Ramón Ferreiro, que ha sido clausurado y que el día 20 de Julio último entregó a un vecino de Cuntis un rifle de su propiedad con sus proyectiles, enseñándole el manejo de dicha arma, para que viniera a esta capital con objeto de oponerse, en unión de los elementos marxistas, al glorioso movimiento nacional. Sírvase V. Proceder a instruir el correspondiente atestado para esclarecimiento de los hechos expuestos que remitirá al ilustrísimo Señor Delegado de Orden Público de la provincia de Pontevedra."
Os gardas citados levaron a cabo un interrogatorio a distintas persoas residentes na vila: Ramiro Campos Piñeiro (médico), Xosé Rubira Proupín (farmacéutico), Marcial Campos García (propietario do hotel), Xosé Bazaco López (secretario do Concello), Xoán Manzano Miguel (notario), Manuel Paz Rodríguez (veciño de Ríos en Xinzo desde había tres anos, aínda que era natural de Meira), Xerardo Ferreiro Ferro (de Cardecide), Ramón Sotelo Aboi (secretario xudicial), Xoaquín Ferro Toubes (mestre), Severina Sayáns Ocampo ... Esta última, veciña de Cardecide, declara que o seu fillo Xosé Pena Sayáns estaba enfermo na cama cando foron os sucesos, e que o mestre Aurelio Rei foi visitalo e díxolle que se erguese pois non se librarían ambos de ir ao cárcere, mais para tranquilizalo engadiu que alí xogarían unhas partidas e o pasarían ben.
Algúns dos interrogados indican que descoñecen se o mestre asistía ás reunións en Xinzo, na casa de do seu colega Antonio Ríos ou en Cuntis na taberna de Ramón Ferreiro, mais todos están ao tanto da entrega do fusil e munición a Xerardo Ferreiro en presenza do médico Ramiro Campos Piñeiro, do notario Xoán Manzano, de Ramón Sotelo e do secretario Xosé Bazaco, todos eles republicanos, aínda que despois algún rematou adaptándose á nova situación. En calquera caso do que se trataba era de cumprir as ordes do Comité de Resistencia da Frente Popular que se formou na vila presidido polo alcalde e que andou a incautar armas polas casas para impedir que estiveran en mans de persoas afíns á Falanxe. Certo é tamén que ao menos un autocar, un camión e outros vehículos cargados de milicianos republicanos saíron de Cuntis para a capital de provincia para auxiliar ás autoridades civís republicanas, entre os condutores irían dous choferes ben coñecidos no municipio: Manuel Caeiro e Raúl Iglesias.
Pola súa banda Xosé Rubira (definido no sumario como persoa "de indudable adhesión al movimiento militar salvador de la patria") declarou que Aurelio foi activo participante e propagandista da Frente Popular nas eleccións. Marcial Campos "de significación derechosa" di que ten conceptuado a Aurelio Rei como "perteneciente a partidos de izquierdas y desde que advino la República observó que no cumplía con los deberes religiosos de la Iglesia y que le consta que intervino en las últimas elecciones pidiendo votos para los partidos de izquierda". Sobre o do fusil declarou que polo 20 de xullo estaba en Lisboa (Praia de Caparica) e non pode dar testemuño directo dos feitos.
Bazaco, secretario do concello, limítase a indicar que viu estes feitos por pasar de casualidade xunto co notario, sen dar máis información que puidera prexudicar ao encausado. Outra actitude menos leal foi a do notario Xoán Manzano que indicou innecesariamente que "le consta por habérselo oido a él personalmente en diferentes ocasiones que, al menos ideológicamente, simpatizaba con el comunismo (...)" En calquera caso parece que tanto estas dúas testemuñas como o médico Ramiro Campos eran de ideoloxía republicana e aínda que non adoptaron unha postura activa na resistencia, a súa presenza na entrega do fusil non se debeu á casualidade de pasar por alí naquel momento.
Xerardo Ferreiro Ferro, de Cardecide, que fora o que recibira o fusil de mans do director da Graduada, indica, coa clara intención lexítima de zafarse, que axudara á incautación de armas para ir cara a Pontevedra, que o rifle llo entregou voluntariamente Aurelio Rei sen que llo pedisen e que el tivo que aceptalo obrigado polo alcalde. Ben debía supor que a este xa non lle podían facer mal pois estaba en paradoiro descoñecido, morto con toda probabilidade.
