Coñecín a Xela Arias hai moitos anos, cando eu soñaba con publicar un libro e vía nela a autora que conseguira os meus anceios, pois xa publicara Denuncia do Equilibrio. Foi por iso, quizais, que me produciu un certo orgullo comprobar que estaba entre o público naquel acto poético case adolescente co que quixemos alzar a voz no medio da movida viguesa.
Dixen coñecín e tal vez non sexa esa a palabra exacta, porque o certo é que non tiven contacto con ela até hai practicamente un ano. Foi neste ano salvaxe de denuncia e dignidade no que fun coincidindo e coñecendo a quen me pareceu unha persoa tímida e afábel, unha muller chea de vida que atendía á súa realidade e se comprometía co momento.
Falabamos da presentación de Intempériome que se tiña que producir neste outono. Unha presentación para compartir coa música e a imaxe, na complementación necesaria dos sentidos, pero tamén para vencer o pudor e a timidez do texto espido.
Xela procurou a esencialidade do verso e puxo a lingua ao seu servizo. Como ela dixo, a escrita é indagación e tamén unha forma de cuestionar o mundo, unha escrita compracente e laudatoria non ten sentido, si a esculca e o coñecemento, a necesidade de enfrontarmonos unha e outra vez coa nosa realidade. E para isto Xela precisaba desartellar a linguaxe, descompola e recompola nun esforzo de indagación e tensión poética. A vida foi o acio que o almabique destilou para deixarnos os versos, tan só o pretexto para chegar á esencia.
Escribiu co corazón e coa man tendida todas as palabras que lle ditou o momento en que vivía, só faltou o futuro, porque o futuro é o único que non podemos escribir, por iso quedan citas pendentes, conversas sen falar, e unha sensación de impotencia inmensa ante a hora que vai vir.
Neste día de defuntos só sei falar desta amizade, ou dos versos en que ela mesma fala de cadáveres amigos e coñecidos, porque nada nos defende desta intemperie de sabela tan viva e con tanto futuro, nada, nin sequera a certidume de que é a morte a que sempre nos acompaña.

Convidada pola Libraría Pedreira, ao proxecto "Lecturas Fuxidas".Punto de encontro na rede de fragmentos literarios polo Día Internacional do Libro, recitei dous poemas que falan de Penélope, o máis coñecido, o de Xohana Torres.

As Casas:

?Escribo desde o instituto mais en pequenas doses e de maneira irregular, de aí que o que máis teña feito sexan poemas soltos e relatos. Porén con este libro foi diferente, xurdiu todo á xunta, na primavera de 2017. A idea xa estaba e o período foi bo porque tiña para facer moitas outras cousas e non me apetecía pórme con ningunha delas.?

É este un libro de poesía que contén unha estrutura interna, polo que podemos realizar un esquema das súas partes, que se van evidenciando segundo avanza o libro:
1. Orixe/nacemento:
a. A familia e os seus secretos
b. Os lugares aos que pertencemos
2. Crecemento:
a. Descuberta e construción da identidade
b. Recoñecemento
3. Presente: consciencia plena da identidade e da ausencia de liberdade