Malintencionadas foron as declaracións do mestre da graduada Xoaquín Ferro Toubes, sobriño do crego Xosé Toubes Pego. Indicou que Aurelio Rei adoitaba ter na súa mesa xornais da Frente Popular:
"y la enseñanza la hacía puramente materialista y en algunas ocasiones ponderaba el régimen soviético. En la calle le he notado siempre que conversaba de asuntos sociales y políticos, ser simpatizante furibundo del Frente Popular, y el veinte de Julio entregó un rifle con municiones a Gerardo Ferreiro Ferro. Asistió al último congreso pedagógico de Trabajadores de la Enseñanza de Vigo, que fue cerrado con un discurso de la Nelken, a la que él pertenecía como socio."
E non por casualidade a partir deste momento Xoaquín Ferro Toubes pasou a ocupar a dirección da graduada en substitución do cesado Aurelio Rei. Sen embargo este mesmo declarante fixo de testemuña de descargo do seu parente Xerardo Ferreiro, ao que segundo informa o propio Xoaquín, foi el mesmo quen lle indicou, cando o topou coa arma que lle dera Aurelio, que custodiase ao cura Toubes durante a detención e o traslado á casa do concello, pois confiaba nel e ?para evitar algún mal mayor por parte de otros".
Xerardo Ferreiro, Antonio Ríos e outros ingresaron axiña na prisión de Pontevedra. O sarxento Gutiérrez Peón enviou dous grupos cun garda e falanxistas cuntienses para buscar a Aurelio Rei.
O día 28 o garda Florencio Pavón acompañado do falanxista Cándido Pardal Iglesias (que foi subdirector da banda de música) e por Luís Vidoza Moro e Antolín Mosquera Gómez foi deter na súa casa a Aurelio pero a muller, Emilia Carou, dixo que saíra había un mes cara ao domicilio do seu fillo Emilio Rei Carou, ignorando desde aquela o seu paradoiro. Procedéndose a un minucioso rexistro domiciliario sen éxito. Pola súa parte o outro garda, Manuel Vázquez, acompañado dos falanxistas Xosé Liméns Iglesias e Xosé Chicharro Lajos, dirixiuse á casa de Marina Torres Campos , nora do fuxido, na aldea do Pazo. Alí cachearon todo, alpendres, palleira, cortes, adega, vivenda e faiado, tampouco tiveron éxito. Aínda que no sumario se baralla a posibilidade de que estivese en Compostela, polo que temos entendido de testemuñas orais tíñano agochado os da ferraxaría de Torres na coñecida como casa da Parra, que entón usaban como almacén.
Na causa xudicial contra Aurelio Rei tamén se aporta unha acta de claustro de mestres do centro escolar, datada en 1933. Nela o encausado manifestaba aos outros mestres a necesidade de sacar das enciclopedias Porcell que empregaban os nenos as páxinas dedicadas a Historia Sagrada e as apoloxías da monarquía e da cesada familia real (os Borbóns). Só intentaba seguir o criterio da necesidade dun ensino laico tal como indicaban as autoridades do novo réxime republicano. Os mestres Olimpio Liste Nabeira e Xoaquín Ferro Toubes opóñense e piden que se garden as enciclopedias mentres non se poidan conseguir unhas novas sen os contidos mencionados. O director indica que, aínda que tamén consideraba que o ideal era poder usar novos libros, por non haber posibilidade de mercalos, e xa que tiñan no centro un pequeno taller de encadernación, a única opción era sacar as follas referidas e encadernar de novo pois así os libros ficarían como novos, sen contidos contrarios ás indicacións do novo réxime republicano e sen ningún custo económico; e dese xeito se acabou facendo. Este documento ao parecer facilitado por Xoaquín Ferro puido ser decisivo na sentenza da Comisión de Depuración: separación definitiva do servizo e baixa no escalafón (dada o 11-5-1940). No propio 1940 Aurelio solicítalle ao Ministerio de Educación, autorización para poder impartir clases particulares dada a mala situación económica na que o deixaron . A día de hoxe o colexio de Cuntis e mais a principal rúa da vila levan o nome deste insigne e prezado mestre, que foi o único represaliado político de Cuntis ao que se lle outorgou un merecidísimo recoñecemento público de tal dimensión.
|
|
|
|
|
| Outras represalias |
|
 Mellor sorte correron aqueles mestres e funcionarios que unicamente sufriron sancións económicas, ás veces acompañadas de embargo de bens, e depuracións ou inhabilitación para ser funcionarios. Entre eles mencionar a Aurelio Rei García e algúns dos seus fillos. O mesmo sucedeu co mestre de Xinzo Antonio Ríos, que sufriu a depuración permanente como mestre ademais da condena a cadea perpetua, aínda que anos despois logrou poñer unha academia particular en Compostela. Tamén foron inhabilitados funcionarios municipais como o oficial primeiro Francisco Lois Couso. Ao taberneiro de Meira Manuel Aboi Barros (fora militante dun partido de carácter nacionalista, a Unión Socialista Galega, fundada polo escritor e xornalista natural de Sebil, Xoán Xesús González) deportárono a Carballiño e pecháronlle o local, ao igual que fixeron coa tenda de Ramón Ferreiro, na Presiña. Deportaron tamén a Edilberto Lois en Negreira. Tampouco faltaron tundas brutais a persoas de esquerdas e desmedidos e indignantes cortes de cabelo ou mesmo pancadas e insultos en plena rúa a mulleres de familias republicanas para humillalas publicamente. E sorte tiveron de que non lles fixeran como a algunhas mulleres doutros lugares, onde se chegou a gravarlles con ácido na frente as siglas da Falanxe. Aos fillos do alcalde Manuel Rodríguez, sempre moi conscientes do que lles tiñan feito, pretendían obrigarlles a cantar o Cara al sol na escola, a súa negativa foi motivo de moitas tundas. Isto mesmo pasaba con moitos familiares de represaliados e normalmente accedían a humillarse ás pretensións dos mestres do Réxime, para evitar duros castigos físicos. Humillacións e indiferenza foi o que padeceu a familia de Rodríguez (tan admirado e gabado por todos pouco tempo atrás) e a doutros represaliados. Mesmo se daba o caso, por exemplo, de que na panadería de Pernas, en Cuntis, á filla do que fora alcalde na República, segundo o seu propio testemuño, lle teñen vendido o pan despois de arrincarlle o currusco, e ao protestar esta por ver que o pan xa estaba encetado, a muller indicáballe que se quería o levaba así e senón quedaba sen el, pois non lle daba outro.
Mais houbo moitas outras persoas que padeceron tamén castigos físicos e humillacións. Dada a miña relación persoal penso que cabería mencionar o trato dado ao querido gaiteiro Patelas, que mesmo chegou a recibir unha malleira que case o deixa eivado. Outras persoas que foron moi presionadas foron o director da Banda de Música de Cuntis Xoaquín Escariz, os irmáns Pallas, de Pisos, aínda que destes últimos descoñezo se chegaron a estar en prisión...
|
|
|
|
|
| Asasinados |
|
 Xa mencionamos o caso de Avelino Ares, asasinado e enterrado en Ponte Sampaio. Pero ademais temos que destacar ao alcalde Manuel Rodríguez Sangiao e Serxio González Paz que foron asasinados despois de entregárense inxenuamente para seren deportados respectivamente a Vila de Cruces e Lalín, de onde non regresaron con vida, pois falanxistas de Cuntis armados fóronos buscar á pensión onde se hospedaban, conducíronos a Costa Carballo, na parroquia de Pazos (Silleda) e alí matáronos o 16 de setembro do 36. Segundo o certificado de defunción morreron de "hemorragia interna". Foron soterrados en Pazos até que os seus corpos foron recuperados polas familias anos despois e inhumados no cemiterio de Arcos de Furcos (Cuntis). Pola información oral que nos foi facilitada, o alcalde non morreu a causa dun disparo, senón que no momento en que o ían matar conseguiu golpear e arrebatarlle a arma a un dos falanxistas, que ao parecer eran de Cuntis, e facerlles frente. Mais un deles, que ao parecer era falanxista e chofer do propietario do hotel de Cuntis, Marcial Campos, e que era o que levaba o vehículo, pegoulle por detrás un forte golpe ao alcalde na cabeza coa manivela de prender o coche e matouno, de seguido mataron dun tiro a Serxio que, resignado co seu ineludíbel final, non ofreceu resistencia.