A esta estrutura contribúe a construción dos símbolos persoais do autor, que como fíos de ganduxar, afloran nos poemas ao longo do libro, entrelazando os textos e as imaxes que nos suxiren. Falo dos topónimos, os ou as periquitas e o canciño.
Neste libro que se nos presenta como un fresco dunha vila costeira galega, en que a aldea é recreada como locus amoenus e a vila representa o lugar da ausencia da liberdade, onde a xente vive apertada e a berrar, hai realmente unha viaxe á construción da persoa, unha viaxe que nos sinala algunha das súas claves nas citas coas que o libro se abre os parámetros da construción do poemario: a orixe e a construción da persoa, como elementos esenciais para o seu (auto)recoñecemento.
Isto que suxiro e que escribín co único alicerce da relectura do texto, comprobei despois que xa o manifestara o propio Lixó naquela escolma realizada por Callón en maio de 2018: ?Nel enfróntome á infancia, á paisaxe e á construción das identidades no rural que nos resta despois da fin do mundo campesiño. Escribo sobre deixar unha casa e todas as casas.?
Xustamente nesa fin do mundo campesiño comeza o poema que abre o libro, o propio léxico alértanos. No primeiro verso do libro, Lixó non di casa, escribe ?chalé?, e esta decisión léxica ponnos en alerta. Chalés dos anos setenta que substituíron a nosa arquitectura tradicional, importando modelos alleos, moitas veces copiados das paisaxes da emigración. Esa ?apropiación cultural?, que logo aparecerá no poema das galiñas, e que aquí se manifesta xa na escolla do galicismo.
Fin do mundo campesiño, dicía, que, porén, non quere soltar o último rizón e mantén a imaxe da virxe do Carme no pinche da casa, como un amuleto, como unha marca identitaria, máis etnográfica ca propiamente relixiosa.
Estamos entrando na orixe, asistimos ao nacemento da persoa, e coñecemos os lugares aos que pertencen e que son unha parte do que somos, ou non é certo que se pertencésemos a outro lugar seriamos diferentes?
Os lugares e as familias, as que gardan na memoria das xeracións o sacrificio, as mortes, os segredos, o rexeitamento. E a violencia:
?Mesmo na familia máis comedida hai dalgunha maneira certo pouso de violencia, non necesariamente física. Case todo se funda sobre o traumático? (entrevista realizada por Montse Dopico, Praza, sábado 30, decembro 2017)
Entón comezamos percorrer o mapa do lugar que define o eu poético e no que van aparecendo os topónimos, o cemiterio de San Paio, a aldea de Vilar, Caamaño, Sálvora, Vixán, Carreira, nun poema, que xa non pertence a esta parte, en que o eu poético reproduce a colisión de dous mundos, en que Carreira representa a vila que se opón a toda unha extensa zona rural. E canda esta oposición rural/vilego, está a da lingua, as referencias á diglosia, á liña divisoria que marcan os usos lingüísticos, ao abandono do idioma entre os máis novos.
No recurso toponímico entrecrúzanse o Lixó historiador e o Lixó poeta (apelido toponímico) pintando para nós a lagoa que non nomea, mais si sinala claramente ao nomear a súa orixe toponímica e aludir a unha lenda que recollen tanto o licenciado Molina como Carré Alvarellos (?A microtoponimia de Sálvora? Estud. lingüíst. galega 8 (2016): 127-145;).
Nesta parte, volvemos reparar na escolla léxica realizada polo autor para describir un vestido: ?da cor do sulfato?, unha referencia que, para alén de invocar unha cor, nos sitúa nun mundo concreto, o mundo da aldea campesiña e dos labores do campo. Podería ter dito un vestido azul, mais azul sería un termo pobre que non nos faría pensar nin na tonalidade, nin no brillo do sulfato, de cor tan intensa.
?Mais ademais o pasado non é só a infancia como pasado vivido, é tamén o pasado asumido? (entrevista realizada por Montse Dopico, Praza, sábado 30, decembro 2017)
A segunda parte, a que eu denomino ?crecemento?, está marcada co verso ?Cando era neno?. A partir de aí iníciase a viaxe de retroceso en que van sinalándose os fíos cos que se descobre a identidade, primeiro dun xeito non consciente ?como era eu, aínda que non o sabía?, até chocar coa realidade ?como pouco a pouco/ até que non entrei nunca máis?.
E a terceira iníciase co verso ?O meu can coñéceme mellor que calquera persoa?, ese can, que é outro fío de ganduxar, que vén desde aquel primeiro poema: ?agora no xardín está enterrado un canciño? e que na súa ausencia de linguaxe articulada e intelixencia humana é, porén, capaz de recoñecer o eu poético, pois carece de prexuízos e a súa mirada nace do amor. (inciso: oposición doméstico, coñecido, próximo, normal// salvaxe, descoñecido, afastado, non controlábel que se evidencia cargada de significado naquel poema ?cando era neno?: a cadela do tío que mata os pitos diferentes) E con ese recoñecemento transitamos cara ao presente, un presente de estorniños libres que rin dos humanos que viven apertados e a berrar, incapaces de ver cara ao futuro, ?ninguén ve vir a tempestade?, e a pesar de todo hai unha fenda para confiar na existencia do amor, o amor como o da ?casa familiar en inverno?.
O libro péchase cos estorniños, mais non son estas as únicas aves que atravesan o poemario. Periquitas rosas, canarias rosas, a garza, un pardal aforcado, son as aves que trasladan aos poemas e que, sen prexuízo da simboloxía tradicional, podemos interpretar como expresión da liberdade: ?fuxiu entre os dedos/voou libre?. Mais tampouco temos por que desbotar a interpretación clásica que nos traslada Cirlot: ?Desde o antigo Exipto, as aves simbolizan con grande frecuencia as almas humanas? (páx. 91) e realmente podemos entendelas así, almas que ansían liberdade e que son aforcadas para reprimir xustamente esa ansia.
Outro dos símbolos que atopamos ao longo de poemas e partes diferentes é o dos caranguexos: pinzas de caranguexo que se cravan, día dos caranguexos e noite dos caranguexos. Trátase dun símbolo relativamente hermético que nos fai imaxinar algo negativo, escuro, o suicidio, a morte. Mais en todo caso, un misterio que paira no poema e nos prende a el, facéndonos volver ao texto e tentar captar a emoción que nos transmite, esa si, diáfana.
As casas é, por tanto, unha reflexión sobre a identidade, unha reflexión feita de imaxes pasadas que van aparecendo ante nós até compor un crebacabezas que, na súa abstracción tamén nos contén ás lectoras e aos lectores, como persoas nacidas da tensión entre o que nos vén dado: a casa, o lugar, a familia e os seus segredos e o que nós decidimos: os lugares en que estar en silencio, a compañía e os xogos, liberar os paxaros.
Un libro, pois, que nos convida a facernos preguntas, a pescudar nos misterios que nos deixa. Iso que lle pedimos a un libro, especialmente a un libro de poesía.

[1] 2 [3] [4] [5] [6] [7] [8] ... [100]