Remontándonos no tempo, e segundo o testemuño de Sabino que nos foi relatado por Alfonso Magariños Sueiro, cando os condenaran á deportación Manuel Rodríguez quedou citado con Sabino Sueiro para fuxiren xuntos ao monte antes de que o viñeran buscar para levalo deportado a Vila de Cruces, mais nun último momento debeu acordar e agardou a que foran por el os falanxistas. O mesmo erro que cometeu Serxio González, confiados ambos en que nada tiñan que temer pois non lle fixeran mal a ninguén. Sen embargo Sabino estivo a esperar, e ao ver que non chegaba o seu compañeiro decidiu marchar só. Desde o monte escoitou como da casa do alcalde en Ducío (Arcos de Furcos) proviñan berros e prantos das mulleres, e xa supuxo que ía pasar o peor. Doutro xeito nos contan os feitos os familiares de Manuel Rodríguez, que nos indican que cando o alcalde republicano foi á casa de Sabino á hora convida para fuxir para o monte, este xa marchara só ao considerar que deste xeito tiña máis posibilidades de sobrevivir. Entón M. Rodríguez decidiu voltar para casa e agardar a que os falanxistas viñeran por el, pois considerou que o máis probábel era que non lle pasara nada pois non fixera máis que cumprir co seu deber como autoridade electa. O mesmo argumento esgrimiu xa en Vila de Cruces, estando hospedado nunha pensión. Alí houbo boas persoas que lle indicaron que debía fuxir para preservar a súa vida, pois tiñan información de que ían pasealos; nin el nin Serxio fixeron caso ao consideraren que se os quixeran matar xa o terían feito. Ao parecer a detención do alcalde foi bastante violenta pois os falanxistas mesmo forcexaron coa súa muller, que quería impedir que o levaran. Mais o empurrón que recibiu dos camisas azuis fixo que a afouta muller caera polas escaleiras coa súa filla no colo, que daquela tiña tan só uns meses.
O fillo máis vello do alcalde, chamado Manuel Rodríguez Carballo, foi outra das vítimas mortais do fascismo. Foi destinado a Madrid rematada a guerra, no ano corenta, para facer o servizo militar en Aviación e alí matárono uns falanxistas cuntienses. Estes xa o quixeran liquidar en Cuntis cando nun bar acusou a un dos falanxistas de que o valioso reloxio de peto gravado que levaba pertencía ao seu pai, asasinado catro anos atrás, pois trouxérao de Arxentina (e non só lle roubaran o reloxio a Manuel Rodríguez pai despois de matalo, senón tamén o diñeiro e todo o que levaba de valor, mesmo nun bestial alarde de sadismo arrincáronlle os dentes de ouro). Voltando a Manuel fillo, comentar que no momento en que descubriu o reloxio e llo botou en cara ao que o portaba, quixeron levalo e darlle morte, mais impediuno un deles chamado Asorei, da aldea cuntiense de Vilar. Mais un tempo despois collérono en Madrid sen ninguén que o amparara e déronlle unha covarde e brutal malleira até deixalo por morto. E aínda que non o estaba, pouco durou pois ao cabo dunhas semanas falecía a consecuencia dos estragos internos que lle provocaran as pancadas recibidas. Foi soterrado en Carabanchel.
Un caso curioso tamén foi o de Secundino Limeres, sobriño de Serxio González Paz, que non puido aturar máis as condicións de vida en S. Simón nin o ansiedade que lle producía a incerteza de que o seu nome fose pronunciado polos paseadores que ían todas as noites nunha lancha a buscar xente para levalos a darlle o paseo, unha lancha da que todos coñecían perfectamente o son do motor, que lles causaba pánico, pois nunca sabían a quen levarían ese día. Ao parecer, normalmente ían cando estaban durmindo e chamábanos. Mais ao primeiro pronunciaban só o nome de pía, por exemplo ?Xosé?, e no momento en que todos os Xosés estaban mortos de medo pensando que xa lles chegara a hora, dicían os apelidos do ou dos que serían paseados esa noite. Secundino Limeres, xunto a un compañeiro, tirouse ao mar por un lugar pouco visíbel. Mais debido ás correntes non logrou cruzar a Cesantes como tiña previsto e afogou cando estaba a piques de conseguir o seu anhelado propósito. Algún dos seus familiares, que por certo nunca chegaron a recuperar o seu cadáver, desconfía de que máis que dun intento de evasión se puido tratar dun asasinato a sangue frío en aplicación da denominada lei de fugas.
Caso non moi claro pero desde logo bastante sospeitoso é o de Pablo Baños Mariño, de Laxos (Cuntis), que desde S. Simón foi enviado ao penal de S. Cristóbal (Pamplona). Tempo despois envíase unha comunicación desde o San Simón pedindo a posta en liberdade do preso. A contestación que se dá desde Pamplona é que tramitan a orde de liberación do citado recluso xunto coa do caldense Francisco Búa Carou en marzo de 1942, agregando que ambos morreron na enfermería do establecemento penitenciario.
Outro dos represaliados asasinados foi Vázquez Grela, que participara activamente no movemento agrario Cuntiense ocupando o cargo de xefe das Sociedade Agraria de Cuntis e sendo un dos mellores redactores de El Bólido, órgano das sociedades Agrarias de Cuntis e Moraña, de feito o seu nomeamento como Xefe da Sociedade Agraria de Cuntis e as súas discrepancias coa liña de El Bólido fixeron que producira unha escisión e fundara na vila balnearia un novo xornal: El Bólido de Cuntis, que coexistiu co primeiro. Por outra banda tamén escribía para Acción Agraria, órgano da Federación de sociedades agrarias do Partido xudicial de Caldas, e no que colaboraban tamén outros agraristas de Cuntis e de Moraña.
Realmente non era natural de Cuntis senón que nacera en Padrón, mais casara con Xosefa Iglesias, natural de Cuntis, e tivo seis fillos: María Asunción, Antonio Manuel, Xulia, Alfredo e Xosé Gonzalo.
Cando se produciu o alzamento estaba de mestre en Nigrán. Sobre este período cómpre seguir a obra de Xoán A. González Perez Memoria dunha Guerra. Ao parecer, nestas terras participou moi activamente na campaña do Estatuto de Autonomía. Tomou parte como orador nun mitin o 21 de xuño de 1936 xunto cos irmáns Luís e Pepe de Inés, os Ineses, asasinados en Sabarís o 13 de outubro de 1936 e os tamén irmáns Villafines, Xosé e Agustín. O primeiro, presidente da Sociedade de agricultores de Sabarís. O segundo, alcalde de Baiona. Ambos condenados por rebelión militar a trinta anos de reclusión perpetua.
Co levantamento fascista e sabendo que estaba no punto de mira dos falanxistas intentou salvar a vida facendo achegas ao novo réxime, asistindo diariamente a misa, etc. O 12 de setembro ao mediodía fórono deter á escola diante dos seus alumnos. Ían varios falanxistas dirixidos polo sinistro tenente da Garda Civil Francisco González Rodríguez, alcumado o Rabioso. Metérono nun coche e perto das Angustias fixérono baixar e pegáronlle cinco tiros polas costas. Tiña cincuenta anos. Segundo o documento asinado pola Garda Civil a causa da morte foi por "heridas por proyectil de arma corta de fuego en la cabeza y el pecho" nunha esquina da folla do rexistro anotábase: "Accidente".
|
|
|
|
|
| Confinamento na illa de San Simón e outros cárceres |
|
 Co alzamento militar enchéronse de presos políticos os cárceres do país, o que fixo que se tivesen que habilitar con esta función moitos edificios: colexios, mosteiros, mesmo barcos... Neste contexto temos que encadrar a conversión do antigo lazareto das illas de San Simón, nun dos máis coñecidos cárceres franquistas a partir de outubro de 1936. Como o número de reclusos medraba de día a día botouse man dun vello buque vasco, o «Upo Mendi», que sería convertido en prisión-flotante a carón do arquipélago. O complexo carcerario non sería fechado até sete anos despois. Compre falar dun enorme estado de ateigamento tanto no lazareto e moito máis no barco que foi un dos motivos, xunto coa pésima e escasa comida, que explica a elevadísima taxa de mortalidade. Nalgunha etapa chegaron a producirse sobre 10 ou 12 mortes diarias por enfermidade, segundo fontes documentais, sen contar por tanto os que eran destinados ao paseo. Sobre o estado de masificación poden ser elocuentes as palabras de dous dos propios presos:
"HERIBERTO: Os pavillóns no lazareto de San Simón estaban distribuídos como salas de hospital, que era o que eran, efectivamente, antes; nesas salas, por exemplo, no edificio que tiña máis salas eran oito, que era o edificio que daba o oeste da illa, o que esta frente a Vigo, aí había oito salas, en cada sala había oitenta, oitenta persoas durmían en cada sala, así que había nese edificio solo seiscentos e pico, seiscentos e pico homes. Durmían en tres filas, e dicir, a cabeza para a parede dun lado, outros doutro e outros no medio, os pes de uns. Cando había que saír o servizo a veces pisábanse pernas, a veces cabezas, aí pisábase de todo.
PIÑEIRO: Tiñamos trinta e oito centímetros de anchura para durmir. ¡Trinta e oito centímetros nada mais! Alí o que daba a volta no medio da brigada xa quedaba sen sitio. Dábase a volta pero por sistema, ¿entende?, empezaba o da esquina a moverse (vai facendo o sentido dos xiros coas mans seguindo a narración), entonces empezaba todo o mundo durmindo, ras, ras, ras, ras e chegaba a outra esquina. Todo por sistema."
En 1998 inícianse as obras para a rehabilitación, levadas a cabo polo arquitecto César Portela, co fin de recuperar as illas, nesta xeira cun novo carácter ben distinto do anterior, como espazo destinado ao ámbito cultural. A día de hoxe está sendo usado como o símbolo do proxecto do Ano da Memoria, da Consellería de Cultura e Deportes, con actos como exposicións, congresos, charlas, visitas guiadas...
Voltando ao ano 36, que é o que nos ocupa, os veciños de Cuntis Avelino Ares Villaverde, Manuel Alonso Rodríguez, Antonio Aboi Torres, Francisco Porto Touceda, Pablo Baños Mariño, Xosé Pena Sayáns, Ramón Fuentes Sayáns, Ramón Ferreiro Folgar, Manuel Pisos Villar, Xosé Campos Caneda, Secundino Limeres Campos, Maximino Pardal Fabeiro, Edilberto Lois Couso..., foron enviados primeiro á cadea de Caldas de Reis, onde xa estaban retidos o mestre de Xinzo Antonio Ríos Fernández e Pedro Carballo Blanco (sobriño de Roberto Blanco Torres que estivera un tempo agochado na reitoral de Lores protexido polo seu tío o párroco Xermán Blanco Torres), e despois á de Pontevedra e ao antigo lazareto de S. Simón, no que tamén foron confinados, entre outros cuntienses máis, os mestres Aurelio Rei García (unha persoa moi aprezada na vila termal) e Xosé Viéitez de Soto (que exercía na aldea cuntiense de Magán). Este último non estaba por Cuntis xa que o golpe militar produciuse no verán, en tempo de ferias escolares. Foi detido pola Garda Civil das Neves o 22 de Agosto de 1936, pasando pola prisión de Pontevedra e por San Simón. É posto en liberdade en outubro despois de pagar unha forte multa. Incorpórano a filas no bando nacional. Estando no frente facía constantes manifestacións perante os compañeiros nas que criticaba ás autoridades da España nacional, denunciando as atrocidades que se estaban cometendo, dicindo que as leis militares eran criminais e que, rematada a guerra, non se podería vivir en España. Foi denunciado por algún compañeiro, xulgado e condenado a pena de morte en xuízo sumarísimo que tivo lugar en Talavera de la Reina, aínda que por sorte conseguiu que quedara reducida a 30 anos de cadea perpetua e a inhabilitación absoluta como mestre. Estivo na cadea de San Cristóbal (Pamplona), en San Simón e no cárcere de Vigo, na rúa do Príncipe. Nos anos corenta acóllese á amnistía que outorgou o franquismo para moitos presos debido a que as prisións estaban completamente abarrotadas de presos políticos, e estando en liberdade provisional, sospeitando que lle queren dar o paseo os falanxistas, como fora o caso do amigo da familia e médico tudense, Darío Álvarez Limeses, pai dun grande amigo seu, decide fuxir. Ao parecer a fuxida organizouse desde Vigo. Axudouno o socialista Pastor Rodríguez, que estivera con el no Penal de San Cristóbal (Pamplona), en Figueirido e en San Simón. Cruzou nunha batea o río Miño á altura de Sela (Arbo), de onde era natural, e na outra beira agardábao un médico portugués que o levou a Lisboa no seu coche. Púxoo en contacto con demócratas portugueses que o tiveron agochado en Lisboa. Alí, despois de seis meses pechado nunha pensión, unha organización de dereitos humanos, que se chamaba Unitarium, embarcouno nun cargueiro cara a México. Durante eses seis meses, un mozo portugués chamado Anibal, que era un extraordinario nadador, pasáballe as cartas a nado polo Miño até Sela, agochadas no gorro de baño, para súa muller que vivía alí con Ana, a filla. A súa muller e a súa filla, perante as trabas postas polo réxime, tiveron que agardar dous penosos anos antes de poder ir reunirse con Xosé en México. Dous anos nos que padeceron multas, vexacións, insultos de todo tipo, pancadas e berros na porta da casa a altas horas da noite, continuos rexistros en busca de documentación, detencións, interrogatorios sobre o paradoiro de Xosé... Despois do reencontro coa súa familia, Xosé Viéitez non duraría moitos anos pois estaba bastante tocado fisicamente a causa dos malos tratos e das deplorábeis condicións de vida que padecera na cadea. Morrería no exilio con tan só 46 anos. Unido á documentación do seu proceso xudicial aparece un documento de apoio e solidariedade co mestre de Magán, asinado por trinta e oito dos corenta veciños que tiña a aldea, proba do moi querido que era naquel lugar, como o era tamén noutros lugares do concello de Cuntis, especialmente por amigos tan entrañábeis como o asasinado Serxio González Paz, en cuxa casa de Pisos (Arcos de Furcos-Cuntis) pasaba con frecuencia animadas horas de conversa.
En S. Simón desaparecería Avelino Ares, sen que en principio se soubese o seu paradoiro (en realidade fora paseado e enterrado en Ponte Sampaio, onde continúan os seus restos a día de hoxe). No edificio da Deputación, en febreiro do 37, despois de numerosos interrogatorios e traslados, tivo lugar un xuízo colectivo. No expediente pedíase a pena de morte ou reclusión a perpetuidade. Algúns dos múltiples encausados foron condenados a cadea perpetua (30 anos) ou a penas que oscilaban entre os 12 e os 20 anos de prisión. O caso de Antonio Ríos é bastante suxestivo, pois foi condenado a tres penas de morte por republicano, axitador de masas, por participar en mitins e outros actos políticos e por rebelión militar, pois é un dos encausados cos que máis se ensañaran algunhas das testemuñas, que declararan que ademais de formar parte do Comité de Resistencia andou nun coche cargado de ?escopeteiros? requisando armas por diversas parroquias do concello (segundo declaración do dereitista Antolín Mosquera Gómez, cuxo fillo tamén recibiu algunha perdigonada superficial cando membros da resistencia antifranquista da Frente Popular dispararon contra Vitorino Ameixeiras). As penas fóronlle conmutadas pola de cadea perpetua. Estivo, ademais de S. Simón, na prisión de San Cristóbal, e alí estaba xunto co seu sobriño Manuel Alonso cando en 1938 se produciu unha fuxida masiva na que se negou a participar dadas as nulas posibilidades que tiñan de cruzar os Pirineos e sobrevivir. El e outros presos deciden quedar na prisión. Entre os que intentan fuxir estaban o cuntiense Pablo Baños Mariño e Maximino Pardal, mais coñecido como Maximino da Toxeira (de San Mamede). Os poucos evadidos que lograron chegar aos Pirineos sen seren acribillados a tiros polos gardas, morrerían de frío e pola falla de provisións ou foron detidos. Hai quen indica que realmente se tratou do que se vén chamando lei de fugas, e que perante a multitude de presos que había no penal os militares franquistas decidiron este xeito de exterminio, pois cando chegaron á prisión que consideraban baleira e viron que aínda quedaba xente insultáronos, chamáronlles covardes, entre outras cousas, por non teren fuxido, e dispúñanse a fusilalos cando ao parecer unha monxa se puxo diante deles e conseguiu que desistiran de tan macabra intención. Só tres dos setecentos noventa e cinco fugados conseguiron chegar a Francia grazas á axuda do partido político no que militaban, que se encargou de recollelos e conducilos ao outro lado da fronteira. Foi unha das fugas máis espectaculares da historia contemporánea española. Estivo dirixida por 30 reclusos e nela participaron 795 presos republicanos que estaban encerrados en condicións infrahumanas na Fortaleza Militar, que albergaba a case 2.500 prisioneiros políticos republicanos que na noite do 22 de maio de 1938 desarmaron a varios gardas e fixéronse coas súas armas. A maioría dos que fuxiron -só había oito navarros- crían que Francia estaba perto. Cincocentos deles foron capturados, pero deles a maioría morreron antes de acabar a guerra civil. Entre eles poderiamos mencionar ao cuntiense Pablo Baños Mariño, de Laxos, que morrería en circunstancias non moi claras en setembro de 1940, e o seu compañeiro caldense Francisco Búa Carou, que fora Secretario do Concello de Cangas durante a Xestora da Frente Popular e que morrería en xuño do mesmo ano. Cento oitenta e cinco foron asasinados a sangue frío nas horas seguintes á evasión. Xa en tempos recentes algúns dos superviventes acudiron todos os anos a lembrar o episodio e aos seus compañeiros, abatidos a tiros nas ladeiras do monte ou fusilados na Praza do Castelo aos poucos días. Sen embargo, só un deles, o cerebro da evasión, Leopoldo Picó, figurou oficialmente como «fusilado». Douscentos noventa dos reclusos morreron ao pouco tempo de seren detidos e levados de novo á prisión «por enfermedad», segundo a documentación do franquismo. Un monólito na ladeira da montaña, coa inscrición «Por la libertad y la República dieron la vida», lembra aos evadidos.
Antonio Ríos Fernández era natural de Santiago de Compostela mais exerceu como mestre en Xinzo (Cuntis) desde 1917 até 1936. En 1927 casara coa moza de Xinzo Helena Rodríguez Silva.
Ríos, como a maior parte dos encausados de Cuntis, debía ser un bo amigo do escritor e xornalista de Sevil que sería fusilado no 36, Xoán Xesús González, pois cando aquel casa, Xoán Xesús, que asistira ao casamento, reproduce unha extensa nota de sociedade no xornal que el mesmo fundara e dirixía en Compostela, El País Gallego:
?En la iglesia parroquial de esta villa, santificaron sus amores la bella señorita Elenita Rodríguez Silva, maestra nacional y el culto maestro del término municipal don Antonio Ríos Fernández. Bendijo la union el parroco don Santiago Abuelo y actuaron como padrinos el distinguido industrial de Santiago don Eduardo Ríos Fernandez, hermano del contrayente y la señorita Lola Rodríguez, hermana de la desposada. Firman el acta como testigos el industrial de esta villa don Perfecto Alonso, don Eduardo Fernández, industrial de Santiago, y don Manuel Búa Dopazo, joven maestro nacional. Ostentó la representacion judicial el juez suplente don José María Campos. En la morada que posee la novia en la finca Villa Cornide se sirvió a los asistentes al acto un espléndido almuerzo. Entre los numerosos asistentes a la ceremonia recordamos a las bellísimas señoritas Maria Conchita e Irene Ríos, Merceditas Fernández, Carmiña López, Carmen Nogueira, Carmiña Fernández, Julita y Carmiña Castro, Lolita y Josefina Ochoa Arias, Corina y Consuelo Campos Paz, Emilia, Anita y Mercedes Rodríguez, Maruja Nartallo, Lola y Adoración Silva. La feliz pareja pasará la luna de miel en su finca de Villa Cornide. Hacemos votos porque sea eterna su ventura?.
Na década dos corenta é posto en liberdade, e ao non poder exercer o ensino publico, dada a súa inhabilitación, consegue que lle cedan un local para comezar a dar clases particulares. Terminará sendo o propietario dunha coñecida e prestixiosa academia na rúa do Franco compostelá que non deixará nin sequera cando en abril de 1963 é habilitado novamente, exercendo de xeito provisional como mestre en Bugallido (Ames) e despois con praza definitiva en Gándara (Oroso) a partir de 1964, mais mantendo activa a acreditada Academia Ríos.
Serían bastantes máis os que padeceron a privación da liberdade, como podería ser o caso de Manuel Folgar Rei ?Murillo?, o gaiteiro de Fontecova, que estivo confinado no cárcere da Coruña. Tamén estiveron presos Manuel Sueiro (que era concelleiro coa República), Raúl Iglesias Villar, Xesús Mesego, Manuel Caeiro, Avelino Torres Fernández (da Casiña), Francisco Sueiro Rodríguez, Francisco Lois Couso, Manuel Aboi Barros, Antonio González, Ramiro Campos, Ramiro Sangiao, Manuel Torres García, Santiago Hervés, Aboi da Bragaña (que requisou armas na parroquia de Estacas)...
Mais a pretensión deste traballo non é relatar todos os casos, porque moitos deles son descoñecidos por min e noutros porque non tiven acceso, de momento, ás causas xudiciais.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